Зерттеуші

Zertteušì – Issledovatel’ – The Researcher                              ISSN 2307-0153 
№№1-4(105-108), қаңтар-сәуір, январь-апрель, January-April, 2015
 
______________________________________________________________ 
 
 
129 
БЕГМЕТОВА Нилуфар Эркинқызы, 
№45 «1 Май» жалпы орта мектебінің 9 «Г» сынып оқушысы, Манкент ауылы, 
Сайрам ауданы, Оңтүстік Қазақстан облысы, Қазақстан Республикасы 
 
Жетекшісі: ӘБДИЕВА Ақтоты Шайхықызы, 
№45 «1 Май» жалпы орта мектебі «Қазақ тілі мен әдебиеті» пәнінің 
мұғалімі, Манкент ауылы, Сайрам ауданы, Оңтүстік Қазақстан облысы, 
Қазақстан Республикасы 
 
                             
 
 
 
СЫР БОЙЫ ЖАЗБА АҚЫНДАРЫНЫҢ КӨРКЕМДІК ЕРЕКШЕЛІГІ 
ЖӘНЕ ФИЛОСОФИЯЛЫҚ ОЙЛАРЫ 
 
Сыр  бойындағы  ақындық,  шайырлық,  жыраулық  дәстүрдің  өріс  алуы  мен 
дамуына  мән  беріп,  шығыстың  классикалық  шығармаларын  қамтып,  оны  мектеп 
оқушыларына  оқытып,  айтыс  өнерін  дамытсақ,  ұрпақ  ойы  ұшқырлана  түсері  анық. 
Айтыс  –  бүкіл  ортақ  рухани  тәрбиенің  ізі.  Кезінде  айтқан  ақын-жыраулардың 
көтерген  мәселесі  адам  баласының  өмірлік  тәлім-тәжірибесінің  жемісі  екені  рас. 
Айтыс  ақындары  өлеңдерінің  бәрін  де  өмір  сүру  философиясы  мен  тенденциясы, 
мақсат-мүддесі  сөз  болады.  Сыр  бойы  ақындарының  сөз  сайысында  да  осы 
ерекшеліктер қалыптасқан. 
Айтыс – екі ақынның бір-бірімен өлең сөз арқылы жарысуы. Ол қара сөзбен де, 
күй  тарту  арқылы  да,  суырып  салма  өлеңмен  де  болуы  мүмкін.  Мұның  бәрі  де  аса 
тапқырлықпен қалт жібермес алғырлықты, қисыннан қиыстыратын шеберлікті талап 
етеді.  Айтыс  саласын  зерттелуі  мен  ақындар  айтысының  кешегі  кеңес  заманында 
жоғалып  кетпеуіне  үлкен  еңбек  сіңірген  тұлға,  халқымыздың  кемеңгер  ұлдарының 
бірі  –  Сәбит  Мұқанов.  Оның  айтыс  табиғаты  мен  болмысын  ғылыми  жүйеге 
түсіргендігі баршамызға мәлім. 
«Айтыс» – «Айт» етістігінен туған зат есім, өз мағынасымен алғанда «Айтыс» 
екі  кісінің  сөйлесуі.  Ескі  мәдениетті  елдерде  айтысы  бар  ел  –  Араб  елдері.  Арабта 
біздің айтысқа ұқсас өлеңмен сөйлесуді «Мұғаллақат» дейді. Зерттеушілердің сөзіне 
қарағанда:  «Мұғаллақат»  көбіне  арабтың  көшпелі  тұқымы  –  Бедүйіндер  арасында 
ұшырасатын  көрінеді...»,  -  деп  айтыстың  негізін  сонау  араб  мәдениетінің  көшпелі 
тарихымен  байланыстырады.  Олай  болса,  Сыр  сүлейлерінің  жазба  мәдениеті,  қала 
берді  жазба  айтыс  өнерінің  түп-тамыры  тікелей  араб  мәдениетінің  ежелгі  Тұран 

Zertteušì – Issledovatel’ – The Researcher                              ISSN 2307-0153 
№№1-4(105-108), қаңтар-сәуір, январь-апрель, January-April, 2015
 
______________________________________________________________ 
 
 
130 
даласына,  оғыз-қыпшақ  ұлысының  өркениетінің  ұштасқан  формасы  деп  қарастыра 
аламыз. 
Ал  егемендік  алып,  етек-жеңімізді  жиған  уақытта  ұлттық  болмысымызды 
тануға төл тарихымыздын қатарына үңіліп, сырын ашуға ұмтылғанымыз заңды. Сыр 
бойы  ақындарының  шығармашылығы  сөз  етілгенмен  жазба  айтыстың  қыр-сыры, 
жанрлық ерекшеліктері толық зерттелді дей алмаймыз. Өйткені, жазба айтыстың туу 
жағдайлары мен жасалу процестерінен гөрі олардың дәстүрлілігіне мән береміз. 
Мұхтар  Әуезовтің  жазба  айтыс  туралы  еңбектерінде,  жалпы  жазба 
әдебиетіміздің  мәртебесін  көтере  түскенін  білеміз.  Ғалымның  жазба  әдебиетке: 
«Айтыс өлеңдерін кіргізбеуге болмайды», - деп атап көрсетуі бекер емес. Халықтың 
тұрмыс-тіршілігінде өлеңнің рөлі қандай зор сипат алса, жазбалықтың, ушбу хаттың 
сол әдеби дамудың басты құралы болғандығын көреміз. Көпшіліктің диалог өлеңін 
түріндегі хат алмасуларын осы жазба айтыстың негізін қалағандығы деп білеміз. Бұл 
–  айтыс өнерінің ерте кездерден-ақ жазбалық  сипат алғандығын дәлелдей түсу мен 
қатар, жазба айтыстың ауыз әдебиетімен жазба әдебиетке көпір болып тұрғандығын 
айқындайды.  Қазақтың  қоғамдық  тарихы  ілгерілеген  сайын  жазба  әдебиеттің  рөлі 
күшейе түскендігі даусыз. 
Әлемдегі  халықтар  мәдениетіне  көз  жіберсек,  сөзбен  сайысу  ішінара  бар 
болғанымен,  жырмен,  өлеңмен,  айтысу  дәстүрін  жазбаша  түрде  жазылуын 
кездестірмейміз.  Жазба  түрінде  жазу  біздің  халқымыздың  төл  өнеріне 
айналғандығын  да  қазақтың  тіл  байлығының  кеңдігін,  тереңдігін  танытады.  Бұл 
қазақтың  өлең-жырға  таланты  мен  ықылысының  молдығын  байқатады.  Сыр 
сүлейлерінің  шығармашылығында  айрықша  орын  алған  жазбалық  дәстүрінің 
ерекшеліктерінің  тану  –  қазақ  әдебиетінің  тарихы  мен  танымын  тануда  өзекті 
мәселелердің бірі саналады. 
Сыр  бойында  ақындарының  жазысып  айтысу  дәстүрі  ерекше  елеулі  орын 
алған. XIX ғасырдың  екінші  жартысынан XX ғасырдың  бас кезінде осы дәстүр аса 
мол  серпінмен  дамыған.  Жазба  айтыс  жазба  әдебиетінің  жанры  болғандықтан 
авторы белгілі, өзіндік стиль өрнегі, тақырып, идеясы, көркемдік талаптары болады. 
Жазба айтыстың артықшылықтарының бірі – сөз саптау, салмақтау. Сондай-ақ араб-
парсы тілдерін қолдану молынан жиі ұшырасады. 
Сыр  бойы  ақындарының  арабшаны  кеңінен  қолдануы  –  олардың  білімінің 
молдығын  танытады.  Шығырмаларында  Шығыс  поэзиясының  озық  үлгілерін 
ертеден-ақ  қолданғандығы  бізге  мәлім.  Сыр  сүлейлерінің  негізі  –  шығыс  әдебиеті 
болса,  ислам  мәдениеті  –  құран,  сүре,  аят  сөздері  олардың  қаруларына 
айналғандығы, сөйтіп, өзіндік болмыс қалыптастырғандығын көрсетеді. 
Ақындардың  негізгі  бағыттарының  бірі  –  дін  екендігін  ескерсек,  діни  таным 
мен ілімінің жазбаша айтысқан ақындардың шығармашылығына арқау болғандығын, 
кейде  сол  тақырыпта  айтыстар  туып  жататынын  көреміз.  Жалпы  Сыр  сүлейлерінің 
әдеби  мұраларының  қазақ  әдебиетіндегі  көркемдегі,  сондай-ақ  Сыр  елінің  әдебиеті 
мен өнерінің өміріндегі маңызы қандай деген сұраққа, біріншіден, Сыр сүлейлерінің 
шығармашылығы  әдебиет  тарихында  белгілі  бір  дәуірдің  кезеңдік  келбетін 
танытады. Тілші ғалым С. Аманжолов қазақ әдеби тілінің негізі Сырдария өзенінің 
төменгі  ағысын  мекендеген  қазақтардың  тілінде  жасалғанын  ғылыми  тұрғыдан 
тұжырымдаған. Ақындық, жыраулық поэзияның осы өңірдегі жүгін арқалаушы Сыр 
сүлейлерінің  әдеби  мұралары  бәрінен  бұрын  назарға  алынған.  Демек,  жазба 
әдебиетіміз Сыр сүлейлерінің тілі арқылы қалыптасса, бұл оның баға жетпес құны, 
халқымыздың рухани өміріндегі қайталанбас қадір-қасиеті болса керек. 

Zertteušì – Issledovatel’ – The Researcher                              ISSN 2307-0153 
№№1-4(105-108), қаңтар-сәуір, январь-апрель, January-April, 2015
 
______________________________________________________________ 
 
 
131 
Сыр сүлейлерінің орны әдебиет тарихы мен теориясы үшін аса бағалы болып 
саналады. Осы тұрғыдан Сыр сүлейлерінің шығармашылығы тақырыптық, жанрлық, 
көркемдік  ерекшеліктері,  мазмұн  мен  түріне  қатысты  ерекшеліктер  ХХ  ғасырдың 
басында  кәсіби  жазба  әдебиетіміздің  негізі  болып  қаланғаны  ақиқат.  Олай  болса, 
қазақ әдебиеті XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырда екі бағытта: біріншісі, еуропалық 
негіздегі  әдебиетті  Шоқан,  Абай,  Ыбырай,  Мағжан,  Сұлтанмахмұт  есімдерімен 
айшықтасақ,  екіншісі,  Шығыс  үлгісіндегі  әдебиет  Сыр  сүлейлерінің  үлесіне  тиеді. 
Оған  Тұрмағамбет  Ізтілеуов,  Шораяқтың  Омары,  Керейіт  Даңмұрын,  Кете  Жүсіп 
Ешниязов,  Қаңлы  Жүсіп  Қадірбергенұлы,  Қарасақал  Ерімбет,  тағы  басқа  Сыр 
сүлейлерінің шығармалары дәлел. 
Сыр сүлейлері шығармашылығының ең басты ерекшеліктерінің бірі – олардың 
жазба айтысты өзінше дамытуы болса, қазақтың жазба айтыс өнерінің ең көркем де, 
күрделі үлгілерін дамытуда Сыр сүлейлері еңбегі ұшан-теңіз деп бағалаймыз. 
Сыр өңірінде жыр жампоздарын «Сүлей» деп атайды. Сүлей – көне парсы сөзі, 
ән-жырды  аспаппен  жеке  орындаушы  деген  мағынаны  білдіреді.  Бұл  –  осы 
аймақтағы  шашасына  шаң  тимеген  шын  жүйрік,  өнерпаздың  қасиетіне  берілетін 
жалпы  атау.  Жергілікті  халық  сүлейлерді  шығармаларын  ауызша-жазбаша  шығару 
дәстүріне және орындау ерекшелігіне орай «жырау», «ақын», «шайыр» деп те атаған. 
Сөзді  пір  тұтқан,  қадірлей  білген  өнер  дарыған  өлкенің  ұл-қыздарының 
аузынан  шыққан  алтын  сөздері,  шығармалары  бізге,  халыққа  толығымен  жетпей 
отырған  сияқты.  Мені  қызықтырған  жазба  ақындар  айтысы  соның  бір  белігі  ғана. 
Онда білім мен қиялға шек қойылмайды. Сыр бойында дамыған жазба айтыс – өнер 
жарысы  болып  есептелген.  Сол  төңіректе  сөз  қозғау  айтыстың  негізгі  сипатын, 
мақсатын, ерекшеліктерін ашуға мүмкіндік береді. Олар мазмұны мен стиліне қарай 
бірнеше топқа бөлінміз: мысал айтыс, жұмбақ айтыс, дастан айтыс, көңіл қос айту. 
Мысал  –  жазба  айтыстың  бір  саласы.  Сыр  бойы  шайырларының  жазба  айтыс 
өнерін де мысал айтысты туғызу  арқылы жасалатын шығармалардың көркемдігі де 
тіпті  мазмұндылығы  да  ерекше  келеді.  Ақындар  өмірдегі  жаңалықтарды,  қызықты 
оқиғаларды  мысал  етіп  жеткізіп  отырады,  әсіресе  өз  заманының  болмысын, 
кертартпа  әрекеттерін  салыстырып,  табиғат  пен  үндестіріп,  қарапайым  тіршілікпен 
шендестіріп диалог құрады, сол арқылы өз арманын жеткізеді. Мысалы, Шораяқтың 
Омарының  «Қарашекпен  мен  қасқыр»,  Жұманазар  Үрімқұловтың  «Тоқты  мен 
қасқыр», Темірбай жыраудың «Темірбай жырау мен сиыр» деген айтыстар бар. 
Көңіл  қос  айтысының,  сәлемдеме  жырларының  қазақ  әдебиетінде  өсіп 
жетілуіне  Сыр  бойы  шайырлары  мен  ақындары  ерекше  үлес  қосқан,  Сыр  бойында 
қайтыс  болған  кісіні  жоқтаумен  қатар,  көңіл  қос  айту  дәстүрі  бар.  Сыр  елі  көңіл 
қостың  неше  түрлі  үлгісін  жасаушы  ғана  емес,  оны  жазба  айтыстың  бір  саласы 
түрінде дамытқан. Бұған Шораяқтың Омарының «Жолай Алмасқа», Балқы Базардың 
Пішанның  Төребайына,  Разақ  Мыңжановтың  жырау  Қуандық  Бүрлібаевтың 
анасының қазасына жазған көңіл қосы дәлел. 
Сыр шайыры Қарасақал Ерімбеттің «Төребайға айтқан» деген көңіл қосы: 
Байлық бар дүниеде екі тәтті, 
Бірі – жан, бірі – перзент рахаты! 
Тағысын тағы да бар мұнан өзге, 
«Жарлылық», «Жалғыздық» деген екі қатты. 
Әзелде жазылған соң пешенеге, 
Пенде ошал көтермейді қай мехнатты!? 
«Шырағым, шыда, сабыр, қайыл бол, - деп, 
Осы жүк, - дейді, - саған лайықты!»... 

Zertteušì – Issledovatel’ – The Researcher                              ISSN 2307-0153 
№№1-4(105-108), қаңтар-сәуір, январь-апрель, January-April, 2015
 
______________________________________________________________ 
 
 
132 
Бұл көңілін мағлұм ағаң, 
Көресің арығанда осы хатты, - деп жазба түрінде көңіл айтады. 
Сыр  бойындағы  көңіл  қос  айту  үрдісінің  өзіндік  ерекшелігі  бар.  Біріншіден, 
шайырлық  (жазбалық)  өнер  жазу  арқылы,  екіншіден,  орындаушылық  (айтушылық) 
өнер негізінде жүзеге асады. 
Дастан  айтыс  –  белгілі  бір  ақын  шығарған  айтыс  түрі.  Айтысты  орындаушы 
белгілі бір дастанды жырлаған жырау сияқты. Айырмашылығы – ақын ойдан жазып 
шығарады да, жырау дайын сюжетті жырлап, қажетті жеріне ойдан қосып отыратын 
болған.  Мысалы,  Разақ  Мыңжановтың  «Қазипа»  дастан  айтысында  үлкен 
шығармашылықты  көреміз.  Жазба  айтыстармен  ұқсастық  жақтары  көп.  Жазба 
айтыстар  секілді  дастан  айтыс  хат  арқылы  беріледі.  Ақындардың  жазба  айтысты 
қалыптастырудағы  ерекшеліктері,  дәстүр  сабақтастығы  мен  қиялға,  шеберлікке, 
білім жарысына түсе алатын қабілетін танытады. 
Айталық,  Сыр  сүлейлері  теке-тірес  ұзын  сонар  айтыстарға  баратын 
баспалдақтардың үлгілерін жасай білген. Сол бағытта жазба айтыстың түрлері туған. 
Мысалы,  Сыр  бойындағы  айтыстардың  бірі  –  алты  ақынның  өмірі  туралы  айтысы. 
Айтысқа  Сыр  бойының  айтулы  алты  ақыны,  Тұрмағанбет  Істілеуов,  Шораяқтың 
Омары,  Кете  Жүсіп,  Шахар  Құлмырзаев,  Керейіт  Шәді,  Сарықасқа  Молдағали 
қатысады. Сыр бойындағы өзге жазба айтыстарға қарағанда бұл айтыстың мәні мен 
мазмұны,  түрі  де  өзгеше.  Тұрмағанбет  Істілеуовтың  Шораяқтың  Омарына  жазған 
өлең  хаты  бұған  дәлел.  Онда  жазылған  жыр  жолдары  бір  қарағанда  айтыс 
поэзиясынан  гөрі  терме-нақыл,  өсиет  өлеңдерге  ұқсас.  Айтысқа  бастау  боларлық 
сұрақ,  жұмбақ  не  сын  айтылмайды.  Нәпсіні  тыю  –  адамгершілік,  азаматтық  екенін 
айтқан  Тұрмағанбет  адамның  қанағатпен  өмір  сүруінің  оңай  еместігін,  тіпті 
солардың  қатарында:  «Біз  жүрміз  тептеңдеумен...»,  -  деп  өзінің  де,  өзгенің  де  бар 
екенін айтады. Айтыстың «Өмір туралы» деп аталатын себебі де сол. Алты ақынның 
бұл жазғандары айтыстың майданы емес, ой-пікір, қиял жарысына құрылған. Өмір, 
тіршілік,  адамгершілік  туралы  толғаныс  арқылы  ақын  ненің  жақсы  ненің  жаман 
екенін  саралайды.  Басқа  жазба  айтыстағыдай  бір-бірін  сынамайды.  Авторлар 
ойларын жұмбақтамайды. 
Сүлейлер ұстазы Т. Ізтілеуов жазба айтыста осы жаңалықты жасады деуге негіз 
бар. Ақын енгізген бұл жазба айтыс үшін ғана емес, өлеңге талаптанған (біз сияқты) 
әрбір  ақынға  үлгі  боларлық  дүние  деп  бағалау  керек.  Себебі,  жазба  айтыстың 
ерекшелігі  мен  мақсаты  –  ауызекі  айтыстардағыдай  бір-бірін  жеңу,  уәж  айту  ғана 
емес, адамгершілік, өмір, өлім, жалпы сын тақырыпты қамти отырып, ақынды сарқа 
сөйлету  болып  табылады.  Сыр  елінде  өзара  хат  жазысу  дәстүрінде  дамыған  кей 
айтыстар  бірнеше  ақындарды  қамтып,  бірнеше  жылдарға  созылған.  Оның  барысын 
жыр құмар қауым асыға күткен, қайсысының уәжі басым болар екен деп елеңдескен. 
Кейде  бұл  айтыстар  қыза-қыза  ақындардың  намысына  тиетіндей  насырға  шапқан. 
Ондайда басқа шайырлар араға түсіп, аталы сөз айтып, тоқтау салған. 
Дегенмен,  олардың  өзгеше  жаңа  із,  жырда  жаңаша  ерекшеліктерді 
қалыптастырғаны,  жазба  айтыс  өнеріне  зор  үлес  қосқаны  анық.  Ақындық  пен 
жыршылықтың зәулім күмбезін кетерген сыр сүлейлерінің әдеби мұрасы сан-салалы. 
Соның бір саласы – жұмбақ өлеңдер. Сыр шайырларында қалыптасын дамыған бұл 
айтыс  жазысып  айтысу  ерекшелігіне  қарай  танымдық  айтыс,  жұмбақ  айтыс  болып 
сарланады. 
Жұмбақ  –  фольклорлық  жанр.  Ол  адамның  ой-өрісін,  алғырлығын,  білімін 
сынау  мақсатында  нақты  бір  зат  немесе  құбылыс  тұспалдап  сипатталатын  шағын 
әдеби  жанр.  Ауыз  әдебиетінен  бастау  алатын  жұмбақ  ежелгі  дәуір  әдебиеті 

Zertteušì – Issledovatel’ – The Researcher                              ISSN 2307-0153 
№№1-4(105-108), қаңтар-сәуір, январь-апрель, January-April, 2015
 
______________________________________________________________ 
 
 
133 
нұсқаларында,  жыраулар  поэзиясында  да  тіпті  қазіргі  заман  әдебиеті  өкілдерінің, 
әсіресе  балалар  әдебиеті  авторларының  шығармаларында  жиі  кездеседі.  Халық 
жұмбақты  адамдардың  білім  деңгейін,  парасатын  аңғартатын  үлкен  өнер  деп 
есептеген. 
Сыр  сүлейлерінің  жазбаша  жұмбақ  айтыстарын  былайша  сипаттаймыз. 
Жұмбақ  жолданып,  сол  арқылы  туындайтын  айтыстар.  Оған  Шәкей  сал  мен  алты 
ақын,  Қарасақал  Ерімбет  пен  Шораяқтың  Омарының  айтысы.  Жазбаша  айтысудың 
кезінде  бір-бірінің  білімін,  тереңдігін  сынау  мақсатында  қойылатын  жұмбақтар. 
Мысалы, «Қазипа қыз бен Әбдіразақтың» дастан-айтысын атауға болады. 
Жұмбақтап  басталып,  жұмбақпен  бітетін  айтыстар.  Оған  Тұрмағамбет  пен 
Жүрсін,  Ермұрат  пен  Тұрмағамбет,  Шоряқтың  Омары  мен  балдызының  айтысы, 
Қуаныш  Баймағамбетов  пен  Кете  Жүсіптің  жұмбақ  айтысы,  Ырысты  қыз  бен  он 
алты  ақын.  Айтыста  ақындар  жұмбақтасу  арқылы  өз  пікірлерін  ортаға  салып,  ішкі 
шерлерін  тарқатады.  Осындай  өнерді  Сыр  бойы  ақындары  өз  шамаларынша 
жетілдіріп, жақсы сөз қалдырып кеткен. Мәселен, алты ақынмен жұмбақ арқылы сөз 
таластырған Шәкей сал Дәуішқызының өлеңі кең тараған. 
Шәкей  сал  Дәуішқызының  жұмбағын  Кете  Жүсіп  Ешниязұлы,  Қаңлы  Жүсіп 
Қадірбергенұлы, Қаратамыр Ыспан Сүлейменұлы, Найман Жұманазар Үрімқұлұлы, 
Шораяқтың  Омары  шешкен,  әрқайсысы  өздерінше  ой  толғаған.  Керейт  Даңмұрын 
жұмбақты  шешушілерге  және  жұмбақ  жазған  ақынға  үлкен  міндет  артып,  ақын 
қиялының, ілімінің терең, білімді болу керек екенін айтады. Ел ішінде небір шешен, 
ділмар, саңлақ ақындар бар. Сыр бойының ақын-жыраулары өзіндік дәстүрімен өзге 
аймақтағылардан ерекшеленіп тұрады. Олар өлеңді өнердің пірі тұтып, басқа қонған 
бақ, абырой санап, оны аруақтай құрметтеп, жақсы жыр тудыруды мақсат еткен. 
Жүз  жылдық  жәдігерімізді  бүгінгі  заманға  жеткізіп  берушілер,  зерттеуші 
ғалымдарымыз  Мардан  Бәйділдаев  пен  Тынышбек  Дайрабайдың  саралап,  екшеп, 
бізге ұсынуы философиялық түйін, поэзия тілімен берілген жұмбақ, ақынның ұшқыр 
қиялы дейміз бе, қалай десек те, ой тереңіне бойлаймыз. 
Бір дария таяздайды кешкен сайын (өмірден өту), 
Бір дарақ өсе түседі кескен сайын (ұрпақтың өсіп-өнуі). 
Бір түйін күрмеледі шешкен сайын (қиял, армандаған сайын ұшына жетпеу), 
Бір шарбат жан тоймайды ішкен сайын (бала сүю тәттілігі). 
Бұл  өлеңді  үлкен  философиялық  тереңдік,  өлеңге  өрнек  салудағы  сирек 
кездесетін  үлгі,  ақынның  ақындық  қуаты,  Сыр  дарабоздарына  тән  білімділік, 
даралық  деп  түсінеміз.  Осылайша  Сыр  бойы  ақындары  өздерінің  өлеңдерінде  ой-
өрісі сан-салалы, дүниетанымы кең, тақырыбы жағынан жаңарып, даму сатыларынан 
өткендіктерін пайымдай келе, кейінгіге үлгі көрсетіп жазып отырған. 
Ал  қазақ  әдебиетінде  Сыр  бойы  ақындарының  осыдан  бір  жарым  ғасыр 
бұрынғы өлең жырдың өзгеше өрнегін қалыптастырған ерекше тобын зерделегенде 
халықтың анау – ақын, мынау – жыршы деп дараламай, «Сыр сүлейлері» деп бір-ақ 
қайрып айтуының өзі ерекше құбылыс. Өлеңдерін өткір жырмен өрнектеген ақындар 
мен  шайырларымыз  таңды  таңға  жалғастырып,  тыңдаушысын  арбап,  өздерінің 
білімдерін парасат-пайымын дәстүрлі  өнеріміз арқылы жарыса жырға қосып, бірін-
бірі толықтырып, бірін-бірі тұлғаландырып отырған. 
Қазір  біздің  қолымыздағы  бағасы  салмақты  өшпес  жырлардың  жалғасы  әлі 
жетерлік. Оларды іздеп, халық игілігіне беруден артын біз үшін қымбат не бар?! 
Сүлейлер есімін тарихта мәңгі қалдыру – бізге парыз. 
 
 

Zertteušì – Issledovatel’ – The Researcher                              ISSN 2307-0153 
№№1-4(105-108), қаңтар-сәуір, январь-апрель, January-April, 2015
 
______________________________________________________________ 
 
 
134 
Әдебиеттер 
1 Ізтілеуов Т. Шығармалар. 1, 2, 3 т. 
2  Жыр  дүлейі  –  Дүр  Оңғар.  Құрастырған  Шегебай  Құндақбаев.  –  Алматы: 
Бастау, 2010. 
3 Сырдария кітапханасы. 3 т., 231 б. 
4 Айтыс. – Алматы: Жазушы, 1965. – 2 т. – 664 б. 
5  Мұқанов  С.  Қазақтың  18-19  ғасырдағы  әдебиетінің  тарихынан  очерктер.  – 
Алматы: Арыс, 2002-272 б. 
6 Мұқанов С. Халық мұрасы. – Алматы: Қазақстан, 1974. – 236 б. 
7 Кенжебаев Б. Қазақ әдебиеті тарихының мәселелері. – Алматы: Ғылым, 1973. 
– 170 б. 
8 Байтұрсынов А. Әдебиет танытқыш. – Алматы: Жазушы, 1989. – 320 б. 
 
ҒАЛИ Алижан Сымбатұлы, 
Орта мектеп-гимназиясының 4 «В» сынып оқушысы, 
Қапшағай қаласы, Алматы облысы, Қазақстан Республикасы 
 
Жетекшісі: ТҮЙМЕБАЕВА Жібек Мырзақасымқызы, 
Орта мектеп-гимназиясының бастауыш сынып мұғалімі, 
Қапшағай қаласы, Алматы облысы, Қазақстан Республикасы 
 
 
 
ҰЛТТЫҚ ТЕҢГЕ – МАҚТАНЫШЫМЫЗ ЖӘНЕ ТӘУЕЛСІЗДІК НЫШАНЫ 
 
Мақсатым  –  тәуелсіздігіміздің  бір  белгісі  теңге  ұлттық  валютасы  туралы 
түсінік  беріп,  теңге  тарихымен,  төл  теңгеміздің  кескін-келбетімен  танысып,  оның 
ғылым мен мәдениеттің көрсеткіші ретінде аса құнды екенін ұғындыру. Ақшаның – 
теңгенін  құнын  білу,  қадірлей,  үнемдеп  жұмсау,  ысырап  қылмау,  ұқыптылықпен 
қарауды  ұғындыру  ниетімен  таныстырғым  келді.  Теңгенің  шығу  тарихы,  қандай 
денгейде құнының өскенін, қызмет түрлерімен таныстыру, ақпарат арқылы кәсіптік 
бағыт-бағдар  беру  –  басты  ойым  болды.  Теңгенің  іскерлікке,  сыни  ойлауға  қарай 
дағдыландыру,  сипаттау  және  ақпаратты  өз  бетінше  меңгеріп,  сыни  ойлап, 

Zertteušì – Issledovatel’ – The Researcher                              ISSN 2307-0153 
№№1-4(105-108), қаңтар-сәуір, январь-апрель, January-April, 2015
 
______________________________________________________________ 
 
 
135 
экономикаға қандай жұмыс жасап, пайда әкеледі, бағалы құндылығына не себепкер 
екенін білдіреді деген ойда осы жұмысты ұсынып отырмын. 
Түйінді  идеясы:  «Ұлттық  валюта  ретіндегі  теңге,  біздің  еліміздің  тарихында 
өзінің  рөлін  тәуелсіздіктің  экономикалық  негізі  ретінде  ғана  атқарған  жоқ.  Кейбір 
жағынан  алғанда  теңге  –  бұл  тарихымыздың  өзінің  толымды  бір  бөлігі,  өз 
заманының  нысаны»,  -  деген  Қазақстан  Республикасының  Президенті  Н.Ә. 
Назарбаевтың  айтқанын  ұғып,  дәлелдеп,  теңгенің  сыр-сипаты,  оның  сыртқы 
дизайнындағы  бейнелерге  қарап  жасалған  суреттерін  ұғып  көрсек,  бұл  жерде 
Мемлекетіміздің,  Қазақ  хандығының  қалай  құрылғанын  ұғуға  себепкер  деп 
ойлаймын. Сонымен бірге 2015 жылы Қазақ хандығынын 550 жылдығын атап өткелі 
отырғандықтан  мен  де  үлесімді  қосып,  осынау  тақырыпты  өз  деңгейімде  ашайын 
деген оймен жариялап отырмын. 
Халқымызға ғасырлар бойы арман болған тәуелсіздік, егемендік ұстанымдарын 
биікке көтеретін бұл күн – біздің Отанымыздың әрбір азаматы үшін қастерлі мереке. 
Бұл  мереке  күнтізбеде  «Қазақстан  Республикасының  мемлекеттік  тәуелсіздігі» 
туралы  Конституциялық  заңының  1991  жылғы  16  желтоқсанда  қабылдауына 
байланысты тұрақты түрде аталып өтіледі. 
 
Тәуелсіздік  –  біздің  ұрпаққа  берген  үлкен  бақыт,  халқымыздың  мәңгілік 
құндылығы.  Біз  бүгінге  дейінгі  барлық  жетістіктерімізге  Тәуелсіздіктің  арқасында 
қол жеткіздік. Тәуелсіздік  – біздің ең басты игілігіміз, баға жетпес құндылығымыз. 
1991 жылы Кеңес одағы ыдырағаннан кейін әрбір ел тәуелсіздігін жариялап, өзінің 
мемлекеттік  рәміздерін  қабылдады.  Қазақстан  өзінің  Елтаңбасын,  Туын,  Әнұранын 
заңмен бекітті. Саяси егемендігін алған ел экономикалық тәуелсіздікке де ие болуы 
қажет. Осы орайда, барлық мемлекет бұрынғы Кеңес одағының рубльдік аймағынан 
шығып, өзінің ұлттық валютасын шығарды. 1993 жылдың 12 қарашасында Қазақстан 
Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев «Қазақстан Республикасында Ұлттық 
валюта енгізу туралы» жарлық шығарды. 
Теңгенің де өз шығу тарихы бар. Ұлттық теңгені жасауға екі жыл уақыт қажет 
болды. Қазақстан өз төл ақшасын шығару үшін 1990 жылы теңгенің алғашқы үлгісін 
жасайтын арнайы жұмысшы тобын құрды. Тәуелсіз елдің ұлттық валютасын жасап 
шығарған  Тимур  Сүлейменов,  Меңдібай  Әлин,  Ағымсалы  Дүзелханов,  Хайролла 
Ғабжәлеловтер  еді.  Олар  жұмыстарын  Қазақстан  мәдениетінің  тарихи  даму 
аспектілерін  зерттеуден  бастаған.  Қазақстан  Республикасының  Президенті  Н.Ә. 
Назарбаев: «Біз ұлттық ақшамызды бір-ақ рет және бір атаумен шығаруымыз керек. 

Zertteušì – Issledovatel’ – The Researcher                              ISSN 2307-0153 
№№1-4(105-108), қаңтар-сәуір, январь-апрель, January-April, 2015
 
______________________________________________________________ 
 
 
136 
Екінші  қайтара  оның  аты  өзгермейді.  Сондықтан  оны  әбден  зерттеп  барып,  бір 
шешімге келуіміз қажет», - деді. Содан кейін бүкіл тарихты көтеріп, қазаққа қатысты 
еңбектер  ақтарылды.  Сөйтсек,  ертеде  қазақта  теңге  қолданған  екен.  Біздің 
академиктер: «Орыстың «деньги» деген сөздері сол теңгеден шығуы мүмкін», - деді. 
Себебі, ақша айналымы Ресейден бұрын Азияда болған. Ұлттық валютаны «теңге», 
ал оның жүзден бір бөлігін «тиын» деп атауды сол кездегі Қазақстан Республикасы 
Жоғарғы  Кеңесі  комитетінің  төрағасы  Сауық  Тәкежанов  ұсынған  екен.  Біздің 
бұрынғы  түркі  мемлекеттері  салтанат  құрып  тұрған  кезеңде,  одан  кейін  де  теңге 
қолданыста  жүрген.  Сөйтіп,  біздің  болашақ  валютамыз  «Теңге»  деген  әдемі  атауға 
ие болыпты. 
Теңгенің белгісі әлемдік биржада 2006 жылдан бастап төбесінде сызығы бар Т 
әрпімен белгіленіп келеді. Ұлттық банк жариялаған үлкен байқаудың қорытындысы 
бойынша  ₸  символы  үздік  деп  танылып,  оны  ойлап  шығарушылар  миллион  теңге 
сыйақы алды. Ең алғашқы теңге партиясы Англияның ең көне әрі әйгілі «Харрисон 
және  ұлдары»  фабрикасында  басылып  шықты.  Теңгенің  алғашқы  партияларын 
сақтау  үшін  арнайы  жер  асты  қоймалары  дайындалған.  Оларды  төрт  ИЛ-86 
ұшақтары  тасыды.  Бір  аптаның  ішінде  олар  Лондонға  18  рет  ұшып  барып-қайтып 
келген.  Жаңа  валютаның  айналысқа  енгізілуінің  көрші  елдерден  құпия  ұсталғаны 
сонша,  барлық  құжаттарда  Президент  Резиденциясының  құрылысы  үшін  құрал-
жабдықтар тасылуда деп жазылған. Алғашқы теңгелер жер асты қоймаларынан елдің 
барлық  банктеріне  8  күн  ішінде  жеткізілген.  1993  жылы  қазан-қараша  айларында 
Қазақстан  рубль  аймағынан  толықтай  шықты.  Қарашаның  12-сіндегі  Президент 
Жарлығынан 3 күннен кейін теңге айналымға енді. 1992 жылы теңге дизайнындағы 
бейнелер бекітілді. 
Ең  алғашқы  теңгемізде  белгілі  тарихи  тұлғалардың  портреттері,  Алатау  мен 
Көкшетау  көріністері,  Қожа  Ахмет  Яссауи  кесенесінің  бейнесі,  Маңғыстаудан 
табылған  тастағы  таңбалар  пайдаланылды.  Бір  теңгелік  банкнотқа  Әбу  Насыр  Әл 
Фараби, үш теңгелікте Сүйінбай, бес теңгелікте Құрманғазы, он теңгелікте Шоқан, 
жиырма теңгелікте Абай, елу теңгелікте Әбілқайыр хан, жүз теңгелікте Абылайхан 
бейнесі  салынған.  Теңге  дизайнерлерінің  бірі,  Прага  сәулет  институтының  түлегі, 
бірнеше  халықаралық  конкурстардың  жеңімпазы  Х.  Ғабжалеловтың  пікірінше, 
ақшада  айтулы  алаш  азаматтарының  бейнесін  берудің  бірнеше  себебі  бар. 
Біріншіден,  қосымша  күрделі  бедер-бейнелер  банкноттарды  қолдан  жасаудан 
қорғайды, екіншіден, тарихи тұлғаларымыздың суреттері біздің жас мемлекетіміздің 
өз  тарихы  мен  болмысын  танытады  және  қазақ  ақшаларын  әлемдегі  басқа 
валюталардан  даралап,  айшықтап  тұрады.  Қазақстанның  ақша  сарайы  металл 
тиындарды  шығаруға  дайын  болмағандықтан  жедел  түрде  қағаз  түрінде  шығарды, 
бірақ 1 жылдан соң оларды металл тиындарға ауыстырды. 1994 жылы қағаз тиындар 
жезден жасалған монеталармен алмасты. 
1993  жылы  құрылысы  басталған  банкнот  фабрикасы  1995  жылы  толық 
аяқталды. 1995 жылдың 19 мамыры күні ресми ашылу рәсімі өтті. Бұл стратегиялық 
нысанға  осынша  көп  журналистке  кіруге  алғаш  рет  рұқсат  берілді.  Нұрсұлтан 
Назарбаев  осында  басылып  шыққан  алғашқы  миллион  теңгені  бүкіл  Қазақстанға 
көрсетеді. Банкноталар мен монеталар алдыңғы қатарлы технологиялармен жасалып, 
өсе келе біраз өзгерістер енгізіліп, айналымда өз мықты орынын алып тұр. 20 жыл 
аралығында Ұлттық банк айналымға 154 монета күмістен, 46 монета алтыннан және 
76 монета нейзильбер атты құймасынан жасалды. 
Осылайша,  1995  жылы  Алматыда  өз  банкнот  фабрикамыздың  тұсауы  кесілді. 
Қазір  Тәуелсіз  Қазақстан  төл  валютасын  өз  елімізде  басып  шығарады.  2006-2011 

Zertteušì – Issledovatel’ – The Researcher                              ISSN 2307-0153 
№№1-4(105-108), қаңтар-сәуір, январь-апрель, January-April, 2015
 
______________________________________________________________ 
 
 
137 
жылғы  банкнот  фабрикасы  ұлттық  ақшаның  түрлерін  басып  шығарды.  Теңге  2006 
жылы  өз  бейнесін  өзгертті.  2006  жылғы  үлгідегі  банкноталар  бірыңғай  стильде 
орындалған,  суреттер  бет  жағында  негізінен  тігінен,  сырт  жағында  көлденеңінен 
орналасқан. 
Тұтастай  алғанда,  дизайн  Қазақстанның  қазіргі  бейнесін  көрсетеді.  Барлық 
мемлекеттік  нышандар,  сәулет  объектілерінің  және  елдің  табиғат  нышандарының 
бейнелері  кіреді.  Банкноттардың  бет  жағында,  ортаңғы  бөлігінде  «Астана  – 
Бәйтерек»  монументі  қазіргі заманғы 3 сәулеттің конструкторлық және инженерлік 
ойдың жетістігі, тәуелсіз Қазақстанның даму нышаны орналастырылған. Банкноттың 
ортасында 
түрлі-түсті 
жолақтарда 
Қазақстан 
Республикасының 
әнұраны 
ноталарының  фрагменттері  бейнеленген,  оларға  номиналды  сандық  белгісі 
жазылған.  «Бәйтерек»  ескерткішінің  сол  жағында  бір  түспен  Қазақстан 
Республикасының  мемлекеттік  елтаңбасы  салынған.  Оң  жақ  жоғарғы  бөлігінде 
мемлекеттік  жалау  бейнеленген.  Банкноттың  төменгі  бөлігінде  сенімді 
шынайылықты  және  әділеттілікті  білдіретін  классикалық  геральдика  ашық  алақан 
бейнеленген.  Оң  жақ  төменгі  бұрышында  тігінен  номиналы  200,  1000,  2000,  5000, 
10000 теңге деп жазылған. 

жүктеу/скачать 4,05 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: