Менің ойланып-толғануыма мүдделі ететін бір жайларды қойын дәптеріме жазып алдым, уақыттың тапшылығынан оны тізбелеп жатпаймын. Мүмкін, жазушылардың өзара оңашалау қоян

Ал тарихи уақыт пен дәлел, көркемдік шешім мен әлеуметтік жандүние психологиясы, көркемдік шындық деген асқақ ұғымдардан мақұрым мұндай саяси қысымдардың мәжбүр етуімен суреткер "Абай жолы" атты үшінші-төртінші кітабында идеологияға ырық беріп қойды.

Сонымен, қосымша "қыстырмалар" (Д.Әбілов) кіргізіп, "Қарашығын" сияқты тарау қосылды. Әкесі «қатыгез Құнанбай» мен «өзіне қарсы ағасы Тәкежан» және «әзәзіл Әзімбай» сияқты жағымсыз кейіпкерлерден басқа Абайдың айналасында туыс қалмады. Бәрінен тазартылды. Тұрағұл іспетті бесіктегі сәбиінің мандайынан иіскеудің өзі таптық-идеологиялық қылмыстың қатарына жатқызылды.

Әбдірахым Жаймұрзин: «Абай» романы туралы әңгіменің күрмеуі аталмыш мәселеден әлдеқайда күрделі болатын. «Абай» романы туралы «Казахстанская правданың» беттерінде жарияланған мақалар жөнінде өзіміздің көптеген жазушылармен әңгімелесіп, жеке пікірлерін сұрап көрдім. Олардың барлығы да ондағы мақаламен келіспейтінін ашық айтты. Мен Орталық Партия Комитетіне жазушылардың осы пікірлерін дұрыс деп білетінімді айтып, мұндай сыңаржақ, үстірт жазылған сындардын әдебиетке зияннан басқа пайдасы жоқ – дедім. Содан біраз уақыт өткеннен кейін табан астынан «Казахстанская правданың» редакторы Никитин мен мені Орталық комитеттің жабық бюросына шақырды. Бюрода екеуміз де өз пікірлерімізді айтып, біраз сайысқа түстік. Бюро ешқандай шешім қабылдамады. Екеуміздің де Орталық комитеттің мүшесі екенімізді, оның алдыңда жауапты екенімізді ескертумен аяқтады.

Бір заңды да кездейсоқ жай, арада тура жиырма жыл өткенде осы талқылауға қатысқан "қазақстандық сенімді адамдардың ақпаратымен қаруланған" мәскеулік Алла Марченко тура осы сынның ықпалымен қосылған тарауларды: "Роман-эпопеяға жат, шынжырлап жалғасқан жалған желі", – деп сынады. Т.Ахтанов өзінің «Ол биік бізге әлі бағынған жоқ» деген қарсы мақаласы арқылы тағы да төрелік айтты.

Ал сол биікті бағындыруға шабуылдап жүрген кім?

Ол қазақ әдебиетіне тұтқа болғысы келген, тұтқырдың бірі болатын. Кейін Әуезовшіл болды: «Менің екі бетім бар. Біріне түкірсе, екіншісін тосамын»,– депті бірде Тахауи Ахтанов пен Қалбай Мұхамеджановқа.

Біз үшін оның екі бетінің де қадірі жоқ. Сондықтан да ол бетті сіздерге де көрсетпей, жаба салуды жөн көрдік.

5.

Сталин өліп, Берия атылғаннан кейін жаңа саяси бағыт пен көзқарастарды екшеу мақсатында ұйымдастырылған СССР Жазушылар Одағының ХІУ плненумының қорытындыларына орай 1953 жылы 16-қарашада Қазақстан жазушыларының қалалық мәжілісі өтті. Бұл мәжілістің тынысы бұрынғы жаныққан әшкерелеулерден көрі шығармашылық талдау бағытына қарай ойысты.

М.Әуезов: «Жолдастар, сіздердің көпшіліктеріңіз СССР Жазушылар Одағының пленумына қатыстыңыздар, көпшіліктеріңіз пленумның материалдарын оқыдыңыздар, сондықтан да өздеріңіздің әдеби шығармашылықтарыңызды жауапкершілікпен, жан-жақты, ойлана, сын көзімен шолып шықтыңыздар. СССР Жазушылар Одағының кезекті пленумына партия қандай мән бергеніне тоқталып жатпаймын, тек біздің алдымызда тұрған түйінді мәселелерге назар аудармақшымын. Кеңестер Одағының жазушылар ұйымының осы пленумы өткеннен кейінгі ойларымызды жинақтаған соң Қазақстан жазушыларының кезекті съезіне қандай шығармашылық толғаныспен келетінімізді ойластыра бастаймыз. Көптен бері жазушылардың съезі өткен жоқ, сондықтан да жекелеген әр жазушы, қазақ әдебиетінің әр жанрына жауапты әрбір шығармашылық секциялар үлкен шығармашылық екпінмен съезге дайындықтың қарбаласына кірісуі керек...»,– деп бастаған сөзінің ауанынан саяси атмосферадағы өзгерісті бірден байқауға болады.

Бұрын тілге ең алдымен «халықтар көсемі», «партиялық сын», «саяси өрескел қателіктер» деген тіркестермен басталатын әшкерелеуші сөздер қатарға ілінбей қалған. Оның орынын «жауапкершілікпен, жан-жақты, ойлана, сын көзімен» деген шығармашылық ұғымдар ауыстырған. Қазіргі тақырыпты игеруге келгенде қазақ жазушыларының тосырқап жатқанын айта келе «өзара сынды» өзінің сүйікті драматургия жанрынан бастапты:

М.Әуезов: «Қазіргі күннің тақырыбына жазған Әуезовтің, Мүсіреповтің, Мұқановтың, Құсайыновтың, Әбішевтің, Иманжановтың пьесалары әлі де нағыз кеңестік драматургияның деңгейіне жеткен жоқ, олар тек маусымдық талаптарға ғана жауап беріп келеді, олар шығарманың әдеби, тарихи, көркем құндылықтарын анықтай алмайды. Қазіргі кеңес тақырыбына арналған көркем шығармалар да болуы тиіс. Бұл орайдан алғанда біздің борышымыз аса зор. Поэзия да, проза да, сын да осындай қарыздар күйде. Бұл жанрлардың игерілуі жөнінде ерекше тоқталғым келеді. Неге бізде жақсы драматургия жазылмайды, біз неге орыс драматургтерінен үлгі алмаймыз? Бұл тұрғыдан алғанда пленум өте маңызды өтті. Біздің мемлекетіміздің өмірінің екі маңызды кезеңі үш-ақ шығармада: «Қақ айырылуда», «Любовь Яроваяда», «Бронепоезд – 15-69»-да ғана шынайы көрініс тапты. Өзге шығармалар МХАТ-та, Кіші театрда қойылып жатқанымен де, тек К.Симоновтың «Басқыншылық», «Майдан», «Орыс адамы» пьесалары ғана нағыз құндылыққа ие болып отыр. Егерде сіздер «Қақ айырылу» мен «Любовь Яроваяның» қандай пьеса екенін көрген болсаңыздар, онда бұл екі шығарманың кеңестік драматургияны әлемдік деңгейге көтергенін мойындауларыңызға тура келеді. Бұрын сахнада заттық себепкерлікке құрылған тәсілдер қолданылатын. Алайда оның барлығы адамның тұтынушылық сұраныстары. Драматургиялық шығармаларда олар сахналық тартысқа шамалы ғана ықпал ете алатын. Мысалға, Чеховтың «Шие бағында» шіре (шкаф) туралы сөз қозғалады. «Бронепоезд – 15-69»-дағы заттық тәсілді алыңыз, темір жолға кім өзінің басын қоюы керектігі жөніндегі тартыс адам мінезін ашуға қандай ықпалды әсер етеді...»,– деп бұрынғы саяси тіркестердің орынын көркем талдаумен алмастырды.

Демек, Мәскеуден ескен «жылы лептің» бір «жылымық» әкелетіні мәтіннің ауанынан-ақ сезіледі. Әңгіме өзегі саяси бағамдаудан көрі көркем ойға құрылды. Нағыз лирик ақындардың шығармашылықтан шеттеп кетуінің себептерін емеуірін таныта сөйлейді. Бұл он бес – жиырма жылдан бері ұмытылған әдеби құбылыс еді.

М.Әуезов: «Қазір қостауға болмайтын беталыс байқалады. Біздің көптеген ақындарымызда өте тамаша шығармалар бар, бірақ олар ақындықтан бойын аулақ салып барады. Менің қояр сұрағым: Сәбит Мұқанов поэзиядан неге кетті, Әбділдә Тәжібаев поэзиядан неге кетті? Оның драматургиялық шығармалары сахнада ұзақ тұрақтамайтын дүниелер. Мен Ғали Ормановпен ерекше есеп айырысқым келеді. Ол өзінің мойынына аса жауапты істі – «Анна Каренинаны» аударуды жүк етіп алыпты, ал мен ол неге поэзиядан кетті? – деп сұрағым келеді. Менің ойымша, олар өзге де үлкен жанрда жұмыс істей отырып, поэзияны да ұмытпауы тиіс»,– деді.

Бұл сұрақтың астары өте терең. Жалған «жасасыннан!» жалыққан ақындар өлеңнен бас тартуға мәжбүр болды. Әсіресе, Ғали сияқты нәзік лириктер үнсіз қалды. Енді поэзияға жасалған бұл өктемдіктің күні санаулы еді. Мұхтар Әуезов соны мекзеп отыр. Иә, сөз түзеле бастады.

Қисыны келгенде сөз арасына сыналай кететін бір жай, М.Әуезов тура осы пікірді сол мәжілісте отырған «реперткомның» бастығы мен комиссия мүшелеріне қарата айтқан еді. Соның ішінде уақыттың ауанын аңғара алмаған репертуралық комиссияның мүшесі Қапан Сатыбалдин «еруліге қарулы» қайырамын деп орынсыз қағылған сынаға ұқсап қалды. Ол өзінің сөзінде М.Әуезовке жауап қайырамын деп қайранға шығып кетті.

Қ.Сатыбалдин: «Біз ғой драматургия артта қалып барады, ілгерілеу жоқ дейміз. Шындығында да драматургтердің жағдайы жылдан жылға құлдырап барады. Әуезов жолдас жаңа ақын Тәжібаев – драматург Тәжібаевтан жоғары деді. Мен Тәжібаевтің драматургиялық қабілетін бұлай бағалаған ж.Әуезовтің пікірімен келіспеймін... Біздің тәжірибелі жолдастарымыз пікір таластырғанды өте ұнатады. Мысалы, жаңа Әуезов өзінің шешендік қабілетін тамаша көрсете білді, бірақ өзінің (репертуарлық) міндеттемесін орындамады.

Жолдас Әуезов орынында отырып: «Роман жазып жатырмыз, немене оны жақтырмайсың ба?!,– деді.

Жолдас Әуезов орынында отырып: Роман жазып жатырмын дедім ғой, – деді.

Әрине, қиын кезде моральдық, материалдық, шығармашылық демеу берген драматургияға екеуінің де өкпесі жоқ еді. Бірақ мынау туып келе жатқан «жылымықтың» қас-қабағының ашық кезінде өмірлік маңызы бар басты шығармаларын жазып қалуға ұмтылды.

М.Әуезов: «Енді сын туралы айтайын. Бұл пленумда сын мәселесі қалайда үнсіз, атаусыз қалды, өйткені пленумның сыни деңгейі төмен болды. Жасқаншақ, жарасымсыз сын ғана айтылды. Егерде бес қаруы сай, дайындығы мол, төңкерістен бергі кеңес әдебиетінің дамуына белсене қатысып келе жатқан Ермилов, Фадеев сияқты аса көрнекті оқымыстылары бар орыс кеңес сынының деңгейі мынадай болғанда, әрбір әдеби журналдың сын туралы үзбей жазып жатқанына қарамастан, орыс сынының деңгейі биік емес екені байқалады. Оның драматургиядан да, поэзиядан да кейін қалып қойғанын есекерсек, онда біздің сынымыздың деңгейі туралы қандай сөз болмақ? Біздің сынымыздың мәдениеті төмен, обьективті емес, өткеннің қалдығы дегенді малташа езіп, керексіз кикілжіңді жиі қоздырады, ендігі жерде біз бұрын айдағанына көндіріп келген ешқандай репертуарлық комиссиясының, ешқандай бастықсымақтардың бюрократиялық өктем пікірлерімен санаспауымыз керек. Біз енді еркін суреткерміз, ешқандай шенеунікке тәуелді емеспіз. Мұны Мұстафин жолдас өзінің баяндамасында: «Жиналысты азайтып, жазуды көбейтейік»,– деп дұрыс айтты. Мен онымен келісемін. Келіңіздер, бәріміз де дос ниетпен жұмыс істейік. Жиналыс – шығармашылықпен айналыса алмайтындарға, «шымшылап» сөйлеп, шырқыңды бұзу үшін керек. Біз оған осы уақытқа дейін төзіп келдік, енді бұдан әрі төзе алмаймыз»,– деп әбден мезі еткен «мәжілісқорлардың» мысын басты.

Шындығында да, кейінгі жиырма жылдың ішіндегі «таптық тартыстан», «ұлтшыл-буржуазияшыл идеологиядан», «өрескел саяси қателерден», «марксизимге жат пайымдаулардан», «сын мен өзара сыннан», жібермеген «кемшіліктері мен қателерден», «алашорданың бас идеологі міндетінен», «хандар мен билердің мұңын мұңдаудан, жоғын жоқтаудан» әбден мезі болып, кез-келген репертком мен қара шолақ «нәшәндік» жүйкесін тоздырып еді. Бұл пленумда шығармашылық еркіндік пен авторлық құқық мәселесі алғаш рет күн тәртібіне қойылды. Енді, мұндай тоңмойындар мен дөңмойындарға «бұдан әрі төзе алмайтынын» мінбеден мәлімдеді.

Сөзінің соңында М.Әуезов өзін де драматург – ақындардың санатына жатқызып, поэзиясыз пьеса тумайтынын, поэзиясыз пьеса жүректі жылытпайтынын тілге тиек ете келіп:

«Мен неге толқып сөйлеп отырмын дейсіздер ме? Менің алдымда осы арада ж.Бақбергенов сөйледі. Мен оның сөзіне соншама наразы болдым. Оның өз сөзімен айтсам, дәл осындай дауыс көтеріп сөйлеуді мен өзіме ар санаған болар едім. Дәл осылай сөйлеуге, Бақбергенов жолдас, жол беруге болмайды, бұл әдепсіздік. Біздің бәрімізде де қателік бар. Кемшіліктерімізді көрсеткен көптеген мақалалар да есімізде. Сонда жаңағы мақалалардағы жағымсыз сілтемелердің барлығын жинап алып, не ана, не мына жазушының бетіне түкіре беруге бола ма? Олар да адам емес пе, оның үстіне Мұстафин жолдас өзінің кемшілігін жасырған жоқ қой»,– деген уәж айтты.

Иә, Әуезов әпербақан сынның уақытының өтіп бара жатқанын, тіпті, өтіп кеткенін сол кездегі жас, майдангер жазушының түсінбегенін «түсінбей», батыра пікір білдірді. Шындығында да журналист қаламгер «науқаннан кешігіп» қалып еді. С.Бақбергеновтің бұл сөзі де «жасасындатқан жалаулы майданның» соңғы «урасы» болғандықтан да одан қысқаша ғана үзінді келтіреміз:

Иә, «Жазушы Әуезов пен Мұқанов бастаған екі топ әдебиетімізге кеселін тигізіп, жастарды тәрбиелеу, оларды өсіру ісіне бөгет болып отыр!» немесе «Бұл жауларға берілген трибун, бұл пропаганда!» – деген «жасасындатқан ұрандар» арысы алты ай, берісі осыдан үш ай бұрын айтылса, ұран емес, үкімге айналар еді. М.Әуезов те ондай сөзді «естігені үшін арланбас» еді, керісінше, іштен тынып тыңдар еді. Енді, міне, оққа шабылған қылыштың жүзі босқа шабылды. Уақыттың қас-қабағы қалай тез өзгерген!

Осының қатарына «Социалистік Қазақстан» газетінің 273-санында жарияланған тілші М.Балақаевтың «Көркем әдебиеттің тілі жайында» деген мақаласын жатқызуға болады. Онда:

«М.Әуезов өзінің жазу мәнерінде қазақ тілінің заңдылықтарын сақтамайды, оның қалыптасқан құрылымын бұзады, – дей келіп – Жазушылар бұл ретте көп елеулі ойлар, көп шешуші пікірлер айта алады. Сондықтан да талай мамандармен қатар қазақ жазушы, ақындарымыздың осы жауапты жайға ат салысуын тосамыз», – деп әңгімені пікір алысу мәнерінде екенін емеуірін ете аяқтайды.

Алайда бұл пікір алысу емес, М.Әуезовке жасалған соңғы шабуылдың, ақырғы атылған оқтың бірі еді. Өйткені, 1953 жылдың 9-желтоқсаны – 1953 жылдың ақпаны емес болатын. С.Бәйішевтің, Қ.Жұмалиевтің, С.Нұрышевтің, С.Кеңесбаевтің, Н.Сауранбаевтің, Қ.Жармағамбетовтің және С.Мұқановтың Мұхтар Әуезовті басына қорлайтын күндері өтіп бара жатқан. Ендігі жалтақтаудың кезегі солардың өзіне келген. Алайда академиктердің жаны сірі келетін болса керек, С.Бәйішев пен С.Кеңесбаев, Н.Сауранбаев даңқ тұғырынан түскен жоқ, ар алдындағы арылуды да қажет деп таппады. Өйткені олардың сүйенген арқалығын, тіреген табалдырығын, басыңқы бетін де қалың талыс табанды есік қалқалап тұратын. Керісінше, С.Бәйішев, Н.Сауранбаев, М.Балақаев М.Әуезовтің алпыс жасқа толған мерейтойында оны «шабыттана» марапаттады.

1953 жылы 28-желтоқсан күнгі Университеттер мен жоғары заң оқу орындары басқармасының бастығы М.Прокофьевтің №1078 бұйрығымен Мұхтар Әуезов 1954 жылдың 1-қаңтарынан бастап М.В.Ломоносов атындағы Мәскеу университетінің СССР халықтары әдебиеті тарихы кафедрасының профессоры болып қызметке алынды.

Бегімнің бегі, әрі ерке, әрі өте нәзік жанды мәдениет иесі, қайран Ләйлә апай – Ләйлә Мұхтарқызы:

Әкелі-балалы екеуі масаттанса масаттанатындай жыл еді. Ол жаңа жылдың ғана емес, өзінің жаңа салтанатты дәуірінің алғашқы күндерін сүйікті Алматыда өткізді.

ОНЫНШЫ ТАРАУ: КҮЙІНІП, СҮЙІНЕ АЛМАҒАН ӨМІР

(«Мұхтардың өлім күйі»)

1.
Жиырма бес жылға созылған қуғын мен сүргіннің сүркілі көзінің отын сөндірсе де, жүрегінің отын сөндірмеп еді. 1954 жылы ақпанның 24-жұлдызы күні диктовка жасап тұрған кезінде біресе көзінен жас бұршақтай тамып, қыстығырылып барып:

«Ұлы кеуденің ыстық демі тоқталды. Шөл даланы жарып аққан дариядай, игілік өмір үзілді. Сонау бір шақта тасты тақыр, жалтыр биік басына жалғыз шыққан зәулім алып шынар құлады. Өмірден Абай кетті!»,– дегенде өкісіп жіберді.

Жиырма жылға ұласқан ұлы еңбек «Абай жолы» роман-эпопеясы осылай аяқталды.

Осындай дүдәмалды өліара тұста Қазақстанның басшылығы ауысып, Шаяхметовтің орынына Пономаренко келді. Саясаттың беті жыли бастады. Республикадағы бұл жағдайды Мәскеудегі М.Әуезовке емеуірінмен баяндап жазған хатында Ә.Тәжібаев:

«Мүмкін бізге жақсылық, жаңалықтарды арқалай келген Пономаренкомен өзіңіз кездесіп, сөйлескен де боларсыз. Сондықтан менің хатым жүйрік хабаршы емес, мимарат сәлемші ғана. Басының сырты қандай тақыр болса, іші де сондай тақыр Жұмабай кеткелі, ол көтерген маймылдар әлсірей бастағалы, біздің аңқауымыз әдеміленіп келеді. Думан тойды Пономаренко ала келді. Ғабиден депутат болады дегенде бір тойлап едік, сайланып қайтқанын тағы қуаныш еттік. Пленум өтті. Адам сияқты адам, шын адамның сөзін айтты. Жазушыларға ілтипат, мейірім көрсетті. Нұрышев сияқты қоқырсықтар кіруге тесік таппай бұғып отырды. Жаңадан соғылатын жақсы үйдің проектісін жасау, соғылатын орынын таңдау да бізге жақсы ермек. Біз бұрын халықтың махаббатына ғана сүйенуші ек қой. Енді ақылды ел басқарушыларды да сезе бастайтын сияқтымыз. Енді бұзықтар жалтақтай бастаған көрінеді. Тамаша емес пе, қомпиған, тікендеген, әкіреңдеген Шұжықұлының `(Сужиков – Орталық комитеттің идеология жөніндегі хатшысы – Т.Ж.) өзін көрсеңіз еді. Майлаған қасықтай жылп-жылп етеді...

Мұха, мен Абай комиссиясының секретары ем ғой. Оның бірінші мәжілісі өтті. Жетім қыздың тойындай қып өткізгісі келгендердің де тегі болатын емес. Тағы да Пономаренко жолдас араласып, құлаш – жарқын қосыла бастады. Қаржы мол жіберілетін болды. Абайға памятник салу, оған арналған пленумға қонақтар шақыру, оларға сый-сияпат жасау, Мәскеуде де тәуір өткізу, банкеттер өткізу, түгел жоспарлануда. Тойдағы баяндамашы сіз боларсыз. Сондықтан да осы бастан жақсы әзірленуіңіз керек, бар білгеніңіз, барша берілгеніңіз түгел салынсын»,– деп көтеріңкі лебіз білдірді.

1954 жылғы көктемдегі жазушылардың пленумының қарсаңында Қазақстан Орталық комитетінің бірінші хатшысы Пантелеймон Кондратьевич Пономаренко М.Әуезовті кеңсесіне оңаша шақырып, түннің ортасына дейін екі сағаттан аса әңгімелесіп, көңіліне сенім ұялатты. Ол осы сьезде сөйлеген сөзінде:

Бұл – елуінші жылдары қудалауға ұшыраған Мұхтар Әуезовке, Қаныш Сәтбаевқа, Ілияс Омаровқа, Төлеген Тәжібаевқа, Ермахан Бекмахановқа, Ахмет Жұбановқа, Есмағамбет Исмаиыловқа, Қасым Жұмалиевке, Қасым Мұхамедхановқа, Бек Сүлейменовке ғана емес, мұқым алаш ардагерлеріне, сонымен қатар барлық ұлтының адал перзенттеріне қаратыла айтылған емеуірінді тұспал деп те түсінуге болады. Сонымен қатар мұндай еркін сөйлеуінің екінші бір үлкен саяси және «коммунистік колонизаторлықпен» астасып жатқан отарлау иделологиясының астарлы пиғылы жатыр еді.

Біріншіден, бүкіл елдегі қуғын, сүргінге ұшырағандар жөніндегі қастаншықпағыр саясаттың беті бері қарап, «жылымық» атанған «отамалы маусымға» дайындық жұмыстары жүргізіліп жатқан. Қауіпсіздік мекемесінің құжаттары реттеліп, атылып кеткендердің істері әскери прокуратура мен трибуналда қайта қаралып, оларды жаппай ақтаудың амалдары ойластырылып жатқан. Осы бағытта Орталық комитеттеріне үгіт-насихат жұмыстарын сақтықпен жүргізуге нұсқау берілген. Соған орай барлық одақтас республикалардағы елуінші жылдары сотталып, жер аударылып, қысымға ұшырағандарды еркіндікке шығару мәселесі бірінші кезекке қойылды.

Ал Қазақстан жағдайында мұның аса маңызды ұлттық мүддені қозғайтын екінші бір жымысқы астары бар еді. Қазақ даласы патшаның да, Столыпиннің де, Лениннің де, Сталиннің де жүзеге асыра алмай «арманда кеткен» үлкен науқанның алдында тұр еді. Ал «жылымық» пен «тың эпопеясының» өліарасында республиканың негізгі тұрғын халқын, яғни, қазақ ұлтының көңілін орнықтыру үшін бұрынғы басшының беделін әлсіретіп, «ауыл шаруашылығын өркендетуде немқұрайлылық жібергені», ал шындығында, тың көтеруге қарсы болып, «тиісті шаралар қолданбағаны үшін» орынынан алынған Ж.Шаяхметовтің бетіне шіркеу түсірудің оңтайлы сәтін пайдаланбау – саяси көрсоқырлық болар еді. «Бір қолмен нан беріп, құшақтағанда кеудеңе інжілді төсеп, екінші қолымен ту сыртыңнан қанжарын қадап тұратын» «қасиетті әкейлердің» тәсілін коммуистер сондай бір әккілікпен қолданды. Сталиннің, Хрущевтің, Брежневтің, Андроповтың тұсында идеологияны уысында ұстап тұрған «сұр кардинал» Сусловтың аяр ақылына бойлай бермейтін «партизан Пономаренко» да мұны түсіне қойды. Өйткені ол өзінің майдандық тәжірибесі арқылы қарауылды дәл көздей білетін. Сол жылғы тамыз айында Опера және балет театрында өткен зиялылар бас қосқан, «тың эпопеясының басталғанын» салтанатты түрде жариялар алдында:

Ақиқатына жүгінсек және жоғарыда келтірілген құжаттарда көрсетілгеніндей, Ж.Шаяхметовтің Ғылым Академиясындағы Қазақстан тарихы мен әдебиеті туралы қысым көрсету шараларына, Едіге мен Кенесарының қозғалысын реакцияшыл деп жариялауға, соны сылтаурата отырып Қ.Сәтбаев пен М.Әуезовті, Е.Бекмахановты қудалауға қарсы болуы – «республиканың бұрынғы басшыларының» бұл науқанның астарын түсінуге «өресі» жеткендігі еді. СОКП Орталық комитетінің ғылым мен идеология бөлімдері қазымырлықпен жүргізіп, «Правданы» әшкерелеуші құрал ретінде пайдаланып, «мылтықсыз майдан» ашқан, оның қарсылығына қарамастан еркінен тыс Қаулы, Қарар шығартқанын «партизан Пономаренко» да білетін. Алайда «шындықтың көзін бояуға» (Абай) құрылған коммунистік аяр саясат халықтың көңілін қалай табудың жолын жақсы игерген болатын. Ұлттық тұлғаларды қайтарып, «әділдік орнатқанының» төлеуінің бодауына бүкіл Қазақстанды басыбайлы етті. Елін аздырды, жерін тоздырды. Егерде ар жағынан өктем күш итеріп тұрмаса бүкіл бір халықты күстәналап, өздері істеген күнәлары үшін өзгені жазғырып: «Осыдан соң сіздерден қандай жақсылық күтуге болады?»,– дейтіндей өктем құқықты Пономаренкоға ешкім де берген жоқ болатын.

Сол кездегі Орталық комитеттің идеология жөніндегі хатшысы Мұхамедқали Сужиковтің «Мен ол туралы жақсы көзқарастамын» атты Ж.Шаяхметов туралы естелігіндегі:

«Қазақтың маңдай алды интеллигенция өкілдерімен қоян-қолтық араласа еңбек еттім. А.Жұбанов, М.Әуезовті қудалауды тоқтатуға қатыстым. Әңгіменің шыны керек, қуғындалған Әуезовті, Сәтбаевті Мәскеуден Алматыға шақырып алған, Е.Бекмахановты түрмеден босатуға көмек берген – Пономаренко мен Брежнев еді. Мұндай жақсылықты қазақ халқы еш уақытта ұмытпауы керек»,– деген дерек назар аударуды қажет етеді.

Мәселе мынада, егерде осы үш адам – Понмаренко, Брежнев, Сужиков республиканың басшылығын қолға алмаса, онда бұрынғы жетекшілер Ж.Шаяхметов пен І.Омаров, немесе осы екі топтан мүлде басқа біреулер билік тізгінін ұстаса, онда Әуезовті, Сәтбаевті, Е.Бекмахановты елге қайтару шаралары қолданылар ма еді, жоқ па еді? Біздің ойымызша, бұл жалпы кеңестік қоғамның бағыты және қаласа да, қаламаса да ондай шешімді қабылдауға мәжбүр болар еді. Егерде Ж.Шаяхметов пен І.Омаров өз орынында қалғанда, мүмкін, осы «ойранды науқанды» бастаған С. мен Т., және тағы да басқа Пәленшелер мен Түгеншелер ғылым мен мәдениеттің сахнасынан мүлдем ығыстырылар ма еді, кім білсін.

Өйткені олар кейін де, әсіресе, Сәтбаев пен Әуезов, Бекмаханов дүниеден өткен соң өздерінің азуын қайтадан білеп шыға келді де, сексеніші жылдарға дейін идеология сайысында ықпалын жүргізді, онымен қоймай, артына алған бетінен айнымайтын шәкірттерін қалдырып кетті. Ал ол шәкірттер тәуеслсіздіктен кейін де сол ұстанымын бұрынғыдан бетер қорғап, Қазақстан ғылымын жалған бағытқа бейімдеп, жалған саясат пен идеяны тұжырым ретінде ұсынып, мемлекеттік идеяны Алаш идеясынан ауытқытып әкетті.

Абайдың дүниеден өткеніне елу жыл толғанын еске алу рәсімінен бастап Мұхтар Әуезовтің бағы қайтадан көтерілді. Оның тағдырындағы бетбұрысты оқиға 20-шілде күні өтті. Сол күні Алматының айнымас парасат белгісіне айналған Абай ескерткішінің іргетасы қаланды. Әрине, Тіл және әдебиет институтына және университетке қайтадан қызметке алынды, яғни, бұрынғы бұйрық күшін жойды. Оның сол кездегі көңіл-күйін ақын шәкірті Т.Молдағалиев:

Осы күннен бастап көтерілген Мұхтар Әуезовтің беделі мен мысы енді ешкімге дес бермеді. Тіпті, Сәбит Мұқанов пен Ғабит Мүсіреповтің де айдыны мен айбыны, айбары мен атағы, соған қоса ілескен шатағы да Мұхтарды сескендіре алмады. Ол мәңгілік даңқ тұғырына көтеріліп бара жатты. Ал СОКП-ның ХХ құрылтайындағы «жеке басқа табынушылықты» әшкерелеген атақты тарихи шешімі мұқым интеллигенциядан, соның ішінде жиырма жыл бойы саяси қысым мен жазалаудың қыспағында жүрген Мұхтар Әуезовтен де «қарғыс қамытын» сыпырып тастап, еркін тыныстауға мүмкін берді. Мұны ақыл-ой иелері «жылымық» деп атады. 1955 жылы Қаныш Сәтбаев Ғылым Академиясына, Ермахан Бекмаханов, Есмағамбет Исмаиылов, Қажым Жұмалиев, Қайым Мұхамедханов айдаудан қайтып оралды.

Ш.Шокин: «... 1954 жылы қарашада Қазақ ССР Ғылым Академиясының жалпы жиналысының кезекті сессиясы өтті. Онда мені академик және шикізат қоры бөлімінің төрағасы етіп сайлады. Келесі жылы мені академик-хатшы етіп бекітті. Академияның құрылғанына тоғыз жыл өтті. Бір жыл бұрын республика басшылығында кезекті өзгерістер болды. Қазақстанның партия ұйымын П.К.Пономаренко мен Л.И.Брежнев басқарды. ... Республиканың жаңа басшылары әділеттілікті қайта орнатуды көздеді. Елу бесінші жылдың жазында Сәтбаев, Павлов, Пальгов, Әуезов, Тәжібаев және мен Қазақстан Компартиясының Орталық комитетіне шақырылдық. Орталық комитеттің бірінші хатшысының кең бөлмесінде бізді Пономаренко мен Брежнев қарсы алды. Пантелеймон Кондратьевич, (мен онымен үш рет кездестім), ашығын айтсам, ол мені өзіне тартып әкете алмады. Көбінесе ұрандатып сөйледі, мүмкін, әдейі солай жасады ма, әлде, партияның тақтасына орынды-орынсыз тұздық араластырып сөйлеу өзінің үйреншікті мәнері ме екен, кім білсін. Оны: сен сайламасаң да, тек таныстыру арқылы ғана тағайындап қойса да, көсемнің бойынан оның моральдық және парасат пайымының сенен қаншама биік тұрғанын іздейсің ғой. Онсыз қандай басшы болмақ? Мұндай артықшылық Пономаренконың бойынан байқалмады. Брежнев оның сол жағында отырды. Сол жылдардағы фильмдердегі парторгтің көп көшірмелерінің біріне ұқсайды. Қарап отырады, тыңдайды, бірінен кейін бірін тоқтатпай темекі тартады, кенет – әділеттілікті орнатып шыға келеді. Ал Брежнев адамдардың бетіне тура, қадала, ашық қарайды. Бір сөзбен айтқанда жігіттің қыраны. Екі-үш сөз айтады да, тағы да тура қарап тыңдауға көшеді.

Пономаренко бізге: Қонаевтің Министрлер Кеңесіне ауысуына байланысты бізбен академияның президенті туралы ақылдасуға шақырғанын – хабарлады. «Сіздер академияның басшылығына кімді лайық деп есептейсіздер?»,– деп сұрады бірінші хатшы. Сәтбаевтан басқалардың барлығы да бір ауыздан Қаныш Имантайұлын ұсынды. Академик өзінің денсаулығы мен геология институтындағы жұмысының қарбаластығын алдыға тартып, бірден бас тартты. Әңгіменің аяғында Пономаренко: Брежнев екеуі дәрігерлермен кеңесіп, содан кейін шешім қабылдайтынын жеткізді. Бірнеше апта өткеннен кейін Сәтбаевті қайтадан президент етіп сайлады».

Осыдан бастап Қ.Сәтбаев пен М.Әуезовтің басына үйірілетін бұлттар олардың бақыт құсы шарықтаған аспан аясынан төменде қалды.

Қайым Мұхамедханов (Естеліктен): «…Елу бесінші жылы ақталып, түрмеден босадым. Мойынты-Шумен келіп, Алматының вокзалына түстім де, Есмағамбеттің үйіне телефон шалдым. Ол айдаудан келіп қойыпты. Амандық-саулықтан соң-ақ, ол:

– Ойбай, бауырым, Мұхтарға телефон шал. Бәрің келіп, Қайымды тастап кеттіңдер деп төбемізге шай қайнатып, бізбен сөйлескенді қойды. Өзі Индияға жүргелі жатыр,– деді.

– Жарайды, Қайым, он бес күн үйіңде дем ал да, маған кел. Жеңгеңе айтып кетемін. Кеңінен әңгімелесеміз,– деді ол.

– Түрмеде қалай жаттың? Пәлі, біз – Мағжан, Жүсіпбек, Ахмет бәріміз бір камерада жатып, басымыз қосылып, бір жасап қалдық”,– деп мысқылмен кеңк-кеңк күледі Мұхаң.