«ТҮркі әдебиеті бастаулары: зерттеу мәселелері мен оқыту әдістемесі»

51 
деген тыйымдар арқылы мәдениеті қалыптасқан ұлт ұрпағы 
алдында қандай құндылықтарды құнсыздандырып алды?! 
Мұның салдары қандай болмақ, қандай тұжырым арқылы 
тәрбиені қалпына келтіруге немесе заманына сай құндылыққа 
негізделген тәрбие берудің бағыттарын қалай ұсынуға болады 
деген сұрақтар арқылы талдай отырып, жүйелей қарастырдық (2
-
сурет). Ал оны нақтырақ
талдауымызды кестеге түсіргенді жөн 
көрдік (4
-
кесте).
4-
кесте. Құндылықтардың өзгеру себептері мен салдары
Құнды
-
лықта
р
 
Құнсыздану
 
Себебі
 
Салдары
 
Ана 
тілі
 
қазақ
тілінің 
беделінің түсуі 
- 
мемлекеттік тіл 
саясатының 
солқылдақтығы.
−
басқа 
тілдің 
беделін мойындау, 
тәуелділік;
−
қазақ
тілінен 
гөрі орыс, ағылшын 
тіліне 
басымдық 
берілуі;
−
қазақ
тілінде 
сөйлеуді парызым 
деп санамау;
−
балаларын орыс 
мектептеріне беру, 
т.б.
Діл
 
ұлтының
менталитетін 
терістеушілік
- 
дамыған елдердің 
өмір
салтына 
еліктеушілік.
- 
нигилист, 
маргинал, 
космополиттер, 
көзқамандар 
мен 
мәңгүрттердің 
шығуы;
-
мемлекеттің 
болашағына 
сенімінің болмауы.
- 
феминизм, ЛГБТ 
топтарының 
қатарын
көбейтушілер, т.б.
Дін 
 
дәстүрлі 
дінді 
терістеушілік
- 
сенім бостандығы 
арқылы 
діндегі 
қауіпті
ағымдар мен 
-
уахаби, 
сәләфи 
ағымдарға 

52 
секталардың елімізде 
тіркелуі.
халықтың жаппай 
тартылуы; 
-
басқа 
дінге, 
секталарға бөліну; 
-
радикалды 
ұйымдардың
ықпалына еру;
-
атеизмді 
жақтаушылық: 
имансыздық, 
құдайдан
қорықпаушылық
, 
т.б.
Отан 
 
әскерге
барудан 
бас тарту
−
Отан қорғаудың 
формасы өзгерген;
−
босқа 
уақыт 
өлтіру
; 
−
әділетсіздік 
пен 
күш көрсету;
−
саяси мәдениеттің 
төмендігі;
-
әскерден
қашатын 
жастар;
- 
Отан деген билік 
деп түсінушілік;
- 
Отан қорғаудан 
гөрі жеке басын 
қорғауды
артық 
көрушілердің 
көптігі;
- 
қазақстандық
патриотизм бағыты 
білім 
беру 
мекемелерінің 
тәрбиелік 
шараларымен 
шектеледі, т.б.
Туған 
жер
 
урбанизациялану 
немесе 
елден 
басқа 
жерге 
қоныс
аудару
- 
адам құқығының 
тапталуы, 
ауыл 
шаруашылығының 
жаппай 
қысқаруы, 
жекешелендіружұмы
с 
орын
-
дарының 
сатылуы, т.б.
- 
елден өз орнын 
таба алмай, елден 
кету;
- 
әлеуметтік 
теңсіздік, 
әділетсіздіктен
қашу
; 
- 
басқа елде өзін 
сенімді сезіну;
- 
болашағын өз 
елімен 
байланыстыра 
алмаушылық. 

53 
Табиғи 
жер 
байлы
-
ғы
 
қадірлемеу
, 
түсінбеу
-
жер байлығының 
жекелеген тұлғалар
-
дың қолына өтуі.
- 
табиғи байлықтан 
халықтың 
үлес 
алмауы;
- 
еңбекақының 
дұрыс төленбеуі; 
-
кедейшілік, 
әлеуметтік
жағдайдың 
төмендігі, 
- 
қаншама бала 
кедей 
отбасында 
өсіп
келеді.
Әділет
 
Конституция
-
лық құқықтың 
сақталмауы,
заңды 
сыйламаушылық
, жемқорлықтың 
орын алуы
- 
әділеттіліктің
жолы 
қиын: жағымпаздық, 
тамыр
-
таныстық, 
парамен мақсатқа тез 
қолжеткізу
. 
-
тәртіп 
сақтау 
қызметкерлерінің
өзінің
ұрып
-
соғып 
болмаған 
істі 
мойындататындығы
; 
-
мамандардың 
антына 
адал 
болмауы;
-
пайдакүнемдік, 
тойымсыздық, 
жұмыссыздық, 
кедейшілік, жалған 
статистика, т.б.
-
шындық 
айтудан қорқатын 
«тұлғалар» 
мен 
қоғам
мүшелері, т.б. 
Тәрбие
 
мәдениеттің 
төменгі деңгейі
- 
отбасы тәрбиесінің 
әлсіреуі
; 
- 
ата
-
ананың рөлін 
ақылы 
қызметтің 
ауыстыруы; 
- 
тәрбиеліліктің 
өлшен
-
беуі, 
адам 
сапасының 
бағаланбауы, т.б.
- 
тәрбиедегі кемшілік 
себебін сырттан іздеу.
- 
тәрбие талаптарын, 
ұлттық
менталитет 
пен психологияны 
терістеушілік;
- 
тұлға 
қалыптастырудағы
қателіктерге 
түзетулер 
жасалмауы;
- 
балалар құқығы 
мәселесінің керексіз 
талап етілуі;
- 
жыныстық 
тәрбиенің 
берілмеуінен 
бағдарының өзгеруі;

54 
- 
жігіттер нағыз ер
-
азаматтарға лайық 
қасиеттерін
жоғалтып барады;
- 
жастардың тұрмыс 
құруға
асықпауы, 
т.б.
Білім
 
баю 
культіне 
басымдылық 
берілуі
-
алған 
білімді 
өмірлік
жағдаяттарға 
қолдана
алмау;
- 
реформалардың 
көбеюі;
- 
ақылы білім алу 
мүмкіндігі.
-
дипломсыз 
да 
баюға болады;
-
білімсіз де өмірлік 
жетістіктерге 
жетуге 
болатындығы, 
-
білімсіз 
де 
бақытты өмір сүру 
мүмкіндігі;
-
мамандығына сай 
жұмыс 
таба 
алмаушылық;
Денсау
-
лық
 
денсаулықты 
қадірлемеу
; 
- 
табиғатты және 
денсаулықты 
сақтауға 
жауапкершіліктің 
азаюы.
- 
ана құрсағынан 
ауру болып туылу;
- 
табиғи 
өнім 
тұтынбау 
және 
дұрыс 
тамақтанбаушылық;
- 
дене еңбегінің 
азаюы, 
семіздік 
зардаптары;
-
психиканың 
ауытқуы, суицидтің 
көбеюі.
Тарих
 
тарихты 
терістеуші
-
лік 
- 
тарихтан сабақ 
алмау және тарихтың 
бұрмалануы.
-
тарихи 
тұлғалардың 
аз 
насихатталуы;
-
тарихтың 
шынайы 
зерделенбеуі, т.б.
Өнер
 
өнердің
лайықты 
бағаланбауы
- 
ұлттық өнерге
аз 
көңіл бөлу.
- 
басқа елдің өнерін 
қайталаушылық
; 
- 
өнер
адамдарының 
бағаланбауы, т.б.
Бұл 
кестеде 
құндылықтар 
қатарын 
қазақстандық 
патриотизмге қатыстылық тұрғысынан санаулы ғана ұсындық. 
Өйткені, түгел талдау үлкен зерттеулерді қажет етеді. Дегенмен, 

55 
осы көрсетілген құндылықтарға 
логикалық талдау
жасай 
отырып, құндылықтардың қазақ қоғамындағы шынайы 
көріністері өзгеріске түсуінің себептері мен салдары түзілді [5]. 
Құндылықтары
өзгерген қоғамнан наразылықтар шығар 
болса, 
заңдылық 
болар. 
Оқиғаға 
қатысты 
тарихи 
салыстырмалылық жасайтын
болсақ, осыдан 30 жылдай 
бұрын тәуелсіздіктің алғашқы жылдары біздің елімізде көптеген 
қиыншылықтар
болды. Күнделікті азық
-
түлік өнімдері мен 
қажетті
тұтыну заттарын талонмен алу, тұрмыстың қиындығы, 
жетіспеушіліктер болса да халық жаппай көтеріліске шығып 
немесе тонап, елге бүлікшілік жасамаған еді. Дүкендер 
тұрғындарға қарызға жазып беретін, көршілер қолда барымен 
бөлісетін. «Ала жіпті аттамау» адалдықтың анты болатын, 
«бүлінгеннен бүлдіргі алма» дегенді жадында сақтаған ұлт едік. 
Сондықтан, тәуелсіздіктің басты құндылық екендігін 
сезінгендіктен де халық қиыншылықтарға көндікті, нарыққа 
көшкен заман талабына тез бейімделді.
Қазір
әлеуметтік жағдай біршама жақсарғанымен, саясаттағы, 
идеологиядағы қателіктер ауытқушылыққа түрткі болды, 
параллелдік бұзылды. Әділеттілік әділетсіздікке, дұрыс бұрысқа, 
жақсылық жамандыққа ойыса бастаса 
– 
дәлдіктің, нақтылықтың, 
яғни құндылықтың өзгере бастағандығының кепілі.
Қазіргі
ұрпақты бұрынғылармен салыстырудың 
қисыны
келмейді. «Заманы басқаның 
– 
амалы басқа» дегендей, жаһаннан 
хабардар, өркениеттің ғылыми
-
инновациялық жетістігін 
пайдаланып отырған ХХІ ғасырдың өкілдері заманауи еркін 
тәрбиенің ықпалымен:
-
тұлға болып танылуға тырысады;
-
лидерлікке ұмтылады;
-
бәсекелестікке бейім;
-
жетістікке тез жеткісі келеді;
-
кәсіпкер, бай, миллионер болғысы келеді;
-
күш жұмсайтын дене еңбегінен гөрі ептілікті бағалайды;
-
рақат өмірге ұмтылады;
-
мықтылардың тәжірибесін қайталағысы келеді, т.б.
Қорытынды
.
Осындай мақсаттар барысында талап пен 
қажеттіліктердің
кері байланыста сәйкессіздігі олардың ішкі 
қарсылығын
ғана тудырып қоймайды, салыстырмалық 

56 
тұрғысынан
жалпы өздері өмір сүріп отырған қоғамға деген ашық 
қарсылығын
туындатады. Олар мектеп жасынан да түрлі 
сәйкессіздіктерге куәгер болуы мүмкін. 
Қазақстан
 
– 
жер көлемі жағынан да, байлығы жағынан да 
мақтануға тұрарлық мемлекет деген анықтаманы бастауыш 
сыныптан айтып өскен жастарға білім мен еңбектің дұрыс 
бағаланбауы, әлеуметтік теңсіздік, жемқорлық пен әділетсіздік 
таудай қиындық болып, оларды сенімсіздік пен үмітсіздікке 
жетелейді.
Қалай
дегенмен де осы елге ие болатын жастарды 
тәрбиелеуіміз үшін
педагог қауым өзімізді (ойымызды, сөзімізді, 
ісімізді ) және отбасында ұрпақ тәрбиелейтін субъектілердің
педагогикалық мәдениетін қалыптастыруға ағартушылық 
тұрғыдан ықпал ету 
– 
заман талабы.
ӘДЕБИЕТТЕР
: 
1.
Этномәдени құндылықтар негізінде отбасылық өмірге даярлау. 
Монография. 
– 
Алматы: Отан баспасы, 2015. 
– 
180б
2.
Никандров Н.Д. Ценности как основа цели воспитания /Н.Д. 
Никандров //Педагогика. 1998. 
– 
№3. 
– 
С. 3
-10. 
3.
Толковый словарь обществоведческих терминов /Н.Е. Яценко, Санкт
-
Петербург: Изд
-
во “Лань”, 1999. 
– 
524 стр.
4.
Прохожев А.А. Национальная безопасность: проблемы теории. М.: 
РАГС, 1977. С.17
5.
Қоңырбаева
С.С. Қазақстандық патриотизм 
– 
жастардың құндылық 
бағдарының өзегі (қаңтар оқиғасынан кейін жастар тәрбиесіне талдау мен 
тұжырым) Педагогикалық ғылымдар сериясы. №2 (71) 2022 
https://bulletin-
pedagogic-sc.kaznu.kz
 
6.
Inglehart R., Welzel K. Modernization, cultural changes and democracy: 
The sequence of human development M.: New Publishing House, 2011. – 464 p. 
7.
Zhumadullaeva Aygul. A., Konyrbaeva Sarash S., Duanbaeva Bibi C., 
Kasymbekova Zhakipbek A.,. Daniyarova Talgat A, Isaeva Mukhtar S.. Applying the 
Findings of Scientific and Pedagogical Research in Values Education IEJME— 
MATHEMATICS EDUCATION, 2016, VOL. 11, NO. 5, 1231-1243 

жүктеу/скачать 3,17 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: