Заңдармен қорғалатынын білуі керек

РеспубликалыҚ ҚоҒамдыҚ-саяси аҚпаРаттыҚ газет

№62 (62) 

25.04.2009 жыл, сенбі

www.alashainasy.kz

3

?

Б i л г i м   к е л г е н   Б i р   с џ р а ћ

Б i л г i м   к е л г е н   Б i р   с џ р а ћ

ой-көкпар

тағ

зым

Мәриям ӘБСАТТАР

Бей

ТАРА

п пікі

Р

Басы 1-бетте

өркениет

Жаңа Жоба

көне түркі жазуын 

үйренейік!

Бәйге!

«Ыстамбұл» сөзін көне түркіше 

жазы ңыз.

«Ақыл – жаста емес, баста»

ататүрік

анкара – 

І - 

ТүРікТеР

ТүБі БіР ТүРкі жұРТЫ

шара

АЛАШ СӨЗІ

Бізге не қалды?

Тұрар РЫСқұлов

(1894-1938)

«Өкімет  өкілдері  өздерінің  орыс­

тарын  қорғауды,  оларды  жақсылап 

тамақтандыруды,  жақсылап  киін­

діруді, өз үйлерін бөтен біреудің жібек 

матасымен  және  басқа  да  қымбат 

бұйымдармен  безендіруді  ғана  біл­

ді.  Ал  біздерге,  мұсылмандарға  не 

істеді?  Тамақтандырды  ма?  Жоқ! 

Киін дірді  ме?  Жоқ!  Егер  киіндірсе, 

кедейлер  жалаңаяқ  жүрер  ме  еді?! 

Біз дің  үйімізде  не  қалды?  Жыртық 

көрпе ғана қалды. Басқа түк те қалған 

жоқ!» 

(Тұрар Рысқұловтың 

«Төңкеріс және Түркістанның 

жергілікті халқы» кітабынан)

алаштың  біртуар  азаматы,  белгілі 

қоғам және мемлекет қайраткері Тұрар 

рысқұлов  Түркістан  республикасының 

шынайы  саяси-мемлекеттік  егемендігі 

жолындағы саяси күрескері болды. Қазан 

төңкерісінен  кейін  Әулиеатада  уездік 

Совдепті  басқарды.  бұл  істе  ерекше 

көзге  түсіп,  көп  кешікпей  ол  Түркістан 

Советтік  Социалистік  автономиялық 

рес публикасының өкімет құрамына енді. 

Мұнда ол рКП (б) Мұсылман бюросын 

бас қарды,  ТурЦИК  председателінің 

орын  басары,  одан  кейін  председателі 

бол  ды.

1920  жылы  мамыр  айында  Ленин-

нің  қабылдауында  болғаннан  кей ін 

Мәскеуде  қалып,  ұлттар  мәселесі  жө-

ніндегі  Халық  комиссары,  Сталиннің 

орынбасары бол ып тағайындалды.

рысқұлов  1922  жылдың  күзінде 

Түркістан  республикасына  Совнарком 

председателі болып қайта оралды.

1926 жылдан бастап рСФСр Халық-

комкеңесі  төрағасының  орынба сары 

болып  тағайындалып,  осы  қызметті 

1937  жылдың  мамыр  айына  дейін, 

яғни  жала  жабылып,  жазықсыз  жапа 

шеккенге дей ін атқарды.

ЖИын

Құстарды  зерттейтін  орнитолог  ма-

ман дардың  анықтауынша,  тотықұстар-

дың  ішіндегі  сөйлеуге  бейім  келетін 

түрлері  какаду,  ара  және  жако  деп 

аталады.  Жалпы,  жан-жануарлар  мен 

құстардың арасында адамның айтқанын 

қайталап,  тілін  меңгеріп  алатын  да  – 

жалғыз осы тотықұс. 

оған қай тілде сөйлесеңіз, ол сол тілді 

үйренеді.  Дегенмен  тотықұсты  сөйлету 

оңай  емес.  ол  үшін  төзімділік  керек.  Ең 

алдымен құлағына сіздің айтқандарыңыз 

сіңісті  бола  беруі  үшін  үйіңіздегі  тоты-

Тотықұсты да қазақша сөйлетуге болады

Туған күніме ағам тотықұстың сөйлейтін түрін сыйлап еді. күнде-күнде бір 

сөзді қайталап үйретіп жүрміз, бірақ бір жылдан асты, әлі сөйлеген жоқ. Не 

істесем болады?

 Айбар САҒЫМБеков, Алматы қаласы

құспен кәдімгідей әңгімелесіп тұру керек. 

осыдан  кейін  ғана  тіл  үйрету  сабағын 

бастаған  жөн.  «шәкіртіңізге»  күніне,  кем 

дегенде,  үш  мезгіл,  әрқайсысы  20-30 

минуттан  тұрақты  түрде  «дәріс»  беруіңіз 

керек.  ал  алғашқы  сөзді  олар  екі-үш 

айдан  кейін  ғана  айтады.  бұған  дейін 

олардың  тілі  белгілі  бір  дыбысты  ғана 

келтіруге икемді болады. негізі, тотықұсқа 

тілді бір-ақ адам үйреткені дұрыс. Жақсы 

үйретілген  жаколардың  200-ден  астам 

сөзді  естеріне  сақтай  алатын  қабілеттері 

бар.  олар,  әсіресе,  дауысты  дыбыстарға 

құралған қысқа сөздерді тез жаттап алады. 

Есте сақтайтын тағы бір нәрсе, күніне бір 

сөзді  үйреніп  алған  тотықұсыңыздың 

талабын  қолдап,  оны  мақтап,  еркелеткен 

жөн.  осылайша,  талмай  еңбек  етсеңіз, 

сіздің  тотықұсыңыз  алдымен  әріптерді 

меңгеріп,  сосын  қысқа  сөздерді  үйреніп, 

бұдан соң бүтін сөйлемдерді айта алатын 

болады.

қазақстанда авторлық құқықтың 

жиі бұзылуы заңның шикілігінен бе?

қалдыбек құРМАНӘлиев, 

композитор

жанат СейдуМАНов, 

ҚР Кітап палатасының директоры

Әнші  өзгеріп  тұруы  мүмкін,  бірақ 

сол  әннің  ақыны  мен  сазгері  өзгермейді 

ғой.  бұрын  кеңестік  заманда  көркемдік 

кеңестің  шешімімен  ақынға  –  250  сом, 

сазгерге  150  сом  қаламақы  төленетін. 

Қазір  ақын-сазгерлерге  ешкім  ештеңе 

төлемейді.  онымен  қоймай,  әнші  өлеңді 

де, әнді де біздерден тегін алғысы келеді. 

ал әншілер аптасына қанша тойға барады, 

қаншама  әндерді  орындайды,  сонымен 

табыс табады. шындығында, әнші тапқан 

табысын  үшке  бөлсе,  әділетті  болмас  па 

еді?!  Әншілер  әр  орындаған  әні  туралы 

авторлар  қоғамына  келіп  есеп  беріп,  ең 

болмағанда,  табысының  елу  пайызын 

ақын-сазгерлермен бөлісуі тиіс. осындай 

жағдайлар заңда қарастырылмаған. Тағы 

бір  айта  кететін  жағдай,  ақындар  немесе 

сазгерлер өздерінің шығармашылық кеш-

терін  өткізген  кезде  әншілерді  шақырса, 

оларға ақы төлемесе, келгілері келмейді. 

Әншілер ақша алар кезде ешқандай заңға 

бағынбайды да, тегін ән шырқайтын бола 

қалса, авторлық құқықтарын алға тартып 

шыға келеді. осы дұрыс па? Сонда ақын-

сазгерлеріміз өздері шығарған әндері мен 

өлеңдерін өз кештерінде орындата алмаса, 

несіне  шығармашылықпен  айналысып 

жүр?! Міне, осы тұрғыдан қарағанда, заң 

солқылдақ емес, тіпті жоқ деуге болады. 

Сондай-ақ республика сарайында өтетін 

концерттерден  түскен  пайданың  төрт 

пайызы авторлар қоғамына аударылады. 

Сол қаржы әндердің авторларына төле-

неді. алайда республика сарайынан бас-

қа  мейрамханалар  мен  тойханаларда 

ақ ын-сазгерлердің  әндері  қаншама  рет 

орын далып жатады?! бұған заңмен шек-

теу  қойылмаған.  осындай  жерлерде 

шығармашылық  адамдарының  құқық-

та рын  кім  қорғайды?  Заң  шикі,  бірақ 

біз  сол  шикі  заңның  өзін  дұрыс  жүзе-

ге  асыра  алмаймыз.  біреудің  ақы сын 

жейтіндер үшін біздің заңды білме гені-

міз,  сауатсыз  болғанымыз,  өз  құқы-

ғымызды қорғай алмағанымыз тиімді. 

Сон дықтан заңның кейбір баптарымен 

шек телмей,  оның  аясын  кеңейтіп, 

жетіл   діріп,  сондай-ақ  өз  құқықтық 

білі мі 

 

  міз ді де арттыру керек.

Мемлекет  «авторлық  құқықтың  қор-

ғалуы  туралы»  заң  шығарып  берді,  уақыт 

өте келе заңдар біртіндеп жетілдіріліп келеді. 

одан  артық  не  керек?  Мысалы,  былтырғы 

жыл  дан бастап біздің Кітап палатасы мекемесі 

баспалардың  басшыларымен  кеңесе  оты-

рып,  «баспа  туралы»  заңның  жобасын 

әзірлеп,  министрлікке  ұсындық.  биыл  осы 

заң  жобасы  жоғарыда  қарастырылып  жа-

тыр. Тек біздің қоғамда құқықтық сана тө-

мен,  біліміміз  жұтаң.  Ешқандай  елде  заң 

бірден мінсіз болып қабылданбайды. «Көш 

жүре түзеледі» демекші, тіпті дамыған мем-

лекеттердегі  заңдардың  өзі  ұзақ  жыл дар 

бойы толықтырылып, жетілдіріліп отыра ды. 

Сол  сияқты  Қазақстан  республикасы ның 

заңдары  да  қоғамымыз  алға  жылжыған 

сайын  ретке  келеді.  бұған  асығыстық  ету-

дің  қажеті  жоқ.  ал  нақты  авторлық  құқық 

туралы  айтар  болсақ,  бізге,  ең  бастысы, 

авторлық  құқық  бұзылған  жағдайда  нақ-

ты  сараптама  жасайтын  мекеме  керек. 

Мысалы,  сот  тергеуші  күдіктілердің  қыл-

мысын нақты анықтамай, зерттеу жүргізбей, 

үкім  шығара  алмайды  ғой.  Міндетті  түрде 

күдіктіні  соттамас  бұрын  оның  денінің 

саулығы,  ақыл-есінің  дұрыстығы  туралы 

дәрігерден  анықтама  алынады.  немесе 

екі  машина  жолда  соғылып  қалса  да, 

арнайы  мекеме  бұл  жағдайды  толығымен 

тексеріп,  шығындарын  есептеп,  кінәліні 

анықтағаннан  кейін  ғана  сотқа  жібереді. 

Әйтпесе  сот  өзінен-өзі  еш  әрекет  ете  ал-

майды. Сол секілді бізге кез келген зият керлік 

меншікке  байланысты  авторлық  құқықтың 

бұзылмауын  қадағалайтын,  кі нә ліні  анық-

тауға  мұрындық  болатын,  са рап тама  жа-

сайтын мекеме жетпейді. айталық, осы ме-

кемеге  өзі  шығарған  кітабына  байналысты 

авторлық  құқығының  бұзылғанын  айтып, 

шағымданған  автор  кітабы  туралы  ақпа-

рат ты  бізге,  яғни  Кітап  палатасына  хабар-

ласып біле алады. Сол секілді өлеңге, ән ге 

байланысты  да  шағымдарды  тиісті  орын-

дарға  хабарласып,  анық-қанығын  бі ліп, 

сараптамадан  өткізгеннен  кейін  ғана  сот-

қа  жіберіп  отыратын  мекеме  керек  бо лып 

тұр. Сонда барлығы заңды болады әрі заң-

дарымыз да өз ретімен жетіле түседі. шет-

елдің заңдары керемет, бізде ондай заң жоқ 

деп бекер байбалам салу дұрыс емес.

Марал ЫСқАқБАй, Қазақстан авторлары қоғамының төрағасы:

– Қазақстандағы «Авторлық құқық туралы» заң халықаралық заңдар деңгейінде жасалған. 

Дамыған елдерде экономикалық және мәдени қарым-қатынастардың барлығы осы авторлық 

құқық  туралы  заңның  деңгейінде  қарастырылады.  Ал  Қазақстанда  неге  авторлық  құқық  жиі 

бұзылады  дегенге  келер  болсақ,  біздің  елде  заңды  белден  басу  деген  нәрсе  жойылмай  тұр. 

Заңымызды құрметтей алмаймыз. Сондай-ақ заңды қолданушылар ғана емес, мемлекеттің өзі 

заңның дұрыс орындалуын қадағалауға құнты болмай тұр. Өткен жылы Елбасы «интеллектуалдық 

меншікке  жіті  назар  аудару  керек»  деген  мәселені  қойған  кезде  ғана  прокуратурасы  бар, 

министрліктері бар – барлығы бір-екі айдай даурығып, өздерінше қимылдай бастады да, кейін 

қайтадан  тыншып  қалды.  Сонымен  қатар  авторларымыз  да  өздерін-өзі  айдаһардың  аузына 

итереді  де,  құқықтарын  дұрыс  қорғата  алмай  жүреді.  Ал  құқық  бұзушылар  авторлардың 

селқостығын, мемлекет тарапынан қатаң бақылаудың жоқтығын пайдаланады.

Әзірлеген Айнұр СеНБАевА

бұл сұраққа алматыдағы №1 қалалық 

балалар  емханасының  хирургы  Мусин 

Дәулет Серікұлы жауап береді:

–  Сүндетке  3,  5,  7  жаста  отырғызу 

керек деген қатып қалған қағида жоқ. бұл 

–  қазақы  ырым.  Медициналық  тұрғыда 

ерте  бастан  сүндетке  отырғызған  өте 

пайдалы.  біріншіден,  ол  –  тазалықтың 

кепі лі,  екіншіден,  жыныс  жолдары  ар-

қылы  тарайтын  инфекциялар  мен  ауру-

лардың  алдын  алады.  Мұны  уролог  ма-

баланы сүндетке қашан отырғызу керек?

Баламыз дүниеге келген соң екі айдан кейін кіші дәретке отыра алмай 

ауырды. дәрігерлердің айтуымен сол кезде сүндетке отырғыздық. 

Атамыз қазақ баласын 3, 5, 7 жастарында сүндетке отырғызған ғой. ерте 

отырғызғанның зияны жоқ па? 

Айнагүл САБЫРқЫЗЫ, Павлодар қаласы

ман дар  да  растайды.  біз  қазір  бала  туа 

салысымен, ата-анасы рұқсат берсе, 7-10 

күнде-ақ  сүндетке  отырғыза  береміз. 

Ерте  отырғызғаннан  ешкім  ұтылмайды, 

керісінше ұтады. оның үстіне жас сәбидің 

жарасы  тез  жазылады,  ол  сезбей  де 

қалады. 

«Сүндет»  деген  сөздің  өзі  Мұхаммед 

пайғамбардың сүннеті дегеннен шық қан. 

Хадистерде Пайғамбар өзінің неме релері 

Хасан мен Хусейнді туғанына  7 күн толғанда 

сүндетке  отырғызғандығы  ай-

ты лады.  Тағы  бір  хадистерде 

7-күні  үлгермеген  адам  21-

күні  отырғызуға  болады  деген 

нұсқасы бар. 

«Өмірден  өтер  шағында  қатты  бір 

күйзеліске түсіп, түсініксіз жағдайда жүрді. 

Көп  күрсінетін  болып  алды.  онысын  біз 

баласын үйлендірудің қамы, қиындығына 

балап, аса мән бермей жүрдік. Дегенмен 

бибігүл  апамыз  байқап,  «тәйт  әрі,  жап-

жас  болып,  күрсінгені  несі?!»  деп  тыйып 

тастағаны бар-ды. Содан соңғы көргенімде 

ол Сарқант жаққа кетіп бара жатыр екен. 

«Жайыққа  жалғыз  аттанғаның  қалай?»  – 

деп әзілдеп ем... Сөйтсем, сол екеуміздің 

ақтық  рет  көрісуіміз  екен  ғой...»  деген 

естелігімен сөз бастаған, Жәнібектің өмір-

де  де,  өнерде  де  үзеңгілес  досы  болған 

белгілі театр сыншысы Әшірбек Сығай әрі 

қарай кешті жүргізу тізгінін өз қолына алды. 

Содан кейін сахнаға Қайрат байбосынов, 

Тұрсынғазы  рахимов  сынды  дәстүрлі 

әннің  дүлдүлдері,  Жәнібек  Кәрменовтің 

көзін  көрген  достары,  заман дастары  мен 

Әділет Мұса, Сәуле Жан пейісова, рамазан 

Стамғазиев, Дүй сенбек Өмірәлиев, ардақ 

Исатаева,  Ерлан  рысқали  секілді  шәкірт-

тері  шығып,  кезекпен-кезек  ән  шырқап, 

естеліктер айтты. 

–  Біз  Жәнібек  ағамыздың  әрбір 

дәрісін  асыға  күтіп,  домбыра  шертісіне, 

ән  айтқандағы  бет-қимылына  дейін  қалт 

жібермеуге  тырысатынбыз,  –  деп  бас-

тады  өз  естелігін  Жәнібек  Кәрменов 

шәкірттерінің  бірі,  белгілі  әнші  Рамазан 

Стамғазиев, – Бір күні ұстазымыз аудито-

рияға  қабағы  қатуланып,  бір  түрлі  күйде 

Алаш жұрты жәнібекті еске алды

Алаштың асқақ рухты перзенті, аққуға әнін қосқан 

жезтаңдай әнші жәнібек кәрменовтің 60 жылдық мерейтойына 

қатысты іс-шаралар жыл бойына жалғасын тауып жатыр. оған 

еліміздің Мәдениет және ақпарат министрлігі де айтарлықтай 

көңіл бөліп, Астана, Алматы, Семей қалаларының әкімдіктеріне 

әншінің шығармашылық еске алу кештерін, Семей қаласында 

жәнібек кәрменов атындағы дәстүрлі орындаушылардың 

байқауын тұрақты түрде өткізіп тұру туралы шешім шығарды. 

Сондай-ақ 23 сәуір күні Ғалымдар үйінде құрманғазы атындағы 

қазақ ұлттық консерваториясының мұрындық болуымен 

жәнібек кәрменовті еске алу кеші өтті. 

кірді.  Қолтығындағы  папкасын  бір  ашып, 

бір  жауып,  байыз  тауып  отыра  алмады. 

Бәріміз  оның  қас-қабағына  қарап,  үнде-

мей қалыппыз. Содан бір кезде: «Балалар, 

мынаны  жазып  алыңдаршы»,  –  деді  де, 

домбыраны  алып  төгілте  жөнелді.  Сол 

әнді Жәнібек Кәрменов қайтыс болған соң 

бес жылдан кейін тауып алып, содан бері 

орындап жүрмін. 

осылай  деген  рамазан  Стамғазиев 

Жәнібек Кәрменовтің «ағалар» әнін шыр-

қап,  жұртшылықтың  көзіне  жас  үйірді. 

Сондай-ақ  осы  кешке  қатысу  үшін  сонау 

Семейден  ат  арылтып  келген  дәстүрлі 

әнші Тұрсынғазы рахимов Жәнібек қайтыс 

болғанда арнайы шығарған (сөзі – несіп-

бек айтұлы) «ақбөкен» және «Әнің қай да, 

Жәнібек?» әндерін орындағанда, тебірен-

беген жан қалған жоқ. 

Кеш  барысында  Жәнібек  Кәрменов 

жайлы  фильм  көрсетілумен  қатар,  осы 

күні  күндіз  Құрманғазы  атындағы  Қазақ 

ұлттық  консерваториясында  Жәнібек 

Кәрменовтің  құрметіне  жас  әншілер 

арасында өткен байқаудың жеңімпаздары 

марапатталды.  оларға  ақшалай  сыйақы-

мен қатар, Жәнібек Кәрменовтің үнтаспа-

сын берді. «алаштан ән оздырған» деген 

атпен  2000  жылы  жарық  көрген  әншінің 

жалғыз  ән  жинағын  осы  мерейтой  қар-

саңында көбейтіп шығаруға ұйытқы бол-

ған  –  «алаш  айнасы»  газетінің  бас  ре-

дак торы,  Жәнібек  Кәрменовтің  рухани 

інісі  Серік  Жанболат.  ал  жалпы  осы  еске 

алу  кешін  ұйымдастырған  Ғалымдар 

үйінің  директоры,  қазақ  өнерінің  жана-

шы ры  Ғайникен  бибатырова  мен  Құр-

манғазы  атындағы  Қазақ  ұлттық  кон-

сер ва ториясының  ұжымына  Жәнібек 

Кәр ме  новтің  аяулы  жары  Тұрар  байкен-

қы  зы  мен  ұл-қыздары  ерекше  алғыс 

біл дірді.  Жезтаңдай  әнші  Жәнібек  Кәр-

меновтің  домбырасы  иесіз  қалмағанын 

білдіріп,  кенже  ұлы  шаһкәрім  абайдың 

жүктеу/скачать 3,54 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: