Негізгі  бӛлім.  Қҧрт  –  адам  денсаулығына  қажетті  қҧндылық

Zertteušì – Issledovatel’ – The Researcher                              ISSN 2307-0153 
№№4-6(96-98), сәуір-маусым, апрель-июнь, April-June, 2014
 
______________________________________________________________ 
 
 
131 
қалмаған деп таңғаламыз. Сҿйтсек, олардың ішкен-жегені нағыз дҽрумендердің кҿзі 
екен.  Кҿгорай  шалғынды  жалпағынан  басып  жайылған  сиырдың  сүті,  түйенің 
шұбаты мен жылқының қымызы – дҽруменнің, күш-қуаттың кҿзі осылар екен. 
Дүкендерде  сатылатын  сырды  қазақшалап,  сыртына  «ірімшік»  деп  жазып 
қояды.  Бірақ  сырдың  дҽмі  қазақтың  қозы  қарын  қосып  қайнатқан  ірімшігінің 
садағасына  да  татымайтынын,  ҽсіресе,  ауыл  қазағы  жақсы  біледі.  Ҽңгіме  оның 
дҽмінде  ғана  емес.  Ғылыми  зерттеулер  кҿрсеткендей,  сиырдың  құрамында,  100 
грамға  шаққандағы  ақуыздың  мҿлшері  22,85-34,52%  болса,  қазақ  ірімшігіндегі 
ақуыздың  мҿлшері  40-42%  екен.  Сыр  құрамында  кҿміртегі  ары  кетсе  4,52%-тен 
аспайды,  ал  ірімшікте  ол  10,93%  болады.  Адам  ағзасындағы  сүйек  ұлпаларының 
мықты  болуы  үшін  ең  қажет  элемент  фосфор  болса,  дҽстүрлі  ҽдіспен  жасалған 
ірімшік құрамында фосфор 0,51%,  ал кальций 2,3% мҿлшерінде кездеседі  екен.  Ал 
қуаттылығына  келсек,  100  грамм  сыр  268,8-401,38  қуат  берсе,  100  грамм  ірімшік 
408,4  қуат  береді.  Құртымыз  да  химиялық  құрамы  мен  калориясы  жағынан  қала 
дүкендеріндегі  сүзбені  (творог)  он  орап  алады.  Сүзбеде  ақуыз  мҿлшері  14,5-18,6% 
болса, қазақ құрты ақуызға ҿте бай – 52,6%. Ал 100 грам сүзбе 87-227-ге дейін қуат 
берсе, құрттан 370,1 қуат алуға болады. 
Бабаларымыз  кие  тұтқан  жылқы  малының  сүті  –  қымыздың  емдік  қасиеті 
ежелден мҽлім. Дені сау адамның ағзасы 1 тҽулікте орта есеппен 50 мг. С дҽруменін 
қажет етсе, 1 литр қымыз құрамында 200-260 мг. С дҽрумені бар. Қымызда сонымен 
қатар сҿл бҿлу жҽне жүрек жұмысын жақсартатын В тобы дҽрумендері: В(1), В(2), 
В(3),  оның  ішінде  қанның  жасалуына  қатысатын  В12  дҽрумені,  ағзадағы  тотығу-
тотықсыздану реакцияларына ҽсер ететін С тобы дҽрумендері,  А дҽрумендер тобы, 
липоид, бар. Қымыз нағыз антибиотик. Ол ағзаға тарағасын, ішектегі шіру процесін 
тежейді.  Шіріткіш  микробтарға,  ішек  таяқшаларына  жҽне  сарғыш  стафилококтарға 
қарсы  жойғыш  күші  бар  қымыз  құрт  ауруы,  сүзек,  дизентерия,  күл  (дифтерия) 
бактерияларына  тосқауыл  қояды.  Кеңес  заманы  тұсында  1958  жылы  қымызбен 
емдейтін сауықтыру орталығы ашылған. 
Қос  ҿркешті  «шҿл  кемесі»  түйе  жануары  беретін  шұбаттың  жҿні  бҿлек. 
Құрамының элементтерге байлылығынан шұбат қымыздан да асып түседі. Мҽселен, 
қымыз  құрамындағы  ақуыз  мҿлшері  2,3-2,9%  болса,  шұбаттағы  ақуыз  2,91-4,93% 
мҿлшерінде.  Қымыздың  майлылығы  1,3-2,5%  болса,  шұбат  одан  да  майлырақ  –  8-
9%. Шұбаттың құрамында С дҽрумені де молырақ. Түйе сүтінің құрамында кальций 
(0,13-0,21%)  мен  фосфор  (0,05-0,072%)  секілді  микроэлементтер де  кездеседі.  Бірақ 
құрамындағы  кҿміртегі  жағынан  шұбаттан  (1,07-1,78%)  гҿрі  қымыз  (3,6-7,3%)  бай. 
Осылармен қатар шұбатта А, В, С дҽрумендері, мыс, мырыш, күміс, темір, кремний, 
магний, кальций, алюминий микроэлементтері жетерлік. 
Құрт – сүттен жасалған ұлттық тағам. Құрт – сҿзінің мағынасы да құрғатылған, 
кептірілген  сүт  деген  мағынаны  береді.  Пісіліп,  майы  алынған  айранды  қайнатып, 
кенеп  дорбада  сүзіп  алып,  тұздап,  ҿреде  кептіріп  сақтайтын  тағам  түрі.  Жасалу 
тҽсілдеріне  қарай  құрт  сықпа  құрт,  ақ  құрт,  қара  құрт,  майлы  құрт  деген  түрлерге 
бҿлінеді.  Қазақ  ырымы  бойынша  кеппеген  құртты  жеуге,  алуға  болмайды.  Егер 
ҿреден  құрт  алып  жесе,  жауын  жауады  деген  ырым  бар.  Сабада  жиналып,  пісілген 
іркітті  майы  алынғаннан  кейін  түбіне  май  жаққан  үлкен  қазанға  құйып,  қайната 
береді.  Құрт  қайнап  жатқан  кезде  оның  түбі  күйіп  кетпес  үшін  арнаулы  құрт 
былғауышпен (басында қырғыш темірі болады) ҽлсін-ҽлсін қазанның түбін, ернеуін 
қырып  араластырып  отырады.  Ҽбден  қойылған  құртты  қапқа  құйып,  керегеге  асып 
қояды,  сонда  оның  қалған  суы  тағы  да  ағып,  құрғайды.  Бұдан  кейін  қолмен 
бҿлшектеп,  тақшаға,  шиге,  қолмен  сықпалап  ҿреге  жайып  кептіреді.  Кҿгермей, 

Zertteušì – Issledovatel’ – The Researcher                              ISSN 2307-0153 
№№4-6(96-98), сәуір-маусым, апрель-июнь, April-June, 2014
 
______________________________________________________________ 
 
 
132 
қызбай  біртегіс  кебу  үшін  ҿреде  жатқан  кезде  оны  бірнеше  рет  аударыстырады. 
Осындай ҽдіспен қайнатып, кептіріп алған құрт жыл бойына, кейде 2-3 жылға дейін 
сақтала  береді.  Құрт  күшті  ас,  ол  ҽр  түрлі  тамаққа  қосылады.  Құрттан  істелетін 
немесе құрт қосылатын тағамдардың кейбір түрлерін айта кету қажет. 
 
Жасқұрт.  Сүзбеде  тұрған  құртты  сары  маймен  жентектеп,  бастырма  ретінде 
шаймен  бірге  дастарқанға  қояды.  Ҽсіресе,  кепкен  құртқа,  бауырсаққа  тісі  ҿтпейтін 
қарттар  үшін  ҿте  кенеулі  ас  саналады.  Ертеректе  жас  құртты  мипалауға,  құйрық-
бауырға қосқан. 
Құрттың  сарысуын  сүт  қосып  қайнатып,  ірімшік  жасайды,  ауырған  малға 
ішкізеді, ҽйелдер бас жуады, сондай-ақ одан тері илеу үшін малма жасайды. 
Көбік.  Қайнап  жатқан  кұрттың  қалқып  алған  беті.  Майлы,  кенеулі  ас  ретінде 
жас  балаларға,  қарттарға  қалқып  беру  салты  болған.  Бұрын  құрт  қайнатқан  үйден 
кҿбік жалаймыз деп, ауыл балалары келіп, жиналатын ҽдет те болған. 
Ыстық құрт. Қайнап жатқан құртты алып, май қосып, сапырып ішетін кенеулі 
ас. Ҿкпе ауруына, суық тиіп ауырған сырқаттарға ем саналған. 
Сықпа  құрт.  Мұның  кайнатқан  кұрттан  айырмашылығы  сол,  ашыған  айран 
қапқа  құйып,  сүзіледі  де,  тұздалып,  ҽр  түрлі  үлгімен  бҿлшектеліп,  тақшаға 
кептіріледі.  Сықпа  құрт  та  бастырма  ретінде  пайдаланылған.  Мұндай  құрт  жайған 
ҽйел ауыл балаларына арнап дҿңгелек жасап, жіпке тізіп, мойындарына іліп, қуанту 
салты болған. 
Малта.  Езілген құрттың  таусыншақ  түйіршіктері,  ол  ҽрі  жұмсақ,  ҽрі  сүйкімді 
ас саналады. Ұзақ сапарларда ауызға салып, суын жұтқан кезде ҽрі сусын, ҽрі қорек 
болған. 
Езген  құрт.  Сорпаға,  тұздыққа,  кҿжеге  жҽне  басқа  тағамдарға  қосу  немесе 
сұйық күйінде ішу үшін кепкен құрт астауға салып ұнталады, келіге түйіледі немесе 
қол тиірменге тартылады. Езген құрт  – ұлттық тамақтардың ең бір сүйкімдісі жҽне 
кенеулісі. 
Ақмалта.  Езген  құрттың  ең  соңғы  шайындысы.  Ол  ҿте  жұғымды  жҽне  тез 
сіңетін тағам болып саналады, оны сол сұйық түрінде ішеді. 
Ұнтақ  құрт.  Арнайы  түйіп,  ұсатқан  немесе  қап  түбінен  жинап  алған  үгінді. 
Оны сүттің піскен қаймағына былғап жейді. 
Құрт-май.  Сары  майға  батырып,  табақ  жасайтын,  кепкен  сықпа  жалпақ  құрт. 
Оны асығыс кезде дҽм таттыру үшін немесе жеңіл-желпі түстік ретінде дастарқанға 
қояды.  Кейде  құрт,  ірімшік,  май  тағамдарының  қосындылары  да  құрт-май  деп 
аталады. 

Zertteušì – Issledovatel’ – The Researcher                              ISSN 2307-0153 
№№4-6(96-98), сәуір-маусым, апрель-июнь, April-June, 2014
 
______________________________________________________________ 
 
 
133 
Шалап  (ҽдебиетте  М.  Мағауиннің  «Аласапыран»  романында  кедейдің  асы 
делінеді).  Ол  үшін  сүзбеге  аздаған  қайнаған  су  қосса  жеткілікті.  Қазіргі  заманғы 
шалапты мен шығып жатқан «Таң», «Тандем» деген сусындар дей аламын. 
 
Құртты кептіру үшін ҽр түрлі формаға келтіреді. Оның негізі түрлері – күлше, 
жарма,  сықпа  жҽне  шүйірмек.  Күлшені  жасағанда  құртты  кесектеу  етіп  (уысқа 
сиярлықтай), домалақтайды. Одан соң оң қолдың бас бармағы мен тҿрт саусағының 
арасына  қысып,  бүйірін  жұқартып,  дҿңгелек  формаға  келтіреді.  Кейде  күлшенің 
бүйірін  тесіп,  моншақ  сияқты  жіпке  тізіп,  керегенің  басына,  ҿренің  ашасына  іліп, 
кептіреді.  Оны  кҿп  кептіру  керек,  ҽйтпесе  іші  кҿгеріп  кетеді.  Сықпаны  жасағанда 
құртты  шағындап  қана  алып,  тҿрт  саусақтың  бүгуіне  салып  сығып  жасайды. 
Шүйірмектің  мҿлшері  сықпаның  жартысындай  ғана  болады.  Шүйірмек  жасағанда 
құртты екі саусақты бүгуіне салып, екінші жағын басқа қолдың бармағымен батыра 
қысады. Бұл тез кебеді. 
Күлше  мен  жарманы  қысты  күні  жеу  үшін,  ал,  сықпа  мен  шүйірмекті  жазды 
күні, күзде шайға салу үшін дайындайды. Қайнатқан құрттың ҿзі  екі  түрлі  болады: 
бірі – ақ құрт. Ол кҿп ашымаған жҽне пісуін жеткізіп, майдан ҽбден арылған іркіттен 
қайнатылады.  Кейде  аздап  тұз  қосып,  кептіреді.  Ол  кҿбіне  жазда,  күзде  желінеді. 
Екінші – қара құрт. Ашуы жеткен іркіттің пісуін қандырмай, майын жартылай алады 
немесе алмай қайнатады. Құрттың осы түрі қыста езіп, дҽмді құрт кҿже даярлайды. 
Зерттеу жұмысы кезінде құрттың жасалу технологиясын меңгере отырып, мен 
сиыр  мен  қойдың  сүтінен  жасалған  құрт  сүт  құрамына  қарай  аппақ  немесе  ақшыл, 
түйе  сүтінен  жасалғаны  сұрғылт  түсті  болатынын  ұғындым.  Сондай-ақ  түйе  құрты 
жұмсақ  болады.  Сондай-ақ  мен  құртты  ҽртүрлі  тағамдармен  қосып  жасап,  дҽмін 
кҿрдім. Атап айтқанда,  «Тұзды құрт»,  «Бал қосылған құрт»,  «Қант қосылған құрт», 
«Жеміс-жидек қосылған құрт» т.с.с. 
Зерттеу жұмысы кезінде жергілікті жерде базардағы кҿтерме саудада құрттың 
бір  келісі  1000  теңгеге  баратынына  кҿз  жеткіздім.  Ал  данасы  10-15  теңге  тұрса, 
үлкендеулерін  20-30  теңгеден  де  саудалайды.  Алыс  ауылдардан  базардағы 
саудагерлер кҿтерме бағамен, ҽрине, арзандау бағаға алып қалады. Базардан жаңадан 
жайылғанын  да,  кепкенін  де,  екі-үш  жылдық  тас  болып  қатып  қалғанын  да  табуға 
болады. Алайда, ауылдық, нағыз құртты табу қиынырақ. Жеңсік асқа құмартушылар 
оны кҿбіне таныстарынан, онда да ауылдағы ағайыннан алғысы келеді. 
Химия,  медицина  ғылымдары  пайда  болмай  тұрып-ақ  алдындағы  асын  тани 
білген қазақ нағыз данышпан. Асылы, аузынан ақ  ажырамаған халқымыз қымызын 
ішіп,  құртын  жеп  отырып-ақ,  осы  күнгі  кҿп  кеселдің  алдын  алған.  Атам  қазақтың 
ғұмыры  аттың  жалында,  атанның  қомында  ҿтсе  де,  дүниеге  небір  алып  тұлғалы, 
батыр да дана перзенттер ҽкелген тылсым сырының да бірі осы болса керек. 
 
 

Zertteušì – Issledovatel’ – The Researcher                              ISSN 2307-0153 
№№4-6(96-98), сәуір-маусым, апрель-июнь, April-June, 2014
 
______________________________________________________________ 
 
 
134 
Қҧрт жасау технологиясының соңғы кезеңі 
 
Қазақстанның  ҧлттық  бренді  –  қҧрт.  Ұлттық  брендті  құру  –  Қазақстанның 
ҿзекті  мҽселесі.  Мҽдениет,  тарих  қайраткерлері  жҽне  бизнес-құрылым  ҿкілдері  де 
осы мҽселе бойынша ізденісте. Ұсыныстар ҿте кҿп. Біреулер ұлттық бренд домбыра, 
қобыз  сияқты  музыкалық  аспаптар  десе,  екіншілері  қымыз  жҽне  шұбат  сусындары 
деп  санайды,  ал  үшіншілері  киіз  үйді  жақтайды.  Келешекте  Қазақстанның  атын 
шығаратын  не  екені  белгісіз.  Таңдау  қиын,  ұлттың  сҽні  –  кешке  киетін  сҽнді  киім 
емес. Алматылық Айдар Шалбарбаев 19 жыл бойы құртқа ұлттық бренд мҽртебесін 
беруге ат  салысуда.  Ол қазақтың байырғы тағамы құртты ҽлемдік нарыққа шығару 
керек  деп  санайды.  Ҿйткені  оның  мыңжылдық  тарихы  бар  жҽне  бүгін  құрттың 
дайындалу рҽсімі ұмытылған жоқ. Қазір ұлттық брендті ойлап табу мҽселесі туралы 
айтсақ, назарымызды неге құртқа аудармасқа?! Бір кездері құрт кҿшпенділерді ұзақ 
жорықтарда жҽне соғыстарда аштықтан құтқарған. Бұл азық ҿте ұзақ сақталады, ал 
ол кезде тоңазытқыштар болмаған. 
1990 жылы Айдар Ақаралұлы құрт жҽне оның мҽртебесі туралы күрделі ойлай 
бастайды.  Оның  алғашқы  білімі  –  мүсінші-суретші  болғандықтан,  бастапқыда  оны 
суретші ретінде құрттың мүсіні қызықтырады. Сҿйтіп ол  сыйға тартатын құрт жасау 
жолында  жұмыс  істейді.  Ол  кезде  тағамның  құрамы  мен  сапасы  туралы,  оның 
жасалу  технологиясы  туралы  ойламайды.  Бірінші  үшбұрышты  құрт  ойлап 
шығарады, оның ҽр бұрышы үш жүзді білдірген. Сонымен қатар, сыйлық ою түрінде 
де ҽзірленген. Бұл Қазақстанға келген ҽр шетел азаматына ҿте жақсы сыйлық. 
Басқа шетелде демалыста болып, сол елден естелік жҽне жейтін сыйлық ҽкелу 
–  бұрынғы  туристік  дҽстүр.  Түркиядан  біз  ҽлемге  ҽйгілі  пахлавасын,  Үнді  елінен 
шайларын  ҽкелеміз.  Ҽр  елде  достарына  сый  ретінде  ҽкелуге  болатын,  ерекше 
тағамдары бар. Ал, Қазақстан не ұсына алады? Тек базарда кемпірлермен тауарсыз 
түрінде сатылатын құрттан басқа ештене жоқ. 
Жылдар  бойы  құрт  тақырыбын  зерттеген  Айдар  Шалбарбаев  тұзды 
домалақтардан  ерекше  тауар  шығаруды  кҿздейді.  Бастапқыда  тек  мүсіні  туралы 
ойлаған  оны  кейін  құрттың  дайындалу  технологиясы  қызықтырады.  Ол  құртты 
ҿндірудің үш бағытын ойлап шығарды. 
Бірінші  «сыйға  тартылатын  құрт».  Бұл  құрт  шоколадпен  қапталған  жҽне 
жаңғақ қосылған. 
Екінші  бағыт  –  етті  құрт  (жылқы,  қой,  сиыр  еттері).  Бұл  құрт  байырғы  ата-
бабаларының ҽдісі бойынша жасалады. 
Үшіншісі  –  балық  құрт.  Бұл  ҿнімді  сыра  ішетіндер  жақтайды  деп  ойлайды 
зерттеуші. Осы құрт балықтың ҽр түрінен жасалып, балық мүсінінде болады. 

Zertteušì – Issledovatel’ – The Researcher                              ISSN 2307-0153 
№№4-6(96-98), сәуір-маусым, апрель-июнь, April-June, 2014
 
______________________________________________________________ 
 
 
135 
Айдар Ақаралұлы ҿз зерттеулерімен кҿптеген жерлерге барып,  кҿмек сұрады, 
бірақ жолы болмай жүр. Жақында, ол премьер-министр Кҽрім Мҽсімовтың блогына 
ұлттық брендті құрғаны туралы хат жазды. Жауабын ҽлі алған жоқ. 
Жеті  қат  кҿкке  шарықтап,  ғарыштың  ғажабына  қанық  болып  келетін  ҽлем 
ғарышкерлері ғарышта қазақтың құртын жейді екен. Иҽ, кҽдімгі қазақтың қазақтың 
ұлттық тағамы – құрт. Алғаш рет ғарышкерлер ұзақ мерзімдік сапарға аттанды. Жеті 
қат кҿкке қазан-ошақ кҿтеріп кетпесі түсінікті. Айлап-апталап ғарышта жүрген кезде 
олар  не  жейді  екен  деп  ойлайтынбыз.  Кҿп  ұзамай  жұмбақтың  сыры  ашылды. 
Ғарышта  ғарышкерлер  қазақтың  ұлттық  тағамдарын  жейді  екен.  Жұрттың  кҿбі 
сенер-сенбесін білмеді. Ҿйткені жұмыр Жер бетінде қанша халық бар, ұлт бар, ұлыс 
бар?  Осының  ішінен  қазақ  тағамының  таңдап  алынуы  ҽрі  таңғалдырады,  ҽрі 
қуантады.  Себебі  кеңестік  ғалымдар  ҽр  ұлттың  тағамдарын  зерттей  келе,  «егеулі 
найза  қолға  алып,  еңку-еңку  жер  шалып»,  ат  үстінде  бел  жазбай  жүрген  батыр 
бабаларымыз  азық  еткен  құртымыздың  құрамы  құнарлы,  түрлі  минералдар  мен 
витаминдерге  бай,  денсаулыққа  пайдалы,  сақтауға  тҿзімді  екенін  дҽлелдеуі, 
шынында  да,  қайран  қаларлық  жағдай  еді.  Ал  сол  құрттың  құрамын  зерттеген 
ғалымдар кімдер еді? 
Ҿткен  ғасырдың  70-ші  жылдары  Мҽскеудің  «Социалистическая  индустрия» 
газетінде  бір  топ  кеңестік  ғалымдардың  құртты  зерттеп,  ғарышкерлерге  ұсынғаны 
жҿнінде  шағын  хабарлама  жазылды.  Сол  зерттеуші  ғалымдардың  бірі  –  Ғизатолла 
Мұхамбетқалиұлы  Меңдіханов  еді.  Осындай  маңызды  жұмысқа  белсене  ат 
салысқаны  үшін  1977  жылы  21  қаңтарда  КСРО  Министрлер  Кеңесінің  ҿнертабыс 
жҽне  ғылыми  жаңалықтар  жҿніндегі  Мемлекеттік  Комитетінің  №557784  авторлық 
куҽлігі берілген. 
Қорытынды.  Зерттеу  жұмысымның  нҽтижесінде  құрт  –  адам  денсаулығына 
қажетті  құндылық  екеніне  кҿз  жеткіздім.  Бұл  тағамның  емдік,  тұрмыстық  пайдасы 
бар. Құрт ҿкпе ауруына, суық тиген кезде қайнатып, ыстық күйінде ішкізсе пайдалы 
болады.  Сары  суын  малға  ішкізеді,  шаш  жууға  болады,  тері  илеу  үшін  малма 
жасайды. 
Құрт  тақырыбын  зертеуші  Айдар  Шалбарбаев  құрттың  ұлттық  бренд  бола 
алатыны туралы ойларын айтты. Мен осы зерттеушінің сҿздеріне қосыламын. Менің 
ойымша,  құрт  Отанымыздың  ұлттық  бренді  мҽртебесіне  лайық.  Құртымыз  ҽлем 
нарығына  шығып,  ҿз  еліміздің  балалары  осы  тағамның  пайдасын  кҿре  алады  деп 
ойлаймын.  Себебі,  қазір  құртты  тек  қазақ  халқы  біледі,  ал  егер  осы  тағам  ұлттық 
бренд болса, онда шетелдіктер де дҽмін татып, бағалар еді. 
Сондай-ақ мен заманауи технологияларды қолдана отырып, бҽсекеге қабілетті 
құрт  шығарсақ,  оны  шетелге  экспорттауға  да  болатынына  кҿз  жеткіздім.  Мҽселен, 
құртты  ҽдемі  жылтыр  қорапқа  салып  сатса,  дүкен  сҿресіндегі  ең  қымбат  шоко-
ладтармен  бҽсекеге  түсе  алар  еді.  Ҿйткені  баяғыда  құрт  кҽмпиттің  орнында  жүрді. 
Сондықтан алдыма қойған мақсатыма жету үшін болашақта құрт жасайтын арнаулы 
зауыт ашуды армандаймын. 
Шетелдерде демалыста болып қайтқан туристер сол елден естелік жҽне жейтін 
сыйлық  ҽкелуді  дҽстүрге  айналдырған.  Ҽр  елде  достарына  сый  ретінде  ҽкелуге 
болатын  ерекше  тағамдары  бар.  Ал,  Қазақстан  не  ұсына  алады?  Менің  ойымша, 
туристер қазақтардың құртын ҿз еліне жейтін сый ретінде ҽкетуге болады. Ол үшін 
біздің  ұлттық  тағамымыз  –  құрт  голландықтардың  ірімшіктері,  түркілердің  йогурті 
сияқты ҽлемдік асханада ҿзіне лайық орын алуы қажет деп ойлаймын. 
Зерттеу  жұмысымның  нҽтижесін  қорытындылай  келе,  мен  құрттың  адам 
ағзасына  тигізер  пайдасын  ескере  отырып,  қазақтың  ұлттық  тағамы  құртты  ұлттық 

Zertteušì – Issledovatel’ – The Researcher                              ISSN 2307-0153 
№№4-6(96-98), сәуір-маусым, апрель-июнь, April-June, 2014
 
______________________________________________________________ 
 
 
136 
брендке айналдыру мақсатында жергілікті жерде мал шаруашылығын нығайту керек 
деп  ойлаймын.  Құрт  жасау  технологиясын  меңгере  отырып,  мен  құртты  жетілдіру 
мақсатында  оны  ҿндіретін  зауыт  немесе  цехтар  ашуды  қолға  алған  жҿн  деп 
есептеймін.  Сондай-ақ  болашақта  мен  ұлттық  тағамымызды  ҽлемдік  нарыққа 
шығаруға ҿз үлесімді қосуға ат салысамын. 
Қорыта айтқанда, қазақтың ұлттық тағамы  – құрт адам денсаулығына қажетті 
тағам. Біз, Қазақстанның жастары осы құнды тағамның жойылуына жол бермеуіміз 
керек. 
 
Әдебиеттер 
1  Кенжеахметұлы  С.  Қазақтың  дарқан  дастарқаны.  –  Алматы:  Алматыкітап, 
2007. 
2 Жылқыбаева А.Ш. Салт-дҽстүрдің тілдегі кҿрінісі. – Ҿскемен, 2004. – 84 б. 
3 Ивашура А.И. Сүт – тіршілік тірегі. – Алматы: Қайнар, 1989. 
4 Сҽбденов Қ. Тҿрт түлік. – Алматы: Қайнар, 2002. 
5 Хасенов Ҽ., Сейітов З. Қымыз жҽне шұбат. – Алматы: Қайнар, 1987. 
 
Summary 
Kurt  is  a  very  useful  and  valuable  product  for  human  health.  Scientists  who 
examined the chemical  composition  and calorie containinq  kurt showed that the vitamins 
and  nutrients  in  the  product  is  much  more  than  elsewhere.  Even  in  its  composition  is 
superior  to  cheese  and  other  dairy  products  are  sold  in  the  shops  of  the  city.  If  the 
specialized  factopries  of  proteins  in  the  kurt  is  227  kcal,  in  their  –  370,1.  As  part  100g 
contains about 3 gramms of protein, 3,2g of calcium and phosphorus, a certain amount of 
vitamins A1, B1, D. 100 gramms provides the body with 60 calories. 
During the research I found that kurt has a great importance in human life. Kurt also 
contains useful household medicinal properties. Very effective if you drink by boiling it for 
colds, diseases of the lungs. Also, it is given and the animals were used to strengthen the 
hair. It should be noted that our world famous astronauts to strengthen their health, water 
healthy eating kurt. In this product includes in the market 1000tg and one of them 10-15tg 
and other places sell them at 20-30tg.  In remote villages sellers buy them cheaper. In the 
market you can find and fresh kurt sories two or three years ago… 
Tourists coming the rest in the different countries, brought the tradition to take away 
souvenirs.  From  Turkey  take  away  his  famous  baklava,  tea  from  India.  What  can  order 
Kazakhstan to tourists? I think that tourists can choose kazakh’s kurt as souvenirs. I think 
that our national food would be as Turkish’s yogurt, Dutch chees in global brand. 
At the conclusion of this research work I decided that the kurt is useful and valuable 
product for people’s health. And we must to develop the technology to making up kurt. In 
this way we have to open many factories. In the future I recognize of the kurt will be in the 
world brand. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Zertteušì – Issledovatel’ – The Researcher                              ISSN 2307-0153 
№№4-6(96-98), сәуір-маусым, апрель-июнь, April-June, 2014
 
______________________________________________________________ 
 
 
137 
ҚУАНЫШОВА Шынар Жексенқызы, 
№6 орта мектебінің 9 сынып оқушысы, 
Шалқар қаласы, Ақтӛбе облысы, Қазақстан Республикасы 
 
Жетекшісі: ӘЛМҦРАТ Гҥлжақан Сағынайқызы, 
№6 орта мектебі «Физика» пәнінің мҧғалімі, 
Шалқар қаласы, Ақтӛбе облысы, Қазақстан Республикасы 
 
ЖЕЛ ЭНЕРГИЯСЫ 
 
Зерттеудің  мақсаты.  «Жел  энергиясы»  тақырыбындағы  ғылыми  жұмыстың 
негізгі  мақсаты  –  білімнің  жаратылыстану  бағытындағы  қорын  молайту, 
шығармашылықпен  жұмыс  істей  отырып,  заман  талабына  сай  іскер,  жан-жақты, 
терең  білімді,  интеллектуалдық  деңгейі  жоғары  дамыған  шығармашылықпен 
қарайтын болашақ іскер азаматты қалыптастыру. 
Жҧмыстың  міндеті:  білім  беру  үрдісінде  мектеп  бағдарламасымен  шектеліп 
қана  қоймай,  жел  энергиясы  туралы  теориялық  білімін  жетілдіре  отырып,  сынақ 
жүзінде пайдалану. 
Зерттеу  жҧмысының  ғылыми  болжамы.  Желдің  қозғалыс  жылдамдығымен 
ҿндірілетін энергияның арасындағы тҽуелділілікті зерттеуге мүмкіндік алады. 
Зерттеу  жҧмысының  әдістемелік  негізі.  Жел  қондырғысын  жасауда  табиғи 
жҽне ҽр түрлі басқа да материалдарды пайдалануға мүмкіндік қарастырады. 
Зерттеудің  жаңалығы  мен  дербестігі.  Биіктігі  бірнеше  шақырым  болатын 
трубиналар арқылы жел энергиясын ала отырып жҽне ауа кеңістігін тазартып тұруға 
пайдалануға мүмкіндік болатындығы – басты жаңалық. 

жүктеу/скачать 4,67 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: