Құрылымдық көмекші сөздерді

Вестник КазНПУ им. Абая, серия«Филология», №3 (49), 2014 г. 
30
 
көңіл-күйдің әсерлігін немесе қосымша мағына үстеу үшін етістіктен кейін “了”，“着”， “过” деген 
көмекші сөздер қосылып айтылады. Алайда, “了” және “着” көмекші сөздердері кез-келген етістікпен 
қатар қолданыла алмайды. Ол мынадай жағдайлар: 
 “着” 
Жалғасты іс-әрекетті білдіре алмайтын етістіктермен қолданылмайды: 是，在，等于，结束，完，
进，出，去，逝世，消灭，塌，逃. 
Шектелмеген, үздіксіз жалғасып отыру мағынасы бар етістермен де қолданылмайды: 恨，怕，知
道，像，需要，
认识，拥护，赞成，同意. 
Етістіктің алдында басқа да көмекші сөз қолданылып келсе: 能说，想买，会写 және т.б.  
Етістікпен бірге толықтырғыш етістік келетін жағдайда “着”қолданылмайды: 打倒，说明，打败，
推翻 
“了” 
Қысқа мерзім ішінде бітпейтін іс-әрекетті білдіретін етістіктермен бірге қолданылмайды:  爱，恨
，企
图，羡慕，想念，反对. 
Белгілі бір іс-қимылды білдірмейтін етістіктерден кейін қойылмайды:象，在，是，姓，叫作.  
Етістіктің алдында басқа да көмекші сөз қолданылып келсе. 
Аспектілі көмекші сөздер мен үстеулер. 
Аспектілі көмекші сөздер үстеулермен жиі қолданылады.  
“了” көмекші сөзі “已经”(әлдеқашан, енді) үстеуімен жиі қолданылады: 
他已
经回了两次家。─ Ол үйіне екі рет барып үлгерген. 
我已
经写了信了。─ Мен хатты әлдеқашан жазып қойғанмын.  
“着” көмекші сөзі “正...(呢)” және “在...(呢)” үстеулерімен қолданылады: 
他
进来的时候，我们正说着话 (呢)。 Ол кіріп келгенде, біз әңгіме айтып отырған болатынбыз.  
他在写着信呢，我
们不要打搅他。Ол хат жазып отырғанда, бізге бөгет жасауға болмайды.  
“过” көмекші сөзі  “曾经”(бұрын, әлдеқашан) үстеуімен өте жақсы үйлеседі: 
林娜曾
经到过那里。 Лин На ол жерге әлдеқашан жетіп алған.  
我
们曾经商量过这件事。 Біз бұл мәселе  бойынша әлдеқашан ақылдасып қойғанбыз.  
Аспектілі көмекші сөздердің бір-бірінен айырмашылығы: 
 
Болымды 
Болымсыз 
大
门开了-Қақпа ашылды 
大
门没开-Қақпа ашылмады 
(没开了 деп айтуға болмайды) 
大
门开着-Қақпа ашық тұр 
大
门没开着-Қақпа ашылмай тұр 
 (сөйлем ішіндегі 着 сақталады) 
大
门开过-Қақпа ашық болған 
大
门没开过-Қақпа ашық болмаған 
 (сөйлем ішіндегі 过 сақталады) 
 
Аспектілі көмекші сөздердің қолданылуы.  
“着”  көмекші  сөзі  етістіктің  белгілі  бір  күйде,  белгілі  бір  уақыт  ішіндегі  удеуін  көрсету  үшін 
қолданылады. Мысалы,  
他
们正谈着。Олар сөйлесіп отыр.  
她正
弹着钢琴。Ол күйсандық тартып отыр.   
门开着，灯亮着。 Есік ашық, шам жанып тұр.  
我
们座着喝茶。 Біз отырып шай ішудеміз.  
“了” көмекші сөзі іс-әрекеттің аяқталғандығын білдіреді.  
我
买了一本“汉英词典”。 Мен қытайша-ағылшынша сөздік сатыр алдым.  
他去了。 Ол кетіп қалды.  
我下了班，就来你
这儿。Мен жұмыстан шыға сала, саған келдім.  
“过” көмекші сөзі  бұрын өтіп кеткен іс-әрекетті білдіреді.  
他吃
过中餐。Ол қытай тағамдарын жеп көрген. 
我去
过上海。 Мен Шанхайға барғанмын.  

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №3 (49), 2014 ж. 
31 
她学
过法语。 Ол француз тілін оқыған. 
我
们当过工人。 Біз жұмысшы болып көргенбіз.  
Демеулік көмекші сөздер.  
“吗” көмекші сөзі жауап алу мақсатында айтылатын сөйлемдердің соңында келеді.  
窗
户关着吗？Терезе жабық па? 
那是一个著名的城市
吗？ Бұл бір атақты қала емес пе? 
“呢”көмекші сөзінің бірнеше жағдайларда қолданылады: 
болымды  және  болымсыз  сөйлемдерде  сенімсіздік  сарырынын  білдіру  үшін  сөйлемнің  соңында 
келеді.  
Мәселен, 他是不是学生呢？Ол оқушы емес пе? 
Бір мәселеге қатысты болмам болып, сенімсіздік туған кезде: 
这个字怎么念呢？ Бұл иероглиф қалай оқылушы еді? 
Сұрақты нақтылау үшін де қолданылады:  
你学文学
还是艺术？ Сен әдебиетті зерттейсің бе әлде өнерді ме? 
Контекстіге  байланысты  белгілі  бір  адамға  бағытталып  қойылған  сұрақардың    қысқаша  
айтылуында:  
现在我去办公室，你呢？Қазір мен кеңсеге кетіп барамын, сен ше?  
“吧”көмекші сөзі 
 “吧”көмекші сөзі әдетте өтінішті, бұйрықты, кеңесті, ұсынысты білдіретін  сөйлемдердің соңында 
келеді:  
咱
们一起走吧！Барлығымыз бірге барайық! 
帮帮忙吧！
Көмектесіп жіберші! 
Сонымен қатар келісімді білдіретін сөйлемдерде де кездеседі:  
大家就
这样干吧！Ал онда барлығымыз осылай жасайық! 
Тіл  білімін  зерттеуде  көмекші  сөздерді  зерттеудің  рөлі  аса  маңызды.  Олардың  ғылымда  алатын 
орны  ауқымды,  себебі,  сөйлем ішіндегі сөздерді мағынасына  сай  байланыстыру  түсінікті,  әрі  мәнді 
сөйлеу үшін өте қажет. Қытай тілінде сөздердің орын тәртібі мен көмекші сөздер — грамматикалық 
мағыналарды  білдіретін  грамматикалық  тәсілдер  болып  табылады.  Жалпы  көмекші  сөзге  қысқаша 
түсінік    беретін  болсақ,  көмекші  сөз  дегеніміз  лексикалық  мағынасы  солғындап,  грамматикалық 
мағынасы ауысып, сөйлемде жәрдемші қызмет атқаратын сөздер тобын айтамыз. Бұл қазақ тіліндегі 
көмекші  сөздердің  анықтамасы.  Ал  қытай  тіліндегі  көмекші  сөздер  бұл  анықтамаға  толығымен 
сәйкес  келмейді.  Қытай  тілінде  толық  мағыналы  сөздер  мен  көмекші  сөздердің  тіркесі  сөз  тіркесін 
құрай  алады.  Қытай  тіліндегі  көмекші  сөздер  қазақ  тіліндегі  түйдек  тіркестерге  пара-пар  келеді. 
Түйдек тіркес – лексика-грамматикалық тұрғыдан өзара байланыста болып, сөз тіркесінің құрамына 
енетін сөздерді айтамыз.Бұл сөздердің дербес мағынасы болмағанымен,сөйлемде жеке тұрып қызмет 
атқармағанымен,  белгілі  бір  сөздермен  тіркесе  келіп,  лексикалық  жағынан  да,  грамматикалық 
жағынан  да  елеулі  қызмет  атқарады.  Қытай  тілі  грамматикасында  сөз  байланыстырушы  және  сөз 
түрлендіруші  қосымшалар  болмағандықтан,  көмекші  сөздердің  маңызы  зор.  Көбіне  сөйлемдегі 
сөздер орын тәртібі, интонация арқылы байланысады. Бірақ егер сөйлем ішінде көмекші сөз келетін 
болса,  оны  алып  тастауға  болмайды.  Өйткені,  сөйлем  мағынасы  солғындап,  мәнсізденеді.  Қытай 
тілінде  бір  сөздер  көмекші  сөздің  де,  демеулік  шылаудың  да  қызметін  атқара  алады.  Сол  себепті, 
кейде оларды шатыстырып та аламыз. Сөйлем арасында кездескен көмекші сөзді демеулік шылаудан 
ажырату  үшін  ережені  есімізге  алсақ  болғаны.  Көмекші  сөздер  зат  есіммен  немесе  сын  есіммен 
тіркесіп,  сөйлемде  толықтауыш  қызметін  атқарады.  Егер  оны  алып  тастайтын  болсақ,  сөйлемнің 
мағынасы түбегейлі өзгеріске ұшырайды. Өз ретінде демеулік шылаулар қосымша мағына үстемейді. 
Олар толықтауыштың немесе баяндауыштың құрамында келіп, қосымша рең береді. Сонымен қатар, 
сөйлемнен түсіп қалған жағдайда мағына жағынан еш өзгеріске ұшырамайды.  
Қытай  тілінде  сөз  тіркесінің  құрамындағы  сөздерді  байланыстыруға  дәнекер  болатын  септік, 
жіктік,  тәуелдік  жалғаулары  жоқ.  Сондықтан  синтетикалық  тәсіл  сөз  түрлендіруші  формалары  жоқ 
немесе өте аз тілдердің бірі – қытай тілінің табиғатына тән құбылыс емес.  
Қазақ  тілінде  сөз  бен  сөзді  байланыстыратын  аналитикалық  тәсілдерге  сөздердің  орын  тәртібі, 
көмекші сөздер және интонация жатады. Қытай тілінже аналитикалық тәсілдерге тек сөздердің орын 
тәртібі мен көмекші сөздер ғана жатады. Көмекші сөздердің қажеттілігі осыдан келіп шығады.   
1
 
张静《汉语语法问题》中国社会科学出版社
1987
年版
 

Вестник КазНПУ им. Абая, серия«Филология», №3 (49), 2014 г. 
32
 
2
 
王国安主
编《标准汉语教程》上海教育出版社
1998
年版
 
3
 
刘宝
顺，徐秀珍编写，贺德尔汗翻译《现代汉语语法》新疆教育出版社
1987
年第一版
 
4
 
陈燕燕编著《汉哈对比语法》新疆教育出版社
1990
年版
 
5
 
崔希亮《
语言理解与认知》北京语言大学出版社
2004
年版
 
6
 
卢福波《对外汉语教学实用语法》北京语言文化大学出版社
1996
年版
 
7
 
Уаң Ли. Қытайдың қазіргі грамматикасы. –Шаңхай, 1943-1944. 
8
 
王力《中国
现代语法》上册
1943
年，下册
1944
年，商
务印书馆。
 
9
 
Қалибек.  Т.  Қытай  және  қазақ  тілдеріндегі  сөз  тіркесінің  құрылымы  мен  семантикалық 
ерекшеліктері.-Алматы,2004.(Филология  ғылымдарының  кандидаты  дәрежесін  алу  үшін 
дайындалған диссертация). 
10
 
Қалибек Т. “Қытайша-қазақша-орысша тіл білімі терминдерінің сөздігі”. - Алматы, 2012. 
11
 
Li Dejin “A practical chinese grammar for foreigners”- Sinolingua –Beijing, 2009 y. 
12
 
Chauncey C.Chu  “A cognitive-functional grammar of mandarin Chinese”- Harbin, 2004 y.  
 
 
УДК: 811.512.122’25   
 
Қырықбаева Ж. 
Абай атындағы ҚазҰПУ магистратура және PhD докторантура институты 
 
ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ПЕДАГОГИКА ТЕРМИНДЕРІНІҢ ЖАСАЛУ ТӘСІЛДЕРІ 
 
Түйіндеме:  Соңғы  он  жылдықтарда  педагогиканың  барша  салалары  дәстүрлі  әдістемелерімен 
ерекшеленген,  нақты  жағдайларда  жоғары  нәтижеге  жеткізуші  ең  тиімді  деген  жолдар  мен  тәсілдерді  түзуге 
көмектесетін  жекеленген  технологиялар  жасау  бағытында  дами  бастады.  Білім  беру  саласын  ақпараттандыру 
және  заманауи  жаңа  технологиялар  қолдану  жағдайына  байланысты  педагогика  ғылымының  көптеген 
ұғымдары  айтарлықтай  өзгерістерге  ұшырап,  педагогика  ғылымы  жаңа  ұғымдармен  толықтырылып  келеді. 
Мәселен, жаңа үлгідегі білім беру мекемелері құрылып, педагогика ғылымында жаңа терминдер  пайда болуда. 
Әйтсе  де,  бұл  салада  қиындықтардың  бірі    терминдерді  қолдану  мен  түрлі  елдердің  терминдер  жүйесін 
үндестіру  мәселесі  болып  отыр.  Өйткені  терминдердің  өзіндік  құрылымдық,  семантикалық,  деривациялық, 
функционалдық  ерекшеліктерін  ескерусіз  термин  жасау,  басқа  тілден  терминдер  алу,  калькалау,  терминдерді 
ұтымды  қолдану  мүмкін  емес.  Мұндай  қиындық  тек  Қазақстанның  білім  беру  жүйесі  үшін  ғана  емес,  Болон 
үрдісіне  енген  барлық  мемлекеттерге  де  тән.  Педагогика  термині  педагогика  жүйесінде  ұғымдық-термино-
логияның  логикалық  бірлігі  болып  табылады,  cонымен  қатар  термин  тілдің  лексикалық  жүйесінің  бірлігі 
ретінде  фонетикалық,  морфемдік,  грамматикалық  және  семантикалық  қасиеттерге  ие.  Терминдер  жүйесі 
дегеніміз  түсініктемелер  жүйесі,  ғылымның  концептуалды  жүйесі  және  педагогикалық  ақиқаттың  тілдік 
бейнесін  көрсетеді.  Осы  ретте  аталмыш  мақаланың  мақсаты  педагогика  терминологиясы,  яғни  оның  аса 
маңызды  да  қызықты  аспектісі  –  қазақ  тіліндегі  педагогика  терминдерінің  жасалу  тәсілдері  болып  табылады. 
Отандық  тіл  біліміндегі  термин  мәселесін  зерттеген  Ш.Құрманбайұлының,  Ө.Айтбаевтың  еңбектеріндегі 
терминжасамның  синтетикалық  (морфологиялық),  аналитикалық  (синтаксистік),  терминдену  (лексика-
семантикалық), аббревиациялау (қысқарту), калькалау сияқты тәсілдері қарастырылып, термин жасаудағы осы 
тәсілдердің қолданылуы көрсетілді. Аталмыш тәсілдер педагогика териндерін жасауда өнімділігін көрсетті. 
Тірек  сөздер:  педагогика,  педагогикалық  терминология,  лексикология,  терминжүйе,  морфология, 
синтаксис, аналитика. 
Аннотация:  На  современном  этапе  развития  образования  в  Казахстане  особую  актуальность  приобретает 
необходимость  развития  педагогического  образования.  Последние  годы  педагогика  обособляется  своими 
традиционными методами. В этих условиях актуализируется проблема изучения  терминологии педагогики как 
инструмент  успешной  интеграции  в  единое  образовательное  пространство.  Педагогическая  терминология 
начала развиваться с народной педагогикой, а многие педагогические понятия сложились значительно раньше, 
чем  оформились  в  терминах.  Первое  упоминание  о  целях  воспитания  встречается  в  пословицах,  поговорках, 
сказках,  былинах.  Сегодня  связи  с  программированием  образовательных  отраслей  и  использование  новой 
технологии,  образовались  новые  понятия  и  термины  в  педагогической  сфере.  В  статье  рассмотрены  труды 
Ш.Курманбайулы  и  О.  Айтбаева  которые  исследовали  проблемы  терминов.  Термины  имеют  фонетические, 
морфемические,  грамматические  и  семантические  особенности.  В  статье  рассматриваются  способы 
образование педагогической терминологии в казахском языке. Использованы термин образующие способы как 
синтетический (морфологический), аналитический (синтаксистический), лексика-семантический и аббревиация. 
Эти  способы  является  эффективными  в  образовании  терминов.  Также  приведены  примеры.  Значительное 
внимание  уделяется  на    образование  педагогической  терминологии,  который  является  востребованным  на 
сегодняшний день. 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №3 (49), 2014 ж. 
33 
 
Ключевые  слова:  педагогика,  педагогическая  терминология,  лексикология,  терминология,  морфология, 
синтаксис, аналитика. 
Abstract:  Nowadays  the  great  attention  is  given  to  the  development  of  pedagogical  education  in  the  educational 
system  of  Kazakhstan.  The  last  years  the  pedagogic  stands  apart  with  traditional  methods.  Pedagogical  terminology 
started developing with national pedagogic, and many pedagogical concepts developed much earlier, than were issued 
in terms. The first mention of the purposes of education meets in proverbs, sayings, fairy tales. Today connecting with 
programming  of  educational  branches  and  using  of  new  technology,  were  formed  new  concepts  and  terms  of  the 
pedagogical sphere. In article I have considered  works of   Sh. Kurmanbayulu and O.  Aytbayev  who had investigated 
problems  of  terms.  Terms  have  phonetic,  morphological,  grammatical  and  semantic  features.The  problem  of 
pedagogical terminology and analysis of different scientific research are discussed in this article.  The article considered 
the  ways  of  formation  of  the  pedagogical  terminology  in  Kazakh  language.  Therefore  the  problem  of  studying  of 
pedagogic terminology as the instrument of successful integration into Common Education Space is actual. 
Key words: pedagogic, pedagogical terminology, lexicology, terminology, morphology and semantics. 
 
Қазіргі заманғы терминтану саласында жалпы ғылыми және түрлі салалық терминдерді,  жекеле-
ген  терминдік  жүйелердің  қалыптасу  жолын,  олардың  семантикалық  құрылымдарын  зерттеудің 
көптеген әдіс-тәсілдері дамып, осы бағыттағы жұмыс күн артқан сайын жанданып келеді.  
Лексиканың  ерекше  қабаты  ретіндегі  терминдер,  тіпті  тұтас  терминжүйе  мен  терминология 
лингвистикалық, логикалық тұрғыдан қарастырылған зерттеу еңбектерінің нысанына айналды. Жыл 
өткен сайын терминологияның теориялық және практикалық аспектілерінің мәселелеріне қызығушы-
лық  артып  келеді.  Бұл  қазіргі  тіл  біліміндегі  терминологияның  маңызы  мен  мәнінің  артуына 
байланысты. 
Қазіргі  таңда  аударма  ісінде  педагогикалық  терминологияның  аударылуы  маңызды  орын  алуда, 
себебі  ғылыми-педагогикалық  үрдістің  қарқынды  дамуы  аударманың  осы  түріне  қызығушылық 
танытуда.  
Мақалада қазақ тіліндегі педагогикалық терминдердің жасалу тәсілдерін қарастырамыз. 
Қазақ  тіл  білімінде  терминдердің  сөзжасам  тәсілдері  арқылы  жасалатыны  айтылып  жүр.  Бұл 
мәселе  туралы  терминолог  ғалым  Ш.Құрманбайұлының  «Терминқор  қалыптастыру  көздері  мен 
терминжасам тәсілдері» [1] еңбегінде жан жақты баяндалады. 
Ш.Құрманбайұлы жоғарыда аталған еңбегінде терминжасамның синтетикалық (морфологиялық), 
аналитикалық (синтаксистік), терминдену (лексика-семантикалық) сияқты тәсілдерін атап өтеді. 
Ал  Ө.Айтбаев  тіліміздегі  терминжасам  мәселелерін  топшылай  отырып,  қазақ  тілінің  даму  жолы 
терминжасамның  төрт  тәсілінің  қалыптаса  бастағанын  байқатады  дейді.  «Біріншіден,  ұлттық 
тіліміздегі  қайсыбір  сөздердің  терминдік  мәнге  көшуі,  яғни  мұны  мәністік  (семантикалық)  тәсіл 
дейміз.  Мұны  үш  түрлі  ыңғайда  түсіну  қажет:  1)  әдеби,  не  жалпы  әдеби  тіл  байырғы  сөздерінің 
терминденуі, 2) диалектілердің терминденуі, 3) бір сала терминдерінің екінші салаға көшуі. Екінші-
ден, сөзжасам амалдары. Мұның өзін іштей бірнеше жікке бөліп қарауды тілейді. Атап айтқанда, а) 
морфологиялық немесе синтетикалық (қосымшалар арқылы) тәсілі; б) синтаксистік немесе аналити-
калық  (сөздерді  біріктіру,  қосу)  тәсілі;  в)  аббревиациялау  (қысқарту)  тәсілі.  Үшіншіден,  калькалау 
тәсілі» [2,104].  
Аталмыш  тәсілдердің  ішінде  біздің  қарастыратынымыз-терминжасамның  синтетикалық  тәсілі. 
Терминжасамның  синтетикалық  (морфологиялық)  тәсілін  сөз  жасаудағы  ең  өнімді  тәсілдердің 
қатарына  жатқызамыз.  Морфологиялық  тәсіл-тілде  бұрыннан  бар  сөзжасамдық  үлгілер  бойынша 
жұрнақтардың  көмегімен  термин  жасау  тәсілі.  Ш.Құрманбайұлы  жоғарыда  аталған  еңбегінде 
синтетикалық  тәсілге  төмендегідей  анықтама  береді:  «Қазақ  тіліндегі  сөзжасамның  тәсілдері  мен 
жолдары  ішіндегі  ең  өнімділерінің  бірі-қосымшалар  арқылы  сөз  жасау  тәсілі  деп  саналады. 
Сөзжасамның бұл түрін тіл білімінде синтетикалық тәсіл немесе морфологиялық тәсіл деп атайды» 
[1,101].  Жалпы  қазақ  тілі  агглютинативті  тіл  болғандықтан  синтетикалық  тәсіл  туынды  сөздерді 
жасауға  көп  қатысады.  Ш.Құрманбайұлы  зат  есім  жасайтын  194  жұрнақты  нақтылаған.  Енді  осы 
жұрнақтар мен өзге де жұрнақтардың педагогика терминдерін жасауға қаншалықты қатысқандығын 
зерттеп көрелік. 
-лық/-лік, -дық/-дік, -тық/-тік жұрнақтары педагогика терминдерін жасауда да өнімділік танытады: 
педагогикалық,  дидактикалық,  қабілеттілік,  біліктілік,  тәрбиелік,  базалық,  әдістемелік,  белсенділік, 
қызығушылық, іскерлік, шығармашылық, креативтілік, эмпирикалық, қажеттілік, дайындық, құзырет-
тілік,  құзырлылық,  ақпараттық,  мамандық,  инновациялық,  кәсіптік,  антропологиялық  (педагогика), 
демократиялық (білім), ақпараттық (технология), әлемдік біліктілік, әлеуметтік (роль), базистік (оқу 

Вестник КазНПУ им. Абая, серия«Филология», №3 (49), 2014 г. 
34
 
жспары), бейіндік (пән), когнитивтік (үдеріс).  
-ма/-ме,  -ба/-бе,  -па/-пе  жұрнақтары  қолданылған  терминдер:  әдістеме,  әдіснама,  тұжырымдама, 
бағдарлама, сілтеме.  
-у жұрнағын да өнімді деп санауға болады, мәселен, бағалау, бақылау, басқару, оқыту, болжамдау, 
дамыту,  тәрбиелеу,  зерттеу,  бағдарлау,  меңгеру,  талдау,  мұрағаттау,  түсіну,  ұғыну,  бекіту, 
ынталандыру, т.б. 
-лы/-лі,  -ды/-ді,  -ты/-ті  жұрнақтарын  өнімді  жұрнақтарға  жатқызуға  болады:  элективті,  бейінді 
(оқыту),  білікті  (кадр),  білімді  (бағалау),  іскерлікті  (тексеру),  дәстүрлі  (оқыту),  салауатты  (өмір 
салты), интерактивті (тақта). 
-шы/-ші: тіркеуші кеңес. 
-сыз/-сіз: үздіксіз білім. 
-ған/-ген, -қан/-кен: автоматтандырылған оқыту жүйесі. 
-шыл/-шіл: жаңашыл. 
Терминжасамның  синтетикалық  (морфологиялық)  тәсілінің  педагогика  терминдерін  жасаудағы 
рөлі  зор.  Жоғарыда  біздер  көрсеткен жұранақтардың  бірәзі  термин  жасауда  өнімділік  танытса,  енді 
бірәзі  өнімділік  таныта  алмағанын  байқатады.  Бұл  мәселеге  қатысты  Ш.Құрманбайұлы:  «...жұрнақ-
тың өнімді немесе өнімсіздігі оның тұрақты сипаты деп тануға болмайды. Бір кездері өнімсіз болып 
келген  жұрнақтарды  термин  шығармашылығында  жиі  падаланылып,  оның  сөзжасам  белсенділігін 
арттыруға  болады.  Сондықтан  өнімсіз  деп  танылып  жүрген  кез  келген  жұрнақтың  белгілі  бір 
кезеңдерде өнімді жұрнаққа айналуы әбден мүмкін» [1,119]. 
Педагогика  терминдерін  жасауға  қатысатын  терминжасамның  келесі  өнімді  тәсілдерінің  бірі  – 
аналитикалық  тәсіл.  Сөзжасамның  аналитикалық  тәсілі  жөнінде  «Қазіргі  қазақ  тілінің  сөзжасам 
жүйесі» еңбегінде былай делінген: «Аналитикалық тәсіл арқылы сөз жасау  - сөзжасамның өте көне 
тәсілі және ол дүние жүзіндегі түрлі системалы тілдерге кең тараған. Аналитикалық тәсілдің төмен-
дегідей  ішкі  түрлеріне  тоқталады:  1)  сөзқосым:  біріктіру,  кіріктіру  тәсілдері;  2)  қосарлау;  3) 
тіркестіру; 4) қысқарту. 
Аналитикалық  тәсілді  құрап  жүрген  сөзжасам  тәсілдері  жөнінде  де  ғалымдар  пікірі  әр  алуан. 
Дегенмен  ғылыми  әдебиеттердің  басым  көпшілігінде  жоғарыда  аталған  тәсілдердің  орныға 
бастағанын айтуымыз керек. Бұл мәселе туралы терминолог ғалым Ш.Құрманбайұлы : «Тіл білімінде 
бұл  мәселе  әлі  де  жан-жақты  зерттеліп,  ғалымдар  бір  ортақ  пікірге  келе  жатыр»  [1,133]  дейді. 
Сонымен  қатар,  ғалым  «Қазақ  грамматикасындағы»  сөзқосым,  қосарлау,  тіркестіру,  қысқарту 
тәсілдерін аналитикалық тәсілдің құрамында қарастырып, сала мамандарына ұсынады. 
Біз де осы пікірлермен келісе отырып, аналитикалық тәсілдің педагогика терминдерін жасаудағы 
үлес салмағын анықтап көрелік. 
1. Сөзқосым тәсілі арқылы қазақ тілінде екі я онан да көп түбір сөздер біртұтас дыбыстық құрамға 
қосылып,  бір  лексикалық  мағына  беріп,  бір  ұғымды  білдіріп,  бір  лексикалық  единица  жасайды, 
сондықтан сөздің осылайша жасалуын сөзқосым тәсілі арқылы жасалу деп санаймыз.  
Сөзқосым  тәсілі  арқылы  жасалған  педагогика  терминдеріне  төмендегі  терминдерді  жатқызамыз: 
дүниетаным,  бейнеконференция,  бейнемәтін,  бүкіләлемдік,  мультимедиа,  автореферат,  мектептану, 
ойбөліс, ойталқы, пікірсарап, субкультура, этнопсихология, этномәдениет, көпмәдениетті (білім). 
2.  Терминжасамда  кеңінен  пайдаланылып  жүрген  тәсілдердің  бірі  –  қосарлау  тәсілі.  Қосарлау 
тәсілі екі сөздің бір-біріне қосарлануы я бір сөздің қайталануы арқылы сөз жасайды. 
Қосарлау  тәсілі  арқылы  жасалған  педагогика  терминдері:  мәселен,  әлеуметтік-психологиялық 
құзырлылық,  ғылыми-зерттеу  әдістері,  заттық-кеңістіктік  орта,  интернет-білім,  кәсіптік-педагогика-
лық  құзырлық,  медиа-білім,  ноу-хау,  өзін-өзі  жетілдіру,  амал-тәсіл,  заттық-кеңістіктік  орта, 
ақпараттық-логикалық  машина,  бағдарламалық-ақпараттық  кешен,  интернет-оқулық,  ақыл-ой 
тәрбиесі, тьютор-оқытушы. 
3.  Сөздерді  тіркестіру  арқылы  сөз  жасау  тәсілі  ертеден  келе  жатқан  тәсілдердің  бірі. 
Ш.Құрманбайұлы:  «Көп  сыңарлы  термин  атауларды  терминтану  саласындағы  еңбектерде 
терминологиялық сөз тіркесі деп те атайды» [1,136] дейді. 
Тіркесу арқылы жасалған педагогика терминдеріне мысал келтірейік: рольдік ойын, имитациялық 
ойын,  жанұялық  педагогика,  практикалық  сабақ,  прагматикалық  педагогика,  ұлттық  принцип, 
ақпараттық технология, әдеби ұрлық, әдістемелік жасақтама, виртуалдық дәрісхана, адам мұраты. 
4. Аббревиация тәсілі тіл білімінде ертеден келе жатқан тәсілдердің бірі. Мысалы, ҰБТ  – ұлттық 
біріңғай тестілеу, ТОЖ – типтік оқу жоспары, КЕ – кешенді емтихан. 
Қорыта  келе,  жоғарыда  қолданылған  тәсілдер  педагогика  терминдерін  жасауда  тиімділігін 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №3 (49), 2014 ж. 
35 
көрсетті. 
1
. Құрманбайұлы Ш. Терминқор қалыпптастыру көздері мен терминжасам тәсілдері. – Алматы, 2005  
2.  Педагогика:  қазақ  түсіндірме  терминологиялық  сөздік/  ғыл.жет  Ш.К  Беркімбаева,  А.Қ  Құсайынов.  - 
Алматы: RONDF, 2007 
3. Айтбаев Ө. Қазақ терминдерінің дамуы мен қалыптасуы. - Алматы: Ғылым, 1988. – 206 б. 
 
 

жүктеу/скачать 3,15 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: