Жоғары энергияфизикасы – элементар бөлшектер физикасының жоғары энергиялы (109 эВ) бөлшектердің (шартты түрде нуклонның тыныштық энергиясын 9,4108 эВ деп алуға келісілген) өзара әсерлесуін зерттейтін саласы.
Жоғары энергия физикасы Қазақстанда 20 ғ - дың 40 - жылдарының соңынан дами бастады. Зерттеу жұмыстарының басты бағыты – адрондардың серпімсіз өзара әсерлесуі. Бұл бағыттың негізін академик С. Тәкібаев қалаған.
Элементар бөлшектердің кварктык моделі.
XX ғасырдың 60 - жылдарына дейін қарапайым деп жүрген барлық бөлшектер осы атауға лайық па деген күдік туған болатын. Оның туу себебі – ондай бөлшектер тым көбейіп кетті. Осы кезге дейінгі белгілі қарапайым бөлшектердің зарядын да кіші заряды бар бөлшектер болуы мүмкін. Осындай бөлшектің болу мүмкіндігі туралы идеялар туды. Ол кварк деп аталды. Оның заряды электрон зарядынан кем, яғни электрон зарядының бір үлесіне тең болуы мүмкін.
Кварк моделі - бөлшектер физикасында адрондардың кванттық сандарын тудыратын валенттілік кварктары тұрғысынан адрондардың жіктелу схемасы. Кварк моделі белгілі адрондарды глюондар тасымалдайтын күшті өзара әрекеттесу арқылы тығыз байланысқан бос кварктардан немесе антиквариаттардан тұрады деп сипаттайды. Әрбір адрон сонымен қатар виртуалды кварк - антикварк жұптарының "теңізін" қамтиды.
Іргелі әсерлесулердің төрт түрі дегеніміз не?
Бір-біріне жақындамайтын іргелі өзара әрекеттесудің 4 түрі бар. Элементар бөлшектер белгілі өзара әрекеттесудің барлық түрлеріне қатысады. Іргелі әсерлесулердің төрт түрі:
1) күшті,
2) электромагниттік,
3) әлсіз
4) гравитациялық.
Күшті өзара әсерлесу атом ядролары деңгейінде жүреді және олардың құрамдас бөліктерінің өзара тартылуын білдіреді. Ол шамамен 10 - 13 см қашықтықта әрекет етеді. Нәтижесінде күшті өзара әрекеттесу жоғары байланыс энергиясы бар материалдық жүйелер - атом ядролары пайда болады. Дәл осы себепті атомдардың ядролары өте тұрақты, оларды жою қиын.
