Зейнолла Сұлтанов Қуаныш Тұяқбаев Қанат Шеңгелбаев Бақытжан «МӘдени мұРА» Ұлттық стратегиялық жобасын жүзеге асыру жөніндегі қОҒамдық кеңес 4

374

ТҮС ЖОРУ ЖӘНЕ ЫРЫМДАР

фольклорлық «Қарақалпақ экспедициясының» мүшелері 

(Б.Ысқақов, Т.Қанағатов, Т.Бекхожина) Қожелі ауданында 

жүрген жыраудың өз аузынан тыңдап, магнитофон таспасы-

на түсіріп алады. Бұдан соң 1963 жылы Қорға Ережеп жырау 

орындаған «Қобыланды батыр» жырының тағы бір көшірмесі 

тапсырылады. Жыр мәтінін Қоңырат ауданында тұратын жыр-

шыдан жазып алушы—жергілікті фольклортанушы, белгілі 

ғалым, филология ғылымдарының докторы Қабыл Мақсетов 

болатын. Жыр мәтіні ӘӨИ-дің Қолжазба қорында (Ш.12) сақ-

талған.

Бұл жырдың бірінші үзіндісінде бір балаға зар болып, 

әулиелерді кезіп, Құдайдан перзент тілеп жүрген кезде Қыдыр-

бай 

дың көрген аян түсі баяндалған. Ал екінші үзіндіде—

Алшағыр 

дың бәйбішесі Қобыландының қалаға келгенін бі-

ліп, алты бала 

сына түсін айтып, сақтандырып тұрған тұсы 

берілген.

8.  «Ахметбек—Жүсіпбек қиссасы» 1939 жылғы Қостанай 

экспедициясының жинаған материалы. Жыршысы, айтушы-

сы не тапсырушысы жөнінде еш мәлімет берілмеген. Жыр 

машинкаға басылған. Түпнұсқасы латын не араб әрпінде бо-

луы мүмкін. Бірақ түпнұсқасы жайында еш нәрсе жазылма ған. 

Томға енген жыр үзіндісі Қолжазба қорында сақтаулы тұрған 

түпн ұс қа сынан (ОҒК: Ш.746, 2-дәптер) дайындалды.

Жырдың үзіндісінде Жүсіп, Ахметтің келетіні жайлы 

Көзалшаһ патша түсінде көріп, соны жорытқаны суреттелген.

9.  «Орақ билән Мамай батырдың хикаясы»

  алғаш рет 

1903 жылы Қазанда жеке кітап болып жарық көрді. Кітапта 

автор, жинаушы туралы мәлімет берілмеген.

Мамай батыр жалғыз өзі қалмақпен соғысуға аттанады. Жау-

ды тауда күтіп жатып, ұйықтап кетеді. Ұйқыдағы батырдың 

қару-жарағын, атын қалмақтар ұрлап алады. Мамай батыр 

жаумен қарусыз айқасып, әлсіреген сәтінде қалмақтар батыр-

ды ұстап алып, құдыққа тастайды. Сол кезде Мамайдың жары 

Қарашаш түс көріп, Қараүлек шешейге жорытып тұрған тұсы 

екен.

374

375

ҒЫЛЫМИ ҚОСЫМШАЛАР

10.  «Қарасай-Қази»  жырының Құдайберген Шоқаев нұс-

қасын 1947 жылы жинап, қолжазба қорына тапсырған—

Иманбай Ұйықбаев. Қазір бұл нұсқаның қолжазбасы Қазақ-

стан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің Орталық 

ғылыми кітапханасындағы 784-бумада сақтаулы.

Бірінші үзіндіде Әділ хан қырық мың әскер жинап, қалың 

қол жауға аттанғанда шешесі Бәйбіше ханым түс көріп, қызы-

на жорытып жатқан жері баяндалған. Екінші үзіндіде Әділ 

Қарасай, Қазимен Қырымға жақындап қонған күні Әділдің 

анасының көрген түсі баяндалады. Қызы Ілия Әділдің хан бо-

латынын жориды. Үшінші үзіндіде Әділ, Қарасай, Қази үшеуі 

қызылбастың Дербент қаласын талқандап, елге шыққан күні 

анасының көрген түсі берілген.

11.  «Сайын батыр» жырының мәтіні В.В. Радловтың 

1870 жылы шығарған «Оразцы народной литературы тюрк-

ских племен живущих в южной Сибирии в Джунгарских сте-

пях» атты кітабының 3-томынан (166-221-бб.) еш өзгертусіз 

даярланды.

12.  «Қисса-и-Қарабек» жыры 1882 жылы Қазанда басы-

лып шықты. Жырды Омбы аймағы, Мұқыр өзенінің бойында 

тұратын Шоқаманұлы Әлжаннан жазып алып, баспаға дайын-

дап берген—Мәулекей Жұмашев.

Қызын алмаққа Қараман бастаған қалмақ келе жатқанын 

Кәдірхан түсінде көріп, соны жорытқан тұсы жыр үзіндісінде 

баяндалған.

13.  «Қарабек батыр» жырының ең көлемдісі, сюжеті то-

лық әрі ел арасына кең таралғаны—Жаңаберген Бітімбайұлы 

жырлаған нұсқа. Эпосты Жаңаберген жырау әкесі Бітімбай-

дан үйреніп ел арасында жырлап жүрген. «Қарабек батыр» 

жырының мәтінін 1940 жылы Жаңаберген Бітімбайұлының 

айтуынан қағазға түсірген фольклор экспедицияның мүшесі—

Марат Ахметов. Қолжазба ОҒК-ның қолжазбалар қорында 

(Ш.670) сақтаулы. Шығарма бір жолды дәптер қағаздарына екі 

түсті сиямен латын әріпінде жазылған. Көлемі—6720 жол.

376

ТҮС ЖОРУ ЖӘНЕ ЫРЫМДАР

Бірінші үзіндіде бір перзентке зар болған Кәдірханның 

көрген түсі берілген. Екінші үзіндіде Қабылан қалмақ пен 

қарындасы Ханбибі көңіл қосқандағы Қарабектің көрген түсі 

баяндалады.

14.  «Төрехан»  жырының бұл нұсқасын Бисен Сарима-

нов «Төрехан» жырын ел аузынан жинап, қағазға түсіріп, 

1941 жы лы Тіл және әдебиет институтына тапсырған. Жыр-

шысы белгісіз. Қолжазба Орталық ғылыми кітапхана қорын-

да (Ш.350), ал машинкаға басылған көшірмесі М.О.Әуезов 

атындағы Әдебиет және өнер институтының Қолжазба қорын да 

(Ш.85/2) сақтаулы. Мәтін шақпақты дәптерге латын әрпі мен 

жазылған. 

Темірхан ханның ұлы Төреханды тоқалдан туған ағалары 

Егізбай мен Сегізбай өлтірмек болады. Сол кезде Төреханның 

түс көрген тұсы екен.

15.  «Бөген батыр» жырының бұл нұсқасын Ілияс Нұрма-

ғанбетов жинаған. Ол 1930 жылдары Алматыдағы педагогика 

институтының студенті болып жүріп, жырды ел аузынан жа-

зып алып, 1935 жылы Ұлт мәдениетін зерттеу институтына 

тапсырған. Кімнен жазып алғаны белгісіз. Жырдың қолжаз-

басы Орталық ғылыми кітапхананың қолжазбалар қорында 

(ОҒК: Ш.668) сақтаулы. Шығарма дәптер қағаздарына көк сия-

мен латын әрпінде жазылған.

Қалмақ ханы Қалталы Қарайманның қызы Ақборықты 

Бөген батыр іздеп шыққанда қыздың көрген түсі үзіндіде бе-

рілген.

16. «Абылай хан» жырының бұл нұсқасын Қытайға қарас-

ты Алтай өлкесінде туып-өскен үрімжілік азамат Шерияздан 

Сұлтанбайұлы жырлаған. Жыр алғаш 1985 жылы Қытайдағы 

қазақ зиялыларының әзірлеуімен «Қазақ қиссаларының» 

(4-том. Абылай.—Бейжің, «Ұлттар» баспасы, 1985) жинағында 

басылған. 

Жырдың бұл нұсқасында Ізбасты бидің көрген түсін Бұқар 

жырау Абылай ханның дүние салғанымен жориды.

376

377

ҒЫЛЫМИ ҚОСЫМШАЛАР

17. «Абылай хан». Халық аузында жүрген аңызға негіз-

делген бұл қисса Шығыс Түркістан қазақтарынан жазылып 

алынған. «Қазақ қиссалары» (1991) атты кітапта жариялан-

ған. Баспаға ұсынушы ауыз әдебиетін жинаушылардың бірі— 

Ә.Нәбиұлы. Аңыз бойынша, Абылай жорықта жеңетін бол-

са, бура жорықтың жолына қарап жатады, жеңілетін болса 

теріс қарап жатады. Ханның көрген түсінде Ақ атанның осы 

қасиеттерін Ерен ғайып айтып береді.

18. «Төле бидің тарихы» жыры Орталық ғылыми кітап-

хананың қолжазба қорындағы 763-бумада сақтаулы. Қ.Байбол-

ұлы жырлаған осы нұсқа негізінде әзірленді. Бұл—Төле бидің 

дүниеден өтер алдында көрген түсі. 

19. «Бөгенбай батыр» жырының бұл нұсқасы ӘӨИ-дің Қол-

жазба қорында (Ш.886, 7-дәп.) сақталған. Осы нұсқа бойын ша 

дайындалып, ұсынылды.

Бірінші үзіндіде Бөгенбайдың жолдастары Сарыбай, Бек-

сұлтандардың кезекті бір жорықтың алдында көрген түсте-

рі суреттелген. Екінші үзіндіде қалмақтың батыры Қаранай 

қазақтан кек алам деп келе жатқанында Бөгенбайдың көрген 

түсі берілген.

20. «Бөгенбай батырдың бірінші жорығы» атты жырдың 

қолжазбасы ОҒК-ның қолжазбалар қорында (Ш. 517, 2-дәп.) 

сақтаулы. Осы жырдың мәтінін жинап алып келген 1946 жыл-

ғы Ақмола—Көкшетау экспедициясының мүшесі—Бозтай 

Жақыпбаев. Жырды айтушы Ақмола облысы, Еркіншілік 

ауданының тұрғыны—Жадайұлы Молдажан. Мәтін кеңсе 

қағазына қарындашпен кирилл әрпінде жазылған. 

Бұл үзіндіде Бөгенбай қалмақтардың соңынан жалғыз қу-

ып кеткенде Жантай батырдың көрген түсі баяндалады. Атан 

түсті жақсылыққа жорып, айтқаны келіп, Бөгенбай батыр төрт 

жүз қалмақпен жалғыз соғысып, жеңіске жетеді.

21. «Барақ батыр» жыры ӘӨИ-дің Қолжазба қорында 

(Ш.480) сақтаулы. 2740 жолдан тұратын жырдың қолжазба-

сын 1961-1962 жылғы экспедиция мүшелерi Балташ Ысқақов 

378

ТҮС ЖОРУ ЖӘНЕ ЫРЫМДАР

пен Талиға Бекқожина 1908 жылы Қарақалпақ АССР, Мойнақ 

ауданы, «Үшсай» ауылдық кеңесiнде дүниеге келген Ерғожа 

Құлпыбаев жыраудан алған.

Бірінші үзіндіде қалмақ ханы Қатты Сыбан қазақ еліне 

қарсы аттанбақ болғанда, Түгел қарттың көрген түсі баяндала-

ды. Екінші үзіндіде Атақозының түс көріп, оны Сырым бидің 

жорығаны берілген.

22. «Базар батыр» жырының қолжазба нұсқалары 

М.О.Әуезов атындағы ӘӨИ (129-бума, 2-дәп.) және ОҒК сирек 

қорларында (Ш.358, 1-дәп.) сақталған. Ғылыми кітапхана да 

сақталған жыр мәтіні оқушы дәптеріне жасыл сиямен, араб 

әрпінде жазылған. Қолжазба 1942 жылы Алматы облысы, 

Жамбыл ауданында қағазға түсірілген. Өлең жолдары әр бетке 

бір қатардан орналастырылып, дәптердің сырты қатты қағаз  -

бен тысталған. Жыршысы—Бәдел Тұрсынбаев.

Бұл үзіндіде қалмақтар Базар батырға қарсы келе жат-

қанында әйелі Құлқайшаның көрген түсі берілген. 

23. «Арқалық батыр» жырының бұл нұсқасын 1958 жылы 

Шығыс Қазақстан облысы, Зайсан ауданында ғалым Бекмұрат 

Уахатов Ержан Ахметовтың айтуынан жазып алып, инсти-

тут қорына тапсырған. Қолжазба араб әрпінде жазылған 

(ӘӨИ:Ш.194).

Бұл үзіндіде Арқалық батыр Әжі төренің жылқыларын 

алып келе жатқанда көрген түсі берілген.

24. «Мырзаш батыр» жырының Н.Қыдырмоллаұлы нұс қа-

сы ӘӨИ-дің Қолжазба қорында сақталған түпнұсқасынан (ӘӨИ. 

ҚҚ: Ш.874) дайындалды. Жыр үзіндісінде бала Мырзаш тың 

көрген аян түсі баяндалады.

25.  «Айдос батыр» жырының қолжазбасы ОҒК-ның Қол-

жазбалар қорында (Ш. 765. 3-дәп.) сақтаулы. Қолжазба мәтіні 

дәптерге көк сиямен араб әрпінде жазылған. Жыршысы—

Айдарбеков Жұмаділ. Жыр мәтіні 1937 жылы жазылып 

алынған. ОҒК-ның Қолжазбалар қорына 1946 жылы түскен. 

378

379

ҒЫЛЫМИ ҚОСЫМШАЛАР

Жыршы халық аузында айтылып жүрген «Айдос батыр» тура-

лы ертегі, аңыздарды өлеңге айналдырып жырлаған.

Айдос батыр Барын хан бастаған кәпірлерге қарсы соғысқа 

бармақ болады. Сонда Айдостың жары Қарашаш түс көріп, бұл 

жорыққа барма деп өтінеді. Бұл үзіндіде Айдос пен Қарашаш-

тың айтысы түрінде берілген.

26.  «Қисса Мұхаммед расул Алланың дәрул пәниден 

жүктеу/скачать 1,94 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: