Қазақ өркениетінің тарихи типтері

100 
Мәдениеттің заттық пішіндеріндегі ақпараттық беріліс адам әрекеті 
нәтижесінде «жасанды табиғатта» ұяланса, ал рухани мәдениетте 
ол дәстүр жалғастығы мен өзіндік санада жүзеге асады. Бұл 
қозғалыс тұтас процесс болғанымен, оның алғышарттарын, 
архетиптерін, басты бөліктерін жіктеу қажет. 
Тарихи-мәдени 
қозғалысты 
мәдениеттану 
дүниежүзілік 
тарихтан басқаша қисынмен зерттейді. Ол осы тарихи-процестің 
қисындық модельдерін талдауға тырысады. Кез келген нақтылы 
мәдениетті немесе бүкіладамдық тұтас мәдениетті жалпы 
қарастырғанда оның әмбебапты үш негізгі алғышарттары бар 
екендігін аңғарамыз. Олар – мәдени кеңістік, мәдениет уақыты 
және мәдени тұлға. Біз зерттеу мақсаттарына сәйкес оларды бір-
бірінен бөлек алып отырмыз. 
Нақтылы мәдени кеңістікті бейнелеу үшін оны уақыт ағынында 
қарастыру қажет. Өйткені белгілі бір кеңістікте әр түрлі мәдени 
жүйелер өмірге келіп жатады, олар кейін орнын басқаларға береді. 
Ал этностық мәдениеттерді алсақ, олар, тіпті, бір ғасырдың ішінде 
талай өзгерістерді басынан өткізеді. Мысалы, ХХ ғасырдағы қазақ 
мәдениеті туралы сөз болғанда көшпелілерден бастап, кеңестік 
тоталитарлық мәдениетпен қоса, қазіргі қайта жаңғырып жатқан 
қазақтың төл мәдениеті туралы айту қажет. 
Егер мәдениетті ғарыштық болмыстың маңызды бөлігі – 
тіршіліктің көрінісі түрінде қабылдасақ, онда оны осы тарих 
ағынынан бөліп алу мақсаты алдымызда тұрады. Бұл үшін уақытты 
тарихи өмір кеңістігі деп қарастыру керек. Яғни, уақыт дегеніміз 
мәдениеттердің пайда болу, қалыптасу, гүлдену, есею, дағдарысқа 
ұшырау өрісі болып табылады. А. Тойнби айтқандай, өркениеттер – 
тарихтың оқшау аралдары емес, олар уақыт сәттеріне жатады. 
Мәдени 
кеңістік 
пен 
уақыттың 
бірлігін 
белгілі 
орыс 
мәдениеттанушысы М.М. Бахтин «хронотоп» ұғымымен білдіреді. 
Бұл ұғым жаратылыстану ілімдерінен алынған және М.М. Бахтин 
оны көркем шығармаға қатысты қолданады: «Әдеби-көркем 
шығармадағы хронотоп дегеніміз – уақыт пен кеңістік белгілерінің 
нақтылы бір бітімнің табиғи бірлікте көрінуі. Мұндай уақыт 
қоюланады, сығылысады, сөйтіп көркемдігімен көзге түседі; ал 
кеңістік болса шоғырланады, тарихтың сюжеттік, уақыттық 
қозғалысына бағындырылады. Уақыттың белгілері кеңістікте 
ашылса, кеңістік уақытпен өлшеніп, уақыт арқылы ұғылады» [100, 
333-334 бб. ] 
Хронотоп ұғымын (грек тілінен «уақыт және жер» деп 
аударылады) тек көркем әдебиетке қатысты емес, сонымен бірге 
жалпы мәдениетке байланысты қолданудың маңызы зор. 
Мәдениеттануда бұл ұғым М.М. Бахтиннің «Франсуа Рабле және 

101 
ортағасырлар мен Ренессанстың халықтық мәдениеті» атты 
кітабында орынды пайдаланылған. Бұл шығармада «хронотоп» 
ұғымы халықтық санадағы негізгі тылсымдық түсініктер 
деңгейінде алынған. Бірнеше хронотоптарды келтірейік: Алматы 
қаласының ХХ ғасырдағы мәдениеті, арийлерге дейінгі Иран 
өркениеті, көне Қытай өркениеті, Қазақстан Респудликасының 
ауыл тұрғындарының өтпелі дәуірдегі мәдениеті ж.т.б. [26]. 
Мәдениеттанудағы басты ұғымдардың бірі – «уақыт» ғылыми 
әдебиетте әлі күнге дейін жеткілікті қарастырылмаған мәселеге 
жатады. Батыстық өркениетке байланысты И. Гердердің, Э. 
Трельчтің, С. Хантингтонның шығармаларында бұл мәселе 
көбінесе еуроорталықтық тұрғыдан талқыланған.
Мәдениет субъектілеріне қатысты уақытты бүкіладамзаттық, 
этностық және тұлғалық деп те бөлуге болады. М. Бахтин 
ғарыштық, биологиялық және тарихи уақытты атап өтеді. Біздің 
ізденісіміз мәдени типологияға негіз бола алатын уақыт 
ерекшеліктерін табуға арналған. 
Адамның 
физикалық, 
биологиялық 
және 
ментальдық 
дүниелерге жататындығы белгілі. Осыған сәйкес уақытты да 
физикалық, тіршіліктік және мәдени деп жіктеуге болады. 
Физикалық уақытты алғанда, оның мәдениеттер типологиясы үшін 
мынадай ерекшеліктерін есте сақтаған жөн: ғарыштық біртұтас 
кеңістіктік-уақыттық континиум, уақыттың салыстырмалылығы, 
оқиғалар сабақтастығы, уақыттың шексіздігі және энергетикалық 
қайнар көзі, өрлеу және құлдырау уақыты ж.т.б. 
Физикалық уақыт мәдени кеңістіктен тыс, ол әр түрлі болып 
жатқан құбылстармен, процестермен, оқиғалармен байланысты 
және олардың бірінен-соң бірі келуін, алмасуын, орын 
алмастыруын білдіреді. Мәдениеттанудағы бұл уақыттың белгілі 
калькасы – тура сызықтық (линейлік) уақыт. Ол субъектіден тыс 
қарастырылған тарихи әдістемеге байланысты. Тура бағытты 
уақытта тарихи оқиғалар бірінен-соң бірі тізбектеліп келеді. 
Әртүрлі жылнамалар, күнтізбектері, тарихи процестердің барысы 
мен сыртқы көрінісі осыған негізделген. Марксизмнің атақты бес 
формациясының экономикалық қайшылықтар арқылы алмасу 
концепциясы да уақыттың бұл түсінігі маңайынан шыға алмаған. 
Бір бағытты уақыт ілімі мәдениеттерді жазықтықтың аумағында 
салыстырумен шектеледі. Әрине, бұл әдістің типологиялық 
ұтымды жақтары да бар: нақтылық, деректілік, сандық әдістерді 
қолдану мүмкіндігі [26]. 
Мәдениетті 
қамтитын 
уақыттың 
келесі 
бір 
түрін 
биололгиялық, этностық, тіршіліктік уақыт деп атауға болады. Бұл 
туралы Л.Н. Гумилев былай деп жазды: «Халықтың әл-ауқат 

102 
жағдайын анықтайтын, классификация үшін аса ыңғайлы 
индикаторлардың бірі этникалық сананың (әрбір халықтың) уақыт 
категориясына қатыстылығы болып табылады» [101, 213 б.]. 
Биологиялық уақыттың табиғи негізіне адам мен жалпы 
тіршілік иелеріндегі өмір фазаларының тұйық түрде алмасуы 
жатады. Көктем – туу, жаз – ер жету, күз – қартаю, қыс - өлу 
символикасын білдіреді. Бір айта кететін жағдай жыл мезгілдерін 
орысша не қазақша атаудағы ерекшеліктерге байланысты. 
Орысшасы – весна пришла, лето пришло, осень пришла, зима 
пришла. Ал қазақша жыл мезгілдері тірі жандармен үйлесімді 
айтылады: көктем туды, жаз шықты, күз келді, қыс түсті. Бұл қазақ 
мәдениетінің биологиялық уақытты терең меңгергенін көрсетеді. 
Жалпы тіршілік циклы (туу, өсу, ер жету, гүлдену, қартаю, 
өлу) мифологиялық санадағы басты мотивтің біріне айналды. Бұл 
тұрғыдан алғанда, мәдени өріс дегеніміз тектік жады мен тарихи 
жалғастықтың 
қозғалысы 
болып 
табылады. 
Архетиптік, 
генетикалық жадыдан айырылу этникалық жүйені мәңгүрттікке 
апарады. 
Адамзат мәдениетіне байланысты биологиялық уақыттың 
басты түріне этногенез жатады. Адамдық қоғамдағы филогенез 
дегеніміз 
этногенез 
болып 
табылады. 
Алайда 
этногенез 
биологиялық эволюция шеңберінен жоғары тұр, оның шешуші 
факторлары табиғи процестен тыс. Этностың басты белгілеріне 
мәдениет, тіл, дін, рухани бірлік, этноним, ландшафты игеру 
тәсілдері жатады. Бұл этномәдени қалыптасуды таза биологиялық, 
әлеуметтік және идеологиялық заңдылықтармен түсіндіру мүмкін 
емес. 
Бір ескере кететін жәйт соңғы кезде жарыққа шыққан 
еңбектерде биологизаторлық немесе тұрпайы әлеуметтанулық 
сыңаржақтылықтан 
ғалымдар 
арыла 
бастады. 
Көптеген 
зерттеушілердің пікірі бойынша, ұлттық мәдениет адамдардың 
жасампаздық және шығармашылық күш-қуатынсыз өмір сүре 
алмайды. Ұлттық мәдениет - фальклор мен қарапайым аңыздардың 
қалдықтары емес. Ұлттық мәдениет дегеніміз халықтың өзін-өзі 
тұрақтандыратын және алға қадам бастыратын барлық қимыл 
әрекеттерін түсіну және насихаттау бағытындағы рухани ізденісі.
Әртүрлі 
халықтардың 
көне 
мәдениеттен 
алғашқы 
өркениеттерге өтуі мәдениеттәің дамуындағы заңды құбылыс. Егер 
көне мәдениет генотиптік сипатта болса, онда өркениет уақыты – 
табиғат аясынан әлеуметтік – тарихи заңдылықтар аумағына 
жылжиды. Салт-дәстүр, ырымдар мен «табиғи түсініктер» 
талаптарынан гөрі, өркениеттілік уақытында қоғам бір орталыққа 
бағындырылған, мемлекеттік заңдар жүйесімен, монотеистік діннің 

103 
әдептілік талаптарымен және оның қасиетті «текстерімен», 
ғасырлар бойы қалыптасқандүниетанымның философиялық және 
ғылыми талпыныстарымен, табиғатты игерудегі техникалық 
жетістіктерімен айқындалады. Бұл мағынада алғанда, өркениеттілік 
– 
уақыт 
межесі 
және 
бүкілпланеталық 
мәдениеттің 
қалыптасуындағы қажетті саты. 
Мәдениеттанулық әдебиетте өркениеттік уақыт Ренессанс 
идеясымен 
байланыстырылады 
(А.Тойнби, 
Н.Конрад, 
А.Қасымжанов ж.т.б.). Бұл сөздің тікелей мағынасы «мәдени қайта 
жаңғыру» ұғымын білдіріп тұр және антикалық мәдениетті қайта 
жаңғыртқан итальяндық қайта өркендеу дәуірінен бастау алады. 
Алайда бұл ұғымды рухтың дүмпуі, этномәдениеттегі гумандық 
негіздердің гүлденуі, пісіп жетілген мәдени жемістерді адамның өз 
игілігіне қолдана дәуірі алу мағынасында да талдауға болады. 
Яғни – Ренессанс идеясы мәдениеттің кеңістік пен уақыт өрісінде 
өрлеу, шарықтау, гүлдену кезеңін білдіреді. Ренессанстық уақыт 
жаңа гуманизмді қалыптастырады: адамның ерікті және бақытты 
болуға, теңдік, әділдік және парасатқа ұмтылуына құқығы бар. 
Гегель Ренессанс идеясын бүкіл адамзаттың «алтын таңы», жер 
жүзі мәдениетінің жаңа дәуірі деп атаған. Мәдениеттің өрлеу 
уақытын барлық өркениетті халықтар өз басынан өткізген [45]. 
Әңгіме бұл жерде жалпы мәдени өрлеу уақыты туралы болып 
тұрған жоқ.біз қарастыратын мәселе: осы Ренессанс тек Еуропада 
болды ма, әлде бұл мәдени құбылыс барлық өркениеттерді 
қамтыды ма?, деген сұрақтың төңірегінде. Алғаш рет бұл мәселені 
швейцарлық ғалым А. Мец өзінің 1922 жылы жарық көрген «Ислам 
Ренссансы» атты кітабында көтерді [102, 458 б.]. Бұл кітап шыға 
сала, еуропаорталықьық көзқарастағы ғалымдар өз байбаламдарын 
бастады. К. Беккер және В.В. Бартольд сияқты шығыстанушылар 
мұсылмандық мәдени өрлеу дәуірінің болуы мүмкін емес дейтін 
пікірлерді қолдады. Орыс ғалымы В.В. Бартольдтың көзқарасы 
бойынша, мұсылман әлемінде көп ғасырға созылған варварлық 
дәуір болмағандықтан ештеңені қалпына келтіру қажет емес еді. 
Д.В. Бертельс пен А.В. Сагадиев формациялық дүниетаным 
тұрғысынан Орта, Орталық Азияда капитализм қалыптасқан жоқ, 
сондықтан Ренессанс бұл аймақта болмады деді. Мәдени даму 
формациялық шеңберге сыймайтындығы туралы дәлелдемелерді 
жоғарыда келтірген болатынбыз. 
Алайда «бұл болған жоқ, себебі болуы мүмкін емес» атты 
жаңсақ ойдан арыла білсек, Шығыс Ренессансы әр ғасырларды 
Үндістанда, Қытайда, Жапония мен Кореяда, араб-парсы-түрік 
әлемінде де шарықтағанына ден қояр едік. Қазақстан жерін 
қамтыған Шығыс Ренесансы тұтас құбылыс, оны арабтық, 

104 
парсылық және Орта Азиялық деп бөлу қисынсыз. Ол – 
мәдениеттердің ерекше бір үндесуі, үйлесуі және сұхбаттасуының 
нәтижесінде қалыптасады. Бұл жерде екі Ұлы дала – еуроазиялық 
және афроазиялық өркениеттер бір-бірімен тоғысып тұр. 
Сондықтан осы мәдени құбылысты бұл екі даланы басым 
мекендеген 3 этностың атымен араб-иран-түрік өркениеті деп 
атаған жөн. 
Ренессанс құбылысы Орта Азияда 10-13 ғасырларда биік 
деңгейге көтерілгенін жоғарыда айтып кеткенбіз. Ал оның 
алғышарттарының бірі – 8-10 ғасырлар арасындағы түрік 
тайпаларының мәдени жетістіктері. Ренссанс идеясының алғашқы 
нышандары Қазақстан жерінде осы ғасырлар арасында көріне 
бастады. Бұған Жетіу, Оңтүстік Қазастан, Сыр бойларындағы 
қалалық мәдениеттің өркендеуі, материалдық және рухани өмірдегі 
елеулі жетістіктер айғақ бола алады. Осы кезде Қазақстан 
жеріндегі қарахан, қыпшақ, оғыз мемлекеттерінде ірі тұлғалар 
талай мәдени туындыларды ұрпақтарына мұра етіп қалдырды. 
Олардың ішінде оғыз-қыпшақтардың «Оғызнеме» және «Қорқыт 
ата кітабы», қарахандағы Жүсіп Баласағұнның «Құтты білігі» 
айрықша орын алды. 
Барлық түрік халықтарын ортақ мәдени мұра – «Қорқыт ата 
кітабы». Бұл кітапта негізінен 8-9 ғасырларда сыр өзенінің бойын 
мекендеген оғыз-қыпшақ тайпаларынан шыққан атақты жырау, 
күйші және философ Қорқыттың өмірі мен шығармашылығына 
байланысты мәселелер сөз етіледі. Ол туралы Ватикан архивінде 
мынадай дерек сақталған: « Расул пайғамбар (Мұхаммед 
пайғамбар) заманына жақын кезде (8 ғасырда) Баят (Сырдария) 
бойында Қорқыт атты бір ер болыпты. Оғыз ішінде барлық 
уәләйатты өзіне қаратып, неше түрлі ғажайып сөздер сөйлеуші еді. 
Әрине, басына іс түскендердің бәрі оның алдына кліп, кеңес сұрап, 
ло нені бұйырса, соны қабыл етер еді» [45]. Осы кітап жайында
Ә. 
Марғұланның, 
Ә. 
Диваевтың, 
Х. 
Көрғұлының, 
Ә. 
Қоңыратбаевтың т.б. еңбектерінде бірталай қызықты деректер 
келтірілген. «Қорқыт ата кітабы» атақты «Шаһнамаға» ұқсас және 
сол кездегі түрік мәдениетінің энциклопедиясы деуге болады. 
Қазақ аңыздары бойынша, Қорқыт ата өзінің желмаясына
мініп алып, халыққа мәңгілік бақыт әкелетін жерұйықты іздеген. 
Ол философиялық өте маңызды мәселе өлім мен өмірдің мағынасы 
туралы, шектеулікті жеңіп шығудың жолдары туралы талай тамаша 
пікірлер айтады. Енді Қорқыттың философиялық ғақлия сөздеріне 
жүгінейік: 
«Қорқыт ата сөйлейді: Ажал уақыты жетпейінше, ешкім де 
өлмес. Өлген адам тірілмес, шыққан жан кері келмес. Ер жігітке 

105 
қара таудай мал бітсе, жияр, көбейтер талап етер, бірақ несібесінен 
артығын жемес. Гүрілдей шұбыра сулар тасыса теңіз толмас. 
Тәкаппарлықты тәңір сүймес. Көңілі пасық ерде дәулет болмас. 
Жат баланы қанша сақтасаң да ұл болмас. Ол ішіп-жер, киер де 
кетер, бірақ, көрдім демес. Қар қаншама қалың жауғанмен – күзге 
бармас. Гүлденіп өскен бәйшешек – күзге бармас.тозған мақта бөз 
болмас, ежелгі жау ел (дос) болмас. Ат қиналмай жол шалмас. 
Қайыспас қара балтасыз жау алынбас. Маңғырған мал жиғанмен, 
адам жомарт атанбас. Анадан өнеге көрмеген қыз жаман, атадан 
тағлым алмаған ұл жаман. Ондай бала ел басын құрап, үйінен дәм 
беруге жарамайды. Ананың көңілі балада болар. Жақсы ана үшін 
бала – екі көздің сыңары. Ұлың өсіп жетілсе, ол отбасының мерейі, 
бас-көзі. Атадан қалған малы болмаса, баланың күні қараң. 
Ақылсыз балаға ата дәулетінен қайран жоқ. Уа, хан ием, сізді 
тәңірім сондай ісінің сәті түспегендерден сақтасың» [103, 23 б. ].
Мәңгі өмір іздеген Қорқыт үнділік Будда сияқты, қайда барса 
да көр қазып жатқандарға жолығады, көктем-жаздағы жас желек 
күзде сарғайғаны тәрізді, өмірде де, «өлмейтін нәрсе жоқ» екендігі 
туралы қорытындыға келеді. Енді ол мәңгілік өмірді қобыз 
сарынынан іздейді. Ең ақырында қобыз күйімен көз жұмып, 
артындағы ұрпақтарға өлмес күйлерін қалдырады. 
Қорқыт жайында қазақ халқының жадында талай аңыз-
мифтер бар. Олардың бірі «Қазақ мәдениетінің ғарышы» атты 
кітапта 
суреттеледі. 
Авторлар 
Қорқыт 
бейнесінің 
шым-
шытырақайдан пайда болған үйлесімділікпен байланыстырады 
және терминологиялық талдау арқылы ізгілі кпен жамандықтың 
мәңгілік күресі деп (құт және қор) түсіндіреді. 
Қорқыт туралы бір аңыз бойынша, оны анасы үш жыл 
құрсағында көтеріпті. Қорқыт туылар алдында әлемді қара түнек 
басып, сұрапыл қара дауыл соғыпты. Аталмыш кітапта былай 
дейді: 
Қорқыт туар кезінде 
Қара аспанды су алған, 
Қара жерді күл алған. 
Ол туарда ел қорқып, 
Туған соң әбден қуанған [45]. 
Қысқаша айтқанда, «Қорқыт ата кітабы» түрік халықтарының 
алтын қорынан тиісті орнын алып отыр. Шығыс ренесансының 
талай елдерді қамтыған және 500 жылдан артық өркендеген типі 
мұсылмандық мәдени өрлеу дәуірі екендігі белгілі. Оның әл-
Кинди, әл-Фараби, ибн-Сина, Фирдауси, Ж.Баласағұн, Қожа Ахмет 
Иассауи, Омар Хайям сияқты өкілдерінің рухани мұрасын 
меңгермей, қазір мәдениетті адам деп есептелу қиын. Бұл жерде 

106 
осы ұлы құбылыстың мұсылмандықпен қатысы қанша деген сұрақ 
заңды туады. Оның негізі де бар. 
Арабтар Орта Азия жерін 712 жылдан бастап жаулап алды. 
Осының нәтижесінде бүкіл афро-еуразиялық даланы біріктірген 
ортақ мәдениет қалыптасуына мүмкіндік туды. Бұл жағынан 
алғанда ислам діні осы елдердегі мәдениеттерді араластырып, 
қорытып жаңа үлгі шығаруға себепкер болды. Арабтар жаулап 
алған көптеген елдерде (әсіресе, Иран, Үндістан, Египет, Сирия) 
бұрынғы эллинистік өркениеттің рухы жоғалмап еді. 
Бұрыннан Орта Азиямен тығыз байланысты Қазақстан жеріне 
де ислам өз әсерін тигізді. Еліміздегі көптеген түрік тайпаларының 
мемлекеттік бірлестіктері ислам дінін бірден қабылдамаған. 
Қарахандар мемлекетінде мұсылман дінін алғашқы қабылдаған 
қаған Сатук, ал оның баласы Мұса 955 жылы исламды Қарахандар 
мемлекетінің ресми діні деп жариялады. 10-ғасырда оғыздар мен 
қыпшақтардың да бірталай бөлігі мұсылмандыққа өтті. Жалпы 
алғанда, исламды қабылдау Қазақстан жеріндегі тайпалардың сол 
кездегі озық мәдениеттерге қосылуына мүмкіндік берді. 
Осы кезден басталған мәдени өркендеуге мұсылманның 
рухани өміріндегі екі бағыттың бір-бірімен тайталасы Қазақстан 
жерінде де өзінің терең әсерін қалдырды. Бірінші бағыт Платон, 
Аристотель сияқты грек философтарына сүйенген Шығыс 
перепатетикасымен байланысты. Оның негізін салушы 
– 
дүниежүзілік мәдениет пен білімнің Аристотельден кейінгі екінші 
ұстазы, ежелгі Отырар қаласында туған Әбунасыр Мұхаммед ибн 
Мұхаммед ибн Тархан ибн әл-Фараби ат-Түрки. Әл-Фарабидің
рухани мұрасы Қазақстандық және басқа ғалымдар тарапынан 
ойдағыдай зерттелген. Ал әл-Фарабидің өзі зерттеу жүргізбеген 
ғылым мен мәдениет саласы жоқ. Б. Ғафуровтың есебі бойынша, 
ол 200-ден астам трактат жазған. Әл-Фарабидің өзінің 
трактаттарын сол замандағы рухани-ғылыми құрал саналған араб 
тілінде жазылғанымен, өз Отанының ғасырлар бойы қалыптасқан 
мәдениетінен әрқашан нәр алып отырған. Әл-Фарабидің ұлылығы 
оның өз отанының мәдени көңіл-қалпына ирандық, үнділік және 
антикалық мәдениеттерді ұштастыра білуі. 
Әл-Фарабидің мәдениет туралы пікірлері араб мәдениетінің 
мына 4 тармағына байланысты:
1. Хақиқат (бір Алланың ақиқаттығын дәлелдеу)
2. Шариғат (мұсылмандық тұрмыс-салт заңдары) 
3. Тарихат (Аллаға қызмет еткен әулиелер өмірі) 
4. Маарифат (білімділік, парасаттылық идеялары) [45]. 
Мыңжылдар тарихы бар Иран өркениетін бұл елді жаулап 
алған арабтар, осы мәдениеттегі өте терең парсылық әдебиетті 

107 
меңгеру жолын әдеп деп түсінді. Әдепке жататын шығармалар 
өзінің қарапайымдылығымен, түсініктілігімен, ой ұшқырлығымен 
адамды баурап алды. Әдепті адам ілімін әл-Фараби өзіне тән 
гуманистік тұрғыдан қарастырады және осындай адамдағы бірінші 
қасиет 
деп 
оның 
парасаттылығын 
көрсетеді. 
Оның 
шығармаларында кездесетін адамды «хайуани ақли» (ақылды жан) 
деп анықтау кейінгі еуропалық ағартушылықтағы Homo sapiens-ке 
сабақтас. Ақылды жанмен қатар әл-Фараби еңбектерінде адамды 
«Хайуани мадани» (мәдениетті жан) деп анықтаудың да терең сыр 
бар. 
Осындай тұлғалық деғгейге ең алдымен ел басшысы көтерілуі 
керек. Ол өзінің аңдағыш қасиеті арқасында дана, философ, 
кемеңгер, парасат иесі болып шығады, ал оның қиялдау қабілетіне 
қасиет дарыған адам пайғамбар, сәуегей және өмірдегі оқиғаларды 
түсінгіш, білгір болып көрінеді, - міне, осының бәрі оның 
тәңірлікті танып білетін болмысының шарапаты. Мәдениетті адам 
тәрбиелеу мәселелерін әл-Фараби өзінің «Қайырымды қалаға 
тұрғындардың көзқарастары туралы», «Бақыт жолын сілтеу», 
«Ақылдың мәні туралы», «Данышпандықтың інжу-маржаны», 
«Бақытқа жету жайында» ж.т.б. трактаттарында жан-жақты 
талдаған. Оның жиі қолданған ұғымы – «қала». Қаланы әл-Фараби 
жәй ғана қоныс, тұрғын жер деп түсінбей, оны адамдардың мәдени 
топтары, мемлекет мағынасында қолданады. Бұрын айтып 
кеткеніміздей, 
тіліміздегі 
мәдениет 
ұғымының 
арабшасы 
«маданият», мадина, яғни, қала сөздерімен түбірлес. Ізгілер 
қаласының тұрғындары, ұлы ұстаздың ойынша, өздерінің 
инабаттылығымен, 
әділеттілігімен, 
білімділігімен, 
өнер 
сүйгіштігімен 
көзге 
түседі. 
Олар 
надандар, 
адасқандар 
қалаларының тұрғындарынан мүлдем өзгеше. Әл-Фарабидің 
адамзат мәдениетіне қосқан үлесін, оның төмендегі өлең 
жолдарынан жақсы байқаймыз: 
Бауырым, сен теріс жолға түскен жандарға ерме, 
Олардан аулақ жүр, әділдік жағындп бол. 
Бұл дүние – біз мәңгі тұратын мекен-жай емес, 
Әлемде ешкім өлімді жеңе алмады. 
Адамдар әлде құмға түскен із бе екен? 
Біз соншалықты дәрменсіз болғанымыз ба? 
Бір рет самал соқса-ақ, бәріміз 
Мына өмірден ұшты-күйлі жоғалып кетеміз бе? 
Адамға бір сәттік қысқа ғұмыр берілген [104, 75 б. ] 
Жалпы алғанда, әл-Фараби – Шығыс мәдениетінің алып 
тұлғасы, ол дүниежүзілік өркениетте өзінің қадірлі орнын алды. 

108 
Оның рухани мұрасы өзіні ұлы ізбасарлары Ибн-Синаға, Бируниге, 
Жүсіп Баласағұнға және т.б. суалмайтын қайнар болды. 
Шығыс Ренессансы туралы сөз еткенде оның тағы бір бастауы 
сопылық бағыт (суфизм) жөнінде айтпай кетуге болмайды. 
Қазақстан жеріндегі ұлы ғұламалар Жүсіп Баласағұн, Сүлеймен 
Бақырғани, әсіресе, Қожа Ахмет Яссауи шығармашылығында 
сопылық сарын үлкен орын алған. Онан соң Ренессанс идеясын тек 
Платон мен Аристотельдің шығыстық ізбасарлары қолдады деу де 
сыңаржақтылық. 
Сопылық бағыт ислам әлемінде о баста ресми дінге қарсы 
оппазициялық қозғалыс ретінде туады. «Суфь» термині арабтың 
«жүн шекпен» деген сөзіне орайластырып алынған. Сопылар – киім 
талғамайтын, бар ойы руханилық төңірегінде тақуа адамдар. 
Сопылық бағыттың тарауының бір себебі, әуелде ой бостандығын 
шектемеген араб халифаттарында 10-ғасырдан бастап фанатиктер 
күшейе берді. Олар құранға қарсы деп әр түрлі ағым өкілдерін 
қуғынға ұшыратады. Әсіресе, иран, түрік және үнділердің көне 
мәдениетінен қалған мұралар алла сөзіне жат деп жарияланады. 
Осы қуғын салдарынан Иран, Араб жерлерінене көптеген сопылар 
(өздерін дәруіштер деп атаған) Түркістан жеріне қарай ағылады. 
Орта Азияда 300-400 мың дәруіш пайда болды. Сопылар құдайды 
парасатпен емес, жүрекпен түсіну керек деп жариялайды. Олар 
халыққа түсінікті ету мақсатында өз идеяларын жергілікті түрік 
тілінде уағыздайды. Осы бағыттың көрнекті өкілі, кейін мұсылман 
пірлерінің біріне айналған – Қожа Ахмет Яссауи. Оның ең үлкен 
жетістігі ғасырлар бойы қалыптасқан бай түрік мәдениетін 
мұсылман өркениетімен шебер байланыстыруында жатыр. 
Қожа Ахмет Яссауи жазған негізгі шығарма – «Диуани 
хикмет» («Ақыл кітабы»). Қожа Ахметтің өмірде жасаған бір ерлігі 
оның 63 жасқа келгеннен кейін, «пайғамбар жасына жеттім, одан 
өмір сүру, жарық дүниені көру күнә» деп бар байлығын 
мүсәпірлерге таратып, өз еркімен жер астындағы үңгірде тіршілік 
етуімен байланысты. Оның пәк өміріне риза болған атақты Ақсақ 
Темір ғажайып Қожа Ахмет Яссауи ғимаратын салдырды. Яссауи 
туралы Ыбырай Алтынсариннің берген бағасын келтірейік: 
«Муштафид ғұламалар арасындағы ұлықтары төртеу: имам Ағзам, 
имам Мәлік, имам Шафиг, имам Ахмад Ханбал Ясауи. Бұл төртеуі 
шариғат мәнісін толық тексеріп, халыққа түсіндіріп берді» [45]. 
Шығыс перипатетиктері – ақыл-ойды жоғары қойып, 
трактаттр жазса, сопылық бағыт мәдениеттің поэзиялық әдісімен өз 
ойларын насихаттаған. Есімдері әлемге белгілі Омар Хайям, Сағди, 
Хафиз, Низами, Руми тәрізді ақындар сопылықтың гуманистік 
идеяларын пайдаланып, ғажайып дастандар жазғаны белгілі. 

109 
Олардың қатарында өзінің тиесілі орнын алатын, түрік тілдес 
халықтардың ортақ өкілі Иассауиға тоталитарлық жүйе кезінде 
мистик ақын деген айдар тағылып, халық мәдениетінен шеттетуге 
әрекеттер жасалды. Шын мәнісінде, суфийлік ағымды кертартпа 
мистикалық ілім деу қате. 
Философиялық суфийлік ағымның негізін салушыларға әл-
Ғазали мен Ибн-Араби жатады. Олардың ілімі бойынша, 
мәдениеттілік дегеніміз жан-жақты жетілген, толыққанды адамды 
үлгі-өнеге етіп қабылдау. Сопылық бағыттағы тағы бір гуманистік 
идея – ғарыш пенадамның тұтастығы. Кемеңгер, жетілген адамдар 
тұратын ғарыш мүмкін әлемнің ең жақсысы болып есептеледі. Осы 
тамаша ғарыш адам арқылы өз шегіне жетеді. Өйткені, адам – 
ғарыштың 
нұсқасы. 
Ежелгі 
гректердегі 
микродүние 
мен 
макродүниенің арасындағы үйлесімділік идеясы араб-парсы- түрік 
Ренессансында да осындай өз көрінісін табады. Осыдан келіп 
сопылық бағытт мистика деу идеологиялық жала екендігіне күмән 
жоқ. 
Құдай мен адам арасындағы алшақтықты жоюға ұмтылған 
сопы-шайырлардағы негізгі күш – махаббат. «Диуани хикметте» 
Қожа Ахмет дүниенің тірегі деп адам мен махаббатты алады. Әл-
Фараби өзі іздеген «Қайырымдылар қаласын» махаббат пен 
сүйіспеншілік үстемдік еткен, ақылды ел басы, әділетті заңдары, 
бақытты тұрғындары бар «Гүлстаннан» табады». Гүлстанға 
жетудің жолын халықтағы ізгі қасиеттер мен адамгершілікті 
дәріптеп, жамандықтан арылудан көреді: 
Ей ғафыл жан, зікірің тыйылмасын, 
Опасы жоқ дүние құр жыйылмасын, 
Жарандардың жан жылуы суынбасын, 
Жолын тапқан мұратына жетер, достар. 
Уа дариға, арманмен өмірім өтті, 
Нәпсім мені әбден-ақ бұзып кетті, 
Жаным құсы шарлап жүр зәулім көкті, 
Дидар көрем деген құл тыным таппас, 
Жүрсе, тұрса зікір сап аузын жаппас, 
Ондай құлдың тәне де қаңсып жатпас, 
Жаратқан Ием нұрын мол құяр, достар [105, 97 б. ]. 
Қазақстан жеріндегі Ренссанс көріністерінің бірі – Жүсіп 
Баласағұнның «Құтты білігі». Осыдан 9 ғасыр бұрын жазылған 
(1069-1070) бұл дастанда түрік мәдениетінің негізгі нышандары 
айқындалып, бақытты өмір сүру мұраттары тұжырымдалады. 
Жүсіп Баласағұн Хас-Хаджибтің бұл еңбегін шын мәнісінде 
ортағасырлық түрік мәдениетінің энциклопедиясы деп қарастыруға 
болады. 

110 
Жүсіп Баласағұн Шығыс Ренессансының кемелденген кезінде 
өмір сүрген және әл-Фараби бастаған шығыс перепатетикасынан, 
әрі сопылық поэзиядан нәр алған. Сондықта оны білгілі бір 
мәдениет ағымына үзілді-кесілді қоса салу мүмкін емес. Ол өзіндік 
бір дәстүр бастаған ұлы тұлғалардың қатарына жатады. Тарихи-
мәдени талай арнадан қуат алады. 
«Құдатғу білік» (Құтты білік») – 6520 бәйіттен тұратын 
философиялық-тәлімдік 
шығарма. 
Дастанның 
аты 
Жүсіп 
Баласағұнның өмір тірегі құт, яғни парасатты, нұрлы өмір деген 
басты принципіне сүйенген. Жүсіп Баласағұнның түп-тамырларын 
тек Ренссанс идеяларынан ғана емес, ең алдымен тағдыры ұқсас 
түрік халықтарының ғасырлық мәдени мұралары төңірегінен іздеу 
керек. Яғни, «Құтты білік», кейбіреулердің айтатынындай, араб-
парсы әдебиетінің көшірмесі емес. Дастанда X-XI ғасырлардағы 
Жетісу жерінде тұрған тайпалардың салт-санасы, әдет-ғұрпы, 
наным-сенімдері көп жырланған.
«Құтты білік» кейіпкерлерінің есімдерінде бұрынғы тәңірлік 
дін нанымдарына қатысты. Басты бейне Күнтуды - әділ ел 
басшысының рәмізі. Бұл бейне «Күлтегін» («Түркі қағанаты 
туралы сөз») жазуларынан басталып, әл-Фараби мен Қожа Ахмет 
Ясауи армандаған түрік мәдениетіндегі үлгі, мұрат тұлғаның 
бастыс.келесі 
кейіпкер 
әділ 
патшаның 
уәзірі, 
ақыл-
парасаттылықтың иесі, елге бақ-дәулет, яғни құт әкелетін Айтолды 
бейнесі арқылы ашылған. Күн мен Ай қашаннан Кіндік Азия 
халықтарының пір тұтқан күш-қуаттары еді. Уәзірдің ақылды ұлы 
Ұғділміш – осы мәдениетке тән білімділік пен парасаттылықтың 
көрінісі. әдеп пен тәртіп, байсалдылық Ұғділміш бейнесінде 
философиялық тәсілмен суреттелген. 
Төртінші бейне – дәуріш Одғұрміш. Бұл жерде бірнеше терең 
ой айтылған. Ұғыну (Ұғділміш) пен Жүрекоттың (Одғұрміш) 
сұхбаттасуы бүкіл араб-парсы-түріктегі мәдени өрлеу дәуірін 
толғандырған нағыз дүниетанымдық ізденіс еді. 
Ақыл мен сезімталдықтың, парасат пен түсінушіліктің, ақиқат 
пен махаббаттың арасындағы үйлесімділік тек Еуропа ғалымдарын 
ғана емес, сонымен бірге Шығыс ғұламаларын да көп 
толғандырған. Дәруіш Одғұрміш өзін жерұйыққа – хан сарайына 
қашама шақырғанымен өзінің қасиетті әлемі – бас бостандығынан 
айырылғысы келмейді. Күнтуды үшінші рет шақырғанда ғана, сопы 
дәруіш сұхбаттасу мақсатымен хан сарайына келеді. Бұл жерде 
үлкен мәдени сыр жатыр және осынс түсіне білген Жүсіп 
Баласағұн адамзаттың өркениетті болашағына терең болжам 
айтқан. Хан сұрақтарына дұрыс жауап бере білген Одғұрміш 
пендешілік ләззаттардың желегіне ермей, ескі дорбасын асынып, 

111 
тау-тасты аралап кетеді. Бұл мистика да, аскеттік те емес. Қайта 
рухани тәкаппарлықтың жеңісі. Күнделікті пендешілік өмір тауға 
тас көтеріп, беталды әуре болатын Сизифтің әрекеті сияқты. 
Бақытқы жету жолы байлық жинау емес, басқаны алдау емес 
екендігін бұдан талай ғасырлар бұрын ата-бабаларымыз білген. 
Дәруіш – сопылар ерлігіне таң қала отырып, Жүсіп Баласағұн, 
алайда, бақытқа жетудің негізгі құралы деп парасаттылыққа 
тоқталады: 
Ақыл – шырақ, қара түнді ашатын, 
Білім – жарық, нұрын саған шашатын... 
Ақыл болса, асыл болар – болса ер, 
Білім болса, бектік қылар – қылса ер.
Ақыл кімде болса – болар асыл ол, 
Білім кімде болса – бек һәм басың ол. 
Ақылымен кісі асыл атанар, 
Бекке ел ісі білімімен жасалар. 
Талай ізгі іс атқарылды ақылмен... [106, 97 б. ]. 
Сөйтіп, Жүсіп Баласағұн қазақ және басқа туысқан түрік 
халықтарының рухани өрлеуіне үлкен үлес қосқан ғұламалардың 
бірі. Оның мұрасы – алтын қазына. 
Түрік тайпалары Шығыс Ренессансының жай ғана шеткі 
аймағы емес екенінің бір куәсі – Махмұд Қашғаридің «Диуани 
лұғат ат-түрк» («Түркі сөздерінің жинағы») атты туындысы. Бұл 
сөздікті тек тілтанулық құрал демей, сонымен бірге ортағасырлық 
түрік мәдениетінің озық өркениетке қосқан бір үлесі деп 
қарастырған жөн. Мұсылман әлемін баурап алған мәдениетке өзін 
әлемге таныту қажеттігі туды. Оны Махмұд өзінің теңдесі жоқ 
шығармасында ойдағыдай жүзеге асырады. Махмұд Қашқаридің 
негізгі зерттеген мәселесі – түрік тайпаларының мәдениеті. Осы 
мақсатпен ол бүкіл түрік тайпалары мекендеген кеңістікті аралап 
шыққан. «мен түріктер, түрікмендер, оғыздар, шігілдер, яғмалар, 
қырғыздардың шаһарларын, қыстақ пен жайлауларын көп жылдар 
кезіп (аралап) шықтым, лұғаттарын жинадым, түрлі сөз қасиеттерін 
үйреніп, анықтадым. Мен бұл істерді тіл білмегенім үшін емес, 
қайта бұл тілдердегі кішігірім айырмашылықтарды да анықтау 
үшін 
істедім. 
Әйтпесе 
мен 
тілде 
олардың 
ең 
білгір 
адамдарынанмын, ең үлкен мамандарынан, көрегендерінен, 
тайпаларынан шыққан, соғыс істерінде мықты найзагерлерінен 
едім. Оларға ден қойғаным сондай, түріктер, түрікмендер, оғыздар, 
шігілдер, яғмалар және қырғыз тайпаларының тілдері түгелдей 
көңіліме қонып, жатталып қалды. Солардың мұқият бір негізде 
жүйеге салдым» [107, 173 б.]. 

112 
Лұғатта тек Қарахандар мемлекетінің мәдени өмірі ғана емес, 
сонымен бірге ежелгі дәуірден келе жатқан түрік мәдениетіндегі 
миф-аңыздар, тұрмыс-салт ерекшеліктері, түріктердің Көк тәңірісі 
мен Күнге табынуы, табиғат құбылыстары тамаша суреттелген. 
Махмұд Қашқариді халық эпосын жазбаша түрік мәдениетінде 
алғашқы зерттеген ғұлама деп бағалауға болады. Жалпы айтқанда, 
Махмұд Қашқари – қазақ және басқа түрік халықтарының ішіндегі 
алғашқы мәдениет зерттеушісі. 
X-XII ғасырлар Қазақстан жеріндегі мәдени өрлеудің шынайы 
айғағы ретінде белгілі. Алайда XIII ғасырдың бас кезінде 
Қазақстан мен Орта Азия мәдениеті үлкен сыннан өтті. Шыңғысхан 
шапқыншылығының салдарынан тамаша материалдық және рухани 
қазыналар жойылып кетті. Моңғол әскерлері гүлденіп тұрған 
қалалар мен елді мекендерді жермен жексен етті, бау-бақша мен 
егіс алқаптарын жойды. Дүниежүзілік өркениеттегі жоғары 
деңгейге жеткен Жетісу, Талас, Сыр аңғарлары қаңырап босқалды. 
IV Иннокентий папаның моңғол ханы Күйікке жіберген елшісі 
Плано Карпини, француз королі IX Людовиктің Мөңке ханға 
аттандырған елшісі Рубрук өз жазбаларында моңғолдарды 
мәдениет қиратушылары ретінде суреттейді.
Сонда моңғол шапқыншылығы терең ғасырлардан нәр алған 
түрік халықтарының бай мәдениетін мүлдем жойып жібере алмады. 
Шыңғысхан балалары Жошы мен Шағатай ұлыстарында билік 
еткен моңғол әкімдері ұзаққа бармай-ақ жергілікті халықтың тілі 
мен мәдениетін қабылдап, оларға сіңісіп кетті. Кейінірек Қазақ 
жерінің көпшілік бөлігін біріктірген Алтын Орда мемлекеті 
көршілерінде «қыпшақ елі» атанды. Алтын Орда Еуроазиялық 
даланы түгел дерлік қамтып және мамлюктік мысырмен тығыз 
мәдени байланыста болды. Дешті қыпшақ елі моңғол соққысынан 
есіе жинап алған соң, бұрынғы мәдени салт-дәстүрлерді ары қарай 
жалғастырды. Жетісу жерінде XIV-XVI ғасырларда өмір сүрген 
феодалдық Моғолстан мемлекетін негізінен түрік тілдес тайпалар 
мекендеді. «Қазақтың көне тарихы» кітабында, Моғолстан 
мемлекетінің негізгі халқы ежелден бері осы өңірде жасаған дулат, 
қаңлы, үйсін, керей т.б. тайпалар еді дей келіп: «Орта ғасырдағы 
тарихшыладың дернектеріне қарағанда, XIV ғасырда жоғарыда 
аталған ру-тайпалар «моғол» деп аталған. Бірақ бір кездегі «моғол» 
қалыптасқан халықтың аты емес, әскери-саяси одақтың аты 
болды». 
Осы дәуір мәдениетінің басты ерекшелігін Қазақстан жерінде 
Шығыс әсерлерінің күшеюі деп қарастыруға болады. Шығыс 
Ренессансының ықпалы қазақтың төл мәдениетінде мығым орын 
алған. Фердауси, Омар Хайям, Низами, Әлішер Науаи 

113 
шығармаларын білмеген, «Мың бір түн», «Тотынама», «Шаһнама» 
сияқты шығыс дастандарын оқымаған қазақ ғұламалары болмаған. 
Осы туралы Абай өз шығармашылығында тура айтады. А.М. 
Горький шығыс ертегілерін қызық та ғажайып, ол бізге гүлдей 
жайнаған шығыс фантазиясын танытады десе, шығыстанушы 
ғалым Е.Д. Бертельс шығыс хикаяттарының адамға терең ой салып, 
ғибратберетінін айтқан. Қазақ хандығы құралар алдында қыпшақ-
оғыз тілдерінде талай ұтымды мәдени туындылар жазылған. 
Алтын Орда ақындары Насыраддин Рабғузи «Қисса – сұл әнбия», 
Саиф Сараи «Гүлстан», Хорезми « Махаббатнаме», Құтбы «Хұсрау 
уа шырын», Дүрбек «Жүсіп-Зылиха» дастандарын дала халқына 
түсінікті тілде өңдеп, жазып шықты. Бұл кезде (XIII-XV ғғ.) Карпат 
тауларынан Қытай, Моңғол жерлеріне дейінгі үлкен аймақты 
мекендеген қыпшақтар тілін еуропалықтар да білуге тырысқан. 
Олар қыпшақтарды кумандар деп атады. Осы өркениеттен қалған 
ұлы мұра – «Кодекс Куманикус». Ол XII ғасырдың аяғында 
құрастырылған, авторы белгісіз, қыпшақша-парсыша-латынша 
сөздік еді. Бұл үш тілдің ол кезде мәдени қатынастық маңызы зор 
болды. Латын тілі – Батыс Еуропаның дін, ғылым, мәдениетер 
құралы; парсыша білген адам Шығыста өзін еркін сезінеді; қыпшақ 
тілі үлкен әлеуметтік-мәдени ареалдың тілі болды. «Кодекс 
Куманикус» тек сөздік емес, сонымен бірге халықтық мәдениеттің 
жинағы, түрік тайпаларының энциклопедиясы қызметін атқарады.
Жалпы алғанда, кеңістіктің этномәдениетке тигізетін әсерін 
дұрыс бағалау керек. Этникалық сана – «біз» және «олар» бинарлық 
оппозициясына негізделе отырып, кеңістікті де «біздікі» және «олардікі» 
деп бөледі. Өз кеңістігін этникалық қауымдастық ұйымдастырылған 
және игерілген «сакральды» кеңістік ретінде, ал басқаны өзіне қауіп 
төндіретін ұйымдаспаған, кеңістік ретінде қабылдайды. Этнос өзін 
кеңістікте және кеңістік арқылы жүзеге асырады. Кеңістік этностың 
тіршілік етуінің, толық қанды бар болуының маңызды алғышарты болып 
табылады.
Ресей 
зерттеушісі 
Г.П. 
Кибасова 
этникалық 
кеңістіктің 
төмендегідей анықтамасын ұсынады: «Этникалық кеңістік 
– 
генетикалық бара-бар қауымдастықтың тіршілік ету реті және 
әлеуметтік формалар арқылы өзін жүзеге асыруы (өзін танытуы). 
Кеңістік бірегейлік сипаттамаларында алынған этностың тұтастығының 
маңызды көрсеткіші болып табылады және этнос болмысының 
экологиялық, генетикалық, әлеуметтік-мәдени реттіліктерін қамтиды» 
[108, 9 б.]. Этникалық кеңістік мәдени біртектілікпен немесе 
ұқсастықпен сипатталады. Этникалық мәдени кеңістіктің біртектілігі 
этнография мен мәдениеттанулық ғылымда мәдени ареал ұғымы арқылы 
айқындалады. 

114 
Этникалық кеңістік генетикалық жақын, яғни, шығу тегі бір 
этникалық топтар мен қауымдастықтардың интеграциялануы барысында 
қалыптасады. Бірақ, белгілі тарихи-саяси жағдайларға байланысты 
этникалық кеңістіктің өзгеруі және соның барысында этникалық 
«аралдардың» түзілуі мүмкін. Сонымен қатар, бастапқы этникалық 
тұтастықтан қол үзіп, басқа этникалық немесе өркениеттік кеңістік 
құрсауында қалған этникалық топтар өзінің мәдени-өркениеттік және 
тілдік бірегейлігінінен айырылып қалуы да мүмкін. 
Дегенмен, этникалық мәдениеттің жекеленген элементтері 
архетиптер ретінде ұзақ сақталады. Бұл элементтер тіл құрылымында, 
өнер стильдерінде, жүріс-тұрыс ерекшеліктерінде, әдет-ғұрыптарда 
көрініс береді. Этникалық мәдениет элементтері көмескі санада сақтала 
отырып, уақыт пен кеңістікті сыналай өтіп, тарихи уақыт пен кеңістіктің 
алшақтығына қарамастан бірнеше ғасырлардан соң да туыстас түбі бір 
халықтарды табыстырып жатады. Шыққан текті іздеу немесе тектану, 
этникалық естің кемелділігінің маңызды көріністерінің бірі болып 
табылады. Тектану немесе генеология – этникалық тарихты танудың, 
этникалық ес пен сананы тұрақтандырудың, этникалық, ұлттық 
бірегейлікті сақтаудың маңызды механизмі. 
Белгілі түркітанушы Немет Дьюланның шәкірті Мандоки Қоңыр 
Иштван «Дүниені кезіп кеткен көне қыпшақ әуені» мақаласында қазіргі 
түрік және мадьяр музыка әуеніндегі ұқсастықты зерделей келе, 
этникалық естің көрінісін төмендегідей сипаттайды: «Бартоктың 
ізбасарларының зерттеуі арқылы мадьярлардың халықтық музыка 
қазынасында «өте көне, мыңдаған жылдар бұрынғы түрік музыкасының 
стилімен» қоса басқадай салыстырмалы түрде жас, жаңа стильдегі түрік 
музыкасының пласты бар екендігіне көз жеткіздік. Мадьяр музыка 
фольклорындағы бұл пласты 730 жыл бұрын Мажарстанға қоныс 
аударған құмандар арқылы жетіп, мұраға қалған. Барток Беланың 
зерттеуі арқылы тарих тұңғиығында бір-бірінен ажырап қалған 
туысқандар қайта табысып, үлкен жаңалыққа кенелді. Осылайша, уақыт 
пен кеңістік аясынан тыс 800-900 жыл бұрынғы дәстүр қайта тіріліп, 
көне қыпшақ әуені Түркиядағы Чукур-Овада және Мажарстандағы 
Үлкен Құманияда қайта асқақтады: Улаш!!!» (Улаш түркі тайпа атау) 
[109, 10 б.]. 
Этникалық кеңістіктің бастапқы географиялық тұтастығы тұрақты 
болып табылмағанымен, осы кеңістікті қалыптастырған рухани-мәдени 
факторлар өзінің өміршеңдігімен сипатталады. Тарихтағы рухани 
бастаулар этникалық кеңістіктерді жалғастырып тұратын көпір іспеттес. 
Тіпті, бастапқы этникалық тұтастық құрамына енген ұлыстар басқа 
өркениеттердің 
құндылықтары 
мен 
әлеуметтік 
құрылымдарын 
қабылдап, тіршілік етудің табиғи-әлеуметтік жағдайларына бейімделіп 
кетсе де, мәдени архетиптер бастапқы этникалықтың көмескі саналық 

115 
белгілері ретінде сақталып қалады және олар этникалық сананың 
теориялық деңгейін бейнелейтін ұлттың зиялы қауымының санасында 
қайта жаңғырады, сөйтіп қоғамдық сана мен болмысқа ықпал етеді. 
Этникалық процестер мен этникалық кеңістікті кешенді 
факторларды ескере отырып зерттеу қажет. Біріншіден, этнос тарихи 
дамып отыратын және өзгерістерге бейім жүйе. Сондықтан, екіншіден, 
этностың қалыптасып дамуына, тұрақтануындағы табиғи және 
әлеуметтік факторлардың өзара байланысын айқындау қажет. 
Үшіншіден, этностың кеңістіктегі қозғалысы барысында ол қандай 
трансформацияларды бастан кешіреді және осы трансформациялық 
процестердің қарқыны қандай, соған назар аударуымыз қажет. Бұл 
өркениеттік процестерді түсіну үшін де маңызды болып табылады. 
Өйткені, жоғарыда аталған факторлар этникалық дамудың әр түрлі 
бағытта жүзеге асуына ықпал ете отырып, өркениеттік кеңістіктің 
құрылымдық сипатын айқындайды. Бір сөзбен айтқанда, өркениет 
кеңістігінің бірегейлігі этностың тарихи динамикасымен де тығыз 
байланысты болады. 
Этникалық 
кеңістік 
биоәлеуметтік 
дамудың 
барысында 
қалыптасатын 
болса, 
өркениеттік 
кеңістік 
әлеуметтік 
өмірді 
ұйымдастырудың 
жалпылама 
үлгілерінің 
таралуы 
барысында 
қалыптасады. Ауқымды немесе екінші деңгейлі өркениеттік кеңістік 
әртектілігімен сипатталады. Өркениеттік кеңістік әртүрлі мәдениеттерді 
бір ағымға тоғыстыра отырып, олардың шындықта жүзеге асуының 
мүмкіндігін арттырады, бұл жағдайда, екінші деңгейлі өркениет 
құрамына кірген локальды өркениеттер мен мәдениеттер оның негізгі 
принциптері мен құндылықтарын өз болмысына тән нұсқада жүзеге 
асыруы мүмкін. Бұл бір ортақ өркениет аясындағы инварианттылықты 
түсіндіреді. Алайда, бұл ортақ өркениеттік кеңістіктің сегменттелуіне 
алып келеді. Өркениеттік кеңістікке уақыт аралығында кеңею, ұлғаю 
немесе керісінше, тарылу тән. Кеңістікте өрістеу өркениет дамуының 
басты факторы болып табылады. Кеңістікте шоғырланған өркениеттер 
әрдайым өзінің тіршілік ету және ықпал ету кеңістігін кеңейтуге 
талпынады. Бұл талпыныс өркениеттер қақтығысы мен жанжалына алып 
келеді. Бірақ, өркениеттің кеңеюі шексіз емес. Ол қалыптасқан саяси-
тарихи жағдайлар мен географиялық факторға тәуелді. 
Өркениеттің пайда болып, дамуы бір-бірімен тығыз байланыста 
болатын екі үрдісті қамтиды: а) адамның қоғамдық жан ретінде тіршілік 
етуін қамтамасыз ететін әлеуметтік эволюция; ә) адамның тұлға ретінде 
шындықта жүзеге асуын қамтамасыз ететін рухани эволюция. 
Сондықтан, үзеңгілес жүзеге асатын материалдық және әлеуметтік-
рухани коэволюция цивилиогенез процесінің қажетті және жеткілікті 
бастауы болып табылады. Екіншіден, цивилиогенез барысында адам 
бойындағы әлеуметтілік потенциалдар рухани ұмтылыстар, табиғи және 

116 
әлеуметтік кеңістікті игеру мен қалыптастырудың рухани негіздері мен 
алғышарттарын жасақтау ретінде жүзеге асады. Локальды өркениеттер 
қалыптасуының негізгі сипаттамаларының бірі – К. Ясперстің 
«белдеулік уақыт» концепциясындағы жалпы адамзаттық рухани ізденіс. 
Өркениеттің пайда болуын таза материалдық, шаруашылық-
экономикалық қатынастар мен факторлар арқылы қарастыру мен 
түсіндіру сыңаржақтылыққа бой алдырады. Өркениеттің қалыптасуында 
материалдық алғышарттар да маңызды, бірақ, бұл алғышарттар 
өздігінен жүйені құрай алмайды немесе жүйеге ұласпайды. Олар 
ұйымдастырушылық бастауды қажет етеді. Ал бұл ұйымдастырушылық 
бастау діни-рухани немесе зайырлы идея ретінде көрініс береді.
Қысқаша айтқанда, Отаны жоқ халық болған емес. Бұған 
бүкіл тарих куә. Әрине, кеңістік ерекшеліктері (ландшафт, 
биоценоз, оқшаулық,т.б.) өркениетке үлкен әсер етті. Алайда, басқа 
мысалдар бұл қағиданың абсолюттігіне күмән келтіреді. Айталық, 
Солтүстік Американың прерийлерінде, Аргентинаның пампасында, 
Австралияныңжайылымдарында номадалар пайда болмады. Яғни, 
өркениетті дұрыс түсіну үшін басқа да факторларды қарастыру 
қажет [110, 22-26 бб.]. 
Қазіргі заманғы философия тарихындағы тарихи процестерді 
зерттеуде өркениеттік проблемалар жетекші орында. Себебі әрбір 
өркениет бірізділік құрылым, бірсызықтық қалыпта емес, жоғары-төмен, 
жетілген-жетілмеген күйлерімен анықталатын тұтас тарихи-әлемдік 
процесс. Өркениет өзін-өзі анықтау, өзін-өзі таныту бағытында 
экзистенциялық тәжірибе, жан-жақты құрылым, ең бастысы адамзаттық 
құндылықты бойына жинады. Құндылық негізінде адамның әлемге 
деген ашық көзқарасымен табиғатқа деген қайрымды қатынасы жатыр. 
Олай болса, материалды және рухани құндылықтар – адам дамуының 
мәдени жетістігі. Дұрысы, осы институционалды жүйенің қалай 
трансформацияланғанына мән беру. Себебі, бүгінгі дамудың негізгі 
іргетасы, өткеннің көш алды жаңалықтары.
Зерттеуіміздің арқау болған өркениет дүниетанымының бірлігі мен 
әртүрлілігі заман талабына сай туындап отырған мәселе болғандықтан 
осы процестегі үйлесімділіктер мен қайшылықтар жаңа мәдени 
құндылықтар көзі ретінде қарастырылды. Әлемдік тарихи-мәдени даму 
қоғамда қайшылық тудырып отырған төмен деңгейдегі құнсыздықтар 
мен келеңсіздіктер проблемасымен күресіп келеді. Өркениеттік 
дәстүрдің жаңа бағытқа бет алуы заңдылық, бірақ қазіргі өркениет 
жетістігіне негіз болған бастапқы идеялар мен алғашқы туындылар одан 
тысқары қалмауы тиіс. Себебі, өркениет жағдайында дәстүрлі мәдениет 
жаңа өркениет талаптарымен ұштасып жатады.  
Егемендіктің таңы атқан бүгінгі заманда жағдай мүлдем өзгерді. 
Қазақстандық қоғамдық ғылымдардың қай саласы болса да ең бастысы – 

117 
әлемдік өркениетпен қатар дамыған қазақстандық өркениеттің әлемге 
әйгілі болып, ол туралы ғылыми тұжырымдардың нақты мәдени-
философиялық қағидаларға айналуын, сондай-ақ қазақ халқының 
мәдени болмысының әлемдік мәдениетпен ұштасып, біте қайнасып 
жақындығын және оның мыңдаған жылдарға созылған рухани өзегінің 
көп өзгерістерге ұшырамай, қасіретті зар замандардың сынынан 
мүдірмей 
өткендігін 
көрсетуге 
ұмтылуда. 
Бүгінгі 
таңдағы 
философиялық дискурс шеңберінде өркениет дегеніміз әлемдік діндер 
мен өнер, құқық, мораль жүйесінен орын алып, әмбебап 
құндылықтардың 
негізінде 
қалыптасқан 
әлеуметтік-мәдени 
қауымдастық ретінде түсіндіріледі. 
Біз қазақ өркениетінің тарихын, мәдениетін жаңа дүниетанымдық 
позиция тұрғысынан қарастыра отырып, әлемдік тарих аясындағы қазақ 
өркениетінің алатын орнын анықтап, объективті түрде бағалай білуіміз 
керек. Қазақ мәдениетінің және өркениетінің өзіндік болмысын тану 
жаһандану кезеңінде егеменді Қазақстанның тұрақты дамуының негізгі 
шарттарының бірі болмақ. 
Евразия ұлы дала кеңістігінде орын алған этностардың өркениеттік 
дәстүрін жалғастырушы қазақ өркениетінің өзіндік болмысы айрықша 
сипатқа ие. Отырықшы, жартылай отырықшы және көшпелі өмір салтын 
үйлестіре білген түркі мәдениетінің негізінде номадалардың мәдени-
дүниетанымдық философиясы жатыр. Қарапайым мысал ретінде Қорқыт 
ата туралы аңызды алып көрейік. Аңыздың мазмұнына терең үнілсек 
көшпеліліктен бастау алатындығын көреміз. Себебі, Қорқыт ата болған 
жерлерді отырықшы адам түсіндіріп бере алмаған болар еді. Өйткені 
көшпелілерге тән ерекшеліктің өзі осы көшпелі халық болғандығында. 

жүктеу/скачать 2,57 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: