Зерттеуші

Zertteušì – Issledovatel’ – The Researcher                              ISSN 2307-0153 
№№1-4(105-108), қаңтар-сәуір, январь-апрель, January-April, 2015
 
______________________________________________________________ 
 
 
103 
Жаңғақ  құрамында  60-70%  май  болады.  Жемісі  2-5-тен  топталып,  кейде 
дараланып өседі; сопақша, қоңырқай түсті, жеуге жарамды. Көлеңкеге төзімді орман 
жаңғағы  ылғал  топырақтарда,  әсіресе  орманның  сұр  топырағында  және  қара 
топырақты жерлерде жақсы өседі. 80 жылдай өмір сүреді. 
Бадам  (миндаль).  Раушан  гүлділер  тұқымдасынан.  Биіктігі  4-8,  кейде  10-12 
метрге  жетеді.  Оны  ағаш  деп  те,  бұта  өсімдігі  деп те  жатады.  Дүние  жүзінде  оның 
белгілі 40 түрі бар. 
Қырымда,  Закавказьеде,  Молдавияда,  Орта  Азияда  –  16,  Қазақстанда  –  5  түрі 
өсіріледі.  Олар:  шегіршін  жапырақты  бадам  (қатынжаңғақ),  бадамша  тікенекті 
бадам, ит-бадам (Петуников бадамы), далалық бадам (ешкі сабақ), Ледебур бадамы, 
кәдімгі бадам, қысқа сабақты бадам. 
 
 
 
Қабығынан  арылту  үшін қауызынан тазартылған дәнді  қайнаған суға 1 минут 
салып, қабығын сыдырады. Дәмді бадамды шикі күйінде десерт ретінде, қуырып та 
жейді.  Оны  тұздық,  печенье,  пирожный,  марципан  (бадам  қамырынан  пісірілетін 
тәтті нан), тағы да басқа тағамды пісіргенде қосады. 
Бадам ядросының құрамында май 60 (50-60), белок 16,5-35 пайыз мөлшерінде 
және  де  көмірсутегі  (крахмал,  қант,  клетчатка)  минералды  заттар,  эмульсия  бар. 
Эмульсиядан  синиль  қышқылы,  бадам  сүті  алынып,  бадам  майы  медицинада, 
парфюмерияда  қолданылады.  Бадам  майы  құрғамайды.  Бадам  сүтінен  оршад  – 
ерекше емдік сусын әзірлейді. 
Кәдімгі  бадам  Қазақстан  тауларының  оңтүстік  беткейінде  800-1600  метрге 
дейінгі  биікте  (Алтай,  Тянь-Шань),  Ертіс  бойында  өсетіні  белгілі.  Қолдан 
отырғызған  сорттарының  тұқымы  дәмді  болады.  Майы  мен  күнжарасын  тағамға, 
жемісінің қауашағын отқа жағып, күлінен сабын жасайтын сахар дайындайды. 
Пісте  (Фисташка)  жаңғағы.  Пісте  (Pіctacіa)  –  анакардиа  тұқымдасының  бір 
туысы.  Пістенің  субтропикте  өсетін  20  түрі,  оның  ішінде  Қырым,  Кавказда  қолдан 
өсірілетін  1  түрі  белгілі.  Қазақстанда  1  түрі  (Батыс  Тянь-Шань,  Қырғыз  Алатауы, 
Қаратауда) өседі. 

Zertteušì – Issledovatel’ – The Researcher                              ISSN 2307-0153 
№№1-4(105-108), қаңтар-сәуір, январь-апрель, January-April, 2015
 
______________________________________________________________ 
 
 
104 
Кәдімгі пісте (Pіctacіa. vera) – жаңғақ жемісті, қос үйлі, биіктігі 5-7 м, ағаш не 
бұта.  Жапырағы  бүтін  жиекті,  гүл  шоғыры  сыпыртқы  тәрізді,  сәуір-мамырда 
гүлдейді. 
 
 
 
Жемісі  –  бір  тұқымды,  ұзындығы  1-2  см,  ені  0,5-1  см,  маусым-қыркүйекте 
піседі. Жемісін жас, кептірген не қуырылған күйінде тағамға пайдаланады. Тұқымы 
құрамында  60%  май  және  23%  белок  болады.  Майы  тамаққа  және  медицинада 
қолданылады. Пісте тұқымынан және тамыр атпаларынан өсіріледі. 
 
 
 
Су  жаңғағы  (чилим)  –  суда  өсетін  бір  жылдық  өсімдік.  Жапырағы  ромб 
пішіндес, қабығы қалың, жылтыр, сағағы жуан. Жапырағының бір бөлігі суға батып 
тұрады. Гүлдейтін кезде өсімдік тұтасымен су бетіне шығады. Ұсақ ақ түсті гүлдері 
жапырақ  қолтығына  орналасады.  Ұрықтанып  болғаннан  кейін  өсімдік  су  астына 
түседі.  Жемісі  су  астында  дамып,  піседі.  Жемісі  –  қара  қоңыр,  қатты  жаңғақ.  Әр 
жаңғақтың 2-4 ірі сояуы және бірнеше ұсақ тікендері болады. Қабығы мен сояуы өте 
қатты, шірімейді. 
Жаңғақ  ішінде  ақ  түсті  ұн  сияқты  ұнтақ  дәні  болады.  Су  жаңғағы  еліміздің 
Еуропалық  бөлігінде,  Сібірде,  Қиыр  Шығыста,  Каспий  теңізі  жағалауында,  Кавказ 
бен  Орта  Азияда,  әсіресе  Жайық  өзенінің  сағаларында,  көптеп  кездеседі.  Дәнінің 

Zertteušì – Issledovatel’ – The Researcher                              ISSN 2307-0153 
№№1-4(105-108), қаңтар-сәуір, январь-апрель, January-April, 2015
 
______________________________________________________________ 
 
 
105 
дәмі  талшынның  дәміне  ұқсас.  Су  жаңғағы  шикілей  пісірілген  және  қайнатылған 
түрінде  тәтті  тағам  ретінде  желінеді.  Жемісінің  құрамында  крахмал,  май  және 
минералдық заттар бар [1]. 
Жаңғақтың ем болатын сырқаттары: 
-  Қаназдықта,  әлсіздікте,  жүрек-қан  тамырлары  жүйесінің  көптеген 
ауруларында, бауыр мен өт қабынғанда, қант диабетінде, тері ауруында, теміреткіде, 
қан-жел  ауруында,  дәрумендер  аздығында.  Бұл  сырқаттарды  емдеуге  грек 
жаңғағының  дәнін  жеуге  кеңес  берілуінің  себебі,  оның  құрамында  темір  мен  басқа 
да микроэлементтер көп; 
-  Зат  алмасуды  жақсарту  үшін  және  дәрумендер  жетіспегенде  жаңғақ 
ағашының  тұнбасы  мен  қайнатпасын  ішеді.  Жаңғақ  ағашының  жапырақтарын 
маусым  айында  жинап  алып,  күнге  кептіреді  де,  қайнатып  тұнба  жасайды,  май 
алады; 
- Ағзаның әлсіздігінде, мидың атеросклерозында, мешел ауруында, асқазан мен 
ішектің  қабынуында,  зат  алмасудың  бұзылуынан  тері  ауруларында  оған  қарсы 
(созылмалы экзема, буын ісігі) жаңғақтың тұнбасы пайдалы; 
-  Баспа  және  қызыл  иек  болғанда  жаңғақ  ағашының  тұнбасымен  тамақты, 
ауызды шаяды. 
Ұсыныстар: 
- Болашақта жаңғақты басқа облыстарға да өсіруге жағдай жасау керек; 
-  «Қызыл  кітапқа»  енгізілен  жаңғақтардың  санын  көбейтуге  жағдай  жасау 
керек; 
-  Қазақстанда  өспейтін  жаңғақ  түрлерін  шетелден  әкеліп,  тәжірибе  жүргізу 
керек. 
 
Әдебиеттер 
1 Қазақ энциклопедиясы. 1 том. 
2 «Дүниетану» оқулығы. 1-4 сыныптар.  
3 Интернет материалдары. 
4 «Сен білесің бе?» журналы. 
5 Бастауыш мектеп. – 2004. 
6 «География» оқулығы. 5-6 сыныптар. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Zertteušì – Issledovatel’ – The Researcher                              ISSN 2307-0153 
№№1-4(105-108), қаңтар-сәуір, январь-апрель, January-April, 2015
 
______________________________________________________________ 
 
 
106 
САТТАРҚҰЛ Досан Мұқанұлы, 
Бауыржан Момышұлы атындағы №45 Қазақ классикалық 
гимназиясының 7 «В» сынып оқушысы, Тараз қаласы, 
Жамбыл облысы, Қазақстан Республикасы 
 
Жетекшісі: АХМЕТОВА Меруерт Қуандыққызы, 
Бауыржан Момышұлы атындағы №45 Қазақ классикалық 
гимназиясы «Физика» пәнінің мұғалімі, Тараз қаласы, 
Жамбыл облысы, Қазақстан Республикасы 
 
 
 
АДАМ ӨМІРІНДЕГІ СУДЫҢ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ 
 
Жұмысымның  мақсаты:  Жер  бетіндегі  барлық  тіршілік  иесіне  судың  аса 
қажеттілігін,  суды  келешек  ұрпаққа  және  де  жер  бетінде  сақтап  қалудың 
маңыздылығын зерттеу. 
Жұмысымның ғылыми бағыты: су – керемет, сирек кездесетін минирал. Ол 
қатты, сұйық және газ сияқты күйде болатын жалғыз минералдың бірі. 
Жұмысымның  міндетті:  судың  адам  өміріне,  өсімдіктер  мен  жануарлар 
тіршілік көздері үшін маңызын, судың физикалық қасиеттерін, судың ластануы және 

Zertteušì – Issledovatel’ – The Researcher                              ISSN 2307-0153 
№№1-4(105-108), қаңтар-сәуір, январь-апрель, January-April, 2015
 
______________________________________________________________ 
 
 
107 
тазарту  жолдарын,  су  –  еріткіш  зат  екенін,  суда  еритін  және  ерімейтін  заттарды 
зерттеу. 
Зерттеу  тақырыбының  өзектілігі.  Су  –  жақсы  энергиялық  ақпаратты 
сақтаушыларының  бiрi.  Ол  адам  бойындағы  энергияны  өзіне  сіңріп  алатындығын 
ғылым дәлелдеді. 
Барлық малдар және өсiмдiктер, жанды заттар сулардан тұрады: малдар – 75%, 
балық  –  75%,  медуза  –  99%,  картоп  –  76%,  алмалар  –  85%,  қызанақтар  –  90%, 
қиярлар – 95%, қарбыздар – 96%. 
Адам  ағзасының  86%-ы  судан  тұрады.  Су  мөлшерi  әр  түрлi  мүшеде,  әр  түрлі 
көлемде болады: бауыр – 69%-ға дейiн, бұлшық еттер – 70%-ға дейiн, ми – 75%-ға 
дейiн, бүйректер – 82%-ға дейiн, қан – 85%-ға дейiн. 
Адам баласының бас экологиялық  мәселелерi:  экологиялық  таза азықтар жоқ, 
төмен  сапалы  ауыз  сулар,  тұрғынның  денсаулық  жағдайының  негiзгi  белгiсi, 
дәрiгерлiк  және  әлеуметтiк  сипаттың  мәселелерiнiң  төмен  шешiмi.  85%  барлық 
аурулар  сумен  берiледi.  Жыл  сайын  25  миллион  адам  сумен  таралатын  аурулардан 
өледі.  Адам  күнделікті  өмірде  суды  пайдаланады.  Ол  iшу  және  азық  үшiн  оны 
қолданады, жуыну үшiн, қыстыгүнi – жылыту үшiн. 
Бiз  судан  80%  тұрамыз.  Су  –  бiздiң  дене  құрастырылған  бас  материал.  Суы 
адамы  үшiн  алмастырылмайтын,  темiр,  газ,  көмiр,  мұнайға  қарағанда  бағалырақ 
жаратылыс  байлығы  болып  табылады.  Адам  ағзасындағы  судын  пайдалылығы: 
энергия  айналымын  өзгертуге  көмектеседі,  ағзаға  нәрлi  затты  сiңiруге  көмектеседi, 
тыныс  үшiн  оттекпен  қамтамасыз  етеді,  дене  ыстығын  реттейдi,  зат  алмасуда 
қатысады,  тiршiлiк  маңызды  органдарды  қорғайды,  буындар  жағады,  ағзадан  әр 
түрлi қалдықтарын шығарады. 
Микроскоппен  қанның  көп  жылдық  зерттеулерi  организмның  құрғатуы, 
сусыздануы  және  қанның  келесi  ашуы  қазiргi  ауруларды  көпшiлiктiң  себебі  екені 
дәлелденді.  Су  буындарды  тазарту  үшiн  қажеттi,  барлық  органдар  мен  жүйелер 
құрылысын маңызды болып келеді. 
Бiздiң  өмiр  барлық  процесс  –  бұл  кеуiп  кетудi  процесс:  сақтаудың  парыздың 
жанында кез келген көкөнiс және жемiс өз сырт пiшiнi жоғалтатын адам тыржиғанда 
қағырланады.  Омыртқаның  остеохондрозы  –  ғажайып  мысал,  кеуiп  қалу  омыртқа 
аралық дисктiң сүйек нәзiк пластинкасының құрғақ сүйекке айналуы. Судағы ересек 
адамның  тәулiктiк  қажеттiгi  –  дене  салмақты  1  кг-ға  30-40  грамм.  Судағы 
организмның күн сайынғы қажеттiгi 40% шақты азықпен қанағаттанады, бiз өңге әр 
түрлi  сусындардың  түрiнде  қабылдауымыз  керек.  50%  шақтыдан  нанда 
ботқалардағы  80%  суға  дейiн  болатынын  көңiл  қоймастай  емес,  етте  –  58-67%, 
көкөнiстер  және  жемiстердегi  –  90%  суға  дейiн,  яғни  қурап  қалған  тағам  судан 
тұрады. Адам күніне суды 1,5-2 литр жоғалтады. Демек, соншама оған су iшуi керек. 
Сонымен  қатар  суды  тек  қайнаған  түрде  ішу  керек.  Өйткені  суда  әр  түрлі 
зиянды  микроорганизмдер  болуы  мүмкін.  Су  зат  алмасу  мен  ағзалар  дамуы  өтетін 
негізгі орта. Адамзаттың өмірі мен мәдениеттің дамуы көне замандардан бері сумен 
тығыз байланысты. Су физика, химия, механика және де басқа ғылыми салалардың 
зерттеу  обьектісі.  Қазіргі  таңда  су  нысандарының  ластануы  өзекті  проблема  болып 
табылады. 
«Су – өмірдің көзі». Сусыз адам үш тәуліктен артық өмір сүре алмайды. Адам 
баласы су нысандарын өте қатаң ұқыпсыз пайдалануда. Қалдықтарды тастау арқылы 
судың табиғи режимін бұзуда. 
Судың физикалық  қасиеті.  Таза су  – түссіз, иіссіз, дәмсіз сұйықтық. Судың 
қабаты  5  м  асқанда  көгілдір  түсті  болып  көрінеді.  Қалыпты  қысымда  100°С-та 

Zertteušì – Issledovatel’ – The Researcher                              ISSN 2307-0153 
№№1-4(105-108), қаңтар-сәуір, январь-апрель, January-April, 2015
 
______________________________________________________________ 
 
 
108 
қайнайды да, 0°С-да мұзға (р=0,92 г/см
3
) айналады, сондықтан мұз су бетінде қалқып 
жүреді. Сонда оның көлемі 9%-ға артады. Судың беткі қабатының мұзбен қапталып 
жатуы ондағы тіршілік иелерінің қыс мезгілінде де өмір сүруіне жағдай жасайды. 
Температурасы  4°С  болғанда,  тығыздығы  1  г/см
3
  (судың  ерекшелігі).  Судың 
жылу  сыйымдылығы  өте  жоғары,  оны  мына  мысалмен  түсіндірейік.  Жаздың  аптап 
ыстық  күндерінде  су  жылуды  сіңіріп,  өзеннің  маңайын  салқындатып  тұрады, 
сондықтан адамдар оның жағалауына дем алуға көптеп барады. 
Осылайша  жиналған  жылуды  су  қыс  мезгілінде  біртіндеп  ауаға  береді, 
сондықтан  қатты  аязды  күндерде  өзеннің  беті  тұманданып  тұратынын  сан  дүркін 
көрдік. Су жер бетінен тараған жылудың 60%-ын ұстап қалып, оны суынудан сақтап 
тұрады. Табиғи сулар  әдетте таза болмайды, онда еритін және ерімейтін заттардың 
қоспалары  болады.  Теңіз  суында  еріген  тұздар  кептеп  кездессе  (3,5%),  ағын  және 
жер асты суларында кальций мен магний тұздары болады, ал жауын мен еріген қар 
суларында көбінесе шаң мен еріген күйдегі газдар (02, N2, С02, S02, т. б) кездеседі. 
Су  –  сутек  оксиді,  Н2О  –  қалыпты  жағдайда  сутек  пен  оттек  1:8  көлемдік 
қатынаста болатын тұрақты қарапайым химия қосылыс. Табиғатта ең көп таралған, 
бүкіл гидросфера судан тұрады. Судың тіршілік үшін маңызы өте зор. Аристотель өз 
еңбектерінде  (біздің  заманымыздан  IV  ғасыр)  суды  төрт  құбылыстың  (от,  ауа, 
топырақ,  су)  біріне  жатқызса,  ғалымдар  XVIII  ғасырдың  аяғына  дейін  суды  жеке 
элемент ретінде қарастырды. 
Суды  алғаш  ағылшын  ғалымы  Г.  Кавендиш  (1731-1810)  зерттеді  (1781-1782), 
ал француз ғалымы А. Лавуазье (1743-1794) сутек жанғанда су түзілетінін дәлелдеп 
(1783),  Ж.  Млньемен  бірге  сандық  құрамын  анықтады  (1785).  Судың  құрамында 
массасы бойынша 11,19% сутек, 88,81% оттек болады; молекуласы 2 атом сутек пен 
1 атом оттектен тұрады, молек. м. 18,0160, иіссіз, дәмсіз, түссіз (терең жері көгілдір) 
сұйық,  С-та  қайнайды.  0

С-та  қатып,  100

тық.  Құрамында  2Н  (дейтрий)  бар.  Су  – 
ауыр  су  (D2O)  деп  аталады.  Ауыр  судың  физикалық  қасиеттері  өзгешелеу  болады. 
Су 20°С-тағы тығыздығы 0,99823 г/см3, 0°С-тағы тығыздығы 0,9168 г/см
3
 (мұзда). 
Судың  физиқалық  қасиеттерінде,  балқу  жылуында,  меншікті  жылу 
сыйымдылығында,  тұтқырлығында,  жылу  өткізгіштігінде  ерекшеліктер  бар. 
Мысалы:  мұз  жеңіл  болғандықтан  суда  қалқып,  өзендер  мен  көлдердің  түбіндегі 
тіршілік  сақталады.  Су  қалыпты  температурада  көптеген  заттармен  әрекеттеседі. 
Сілтілік  және  сілтілік-жер  металдармен  әрекеттескенде  гидроксид  пен  сутек  түзеді 
(2Na+2H2O=2NaOH+H2↑). Су әр түрлі жағдайда бейметалдармен (фтор, хлор, бром, 
фосфор, көміртек) әрекеттесіп, қышқылдар (HCl, HClO, HPO3, HF, HBr) және оксид 
(СО) түзеді. Атмосферада су бу, тұман, бұлт, тамшы және қар кристалдары түрінде 
кездеседі.  Су  оттек,  сутек,  азот  қышқылын,  спирт,  альдегидтер,  сілтілер,  т.б.  аса 
маңызды  химиялық  өнімдерді  өндіруде  қолданылатын  химиялық  реагентер.  Оның 
катализатор ретінде маңызы зор. 
Жердегі  судың  әлемдік  қоры  орасан  зор.  Олар  1353985  мың  шақырым.  Егер 
гидросферадағы  барлық  суды  біртекті  етіп,  жер  бетіне  жайсақ,  оның  қалыңдығы 
шамамен  2,5  шақырым  болар  еді.  Әлемдік  мұхит  шегінде  орташа  тереңдік  3,96 
шақырым, ал ең терең максималды тереңдік 11022 м (Мариан шұңғымасы). 
Жердегі судың басым көп бөлігі тұзды су болып табылады. Ол жалпы қордың 
97,5% үлесін құрайды, бірақ тұщы судың көлемі де өте көп. Оның мөлшері 35 млн. 
шақырымға тең. Әлемдік мұхит деңгейінің өзгермелі жағдайында Жердің су балансы 
төмендегідей  болады.  Планетаға  түсетін  жауын-шашын  буланумен  теңеседі.  Екі 
шама  да  577000  шақырым  жылына  жуық.  Мұхиттың  булануы  жауын-шашыннан 
47000  шақырым  жылына  артық.  Құрлықта  кері  заңдылық  байқалады  –  булану 

Zertteušì – Issledovatel’ – The Researcher                              ISSN 2307-0153 
№№1-4(105-108), қаңтар-сәуір, январь-апрель, January-April, 2015
 
______________________________________________________________ 
 
 
109 
жауын-шашыннан 47000 шақырым жылына кем. Осы су өзен ағыстарымен мұхитқа 
қайтарылады. 
Қазіргі кезде әлемдік су балансы мұхит жағына қарай ығысқан. Соңғысы судың 
буланған  мөлшерінен  жыл  сайын  430-550  шақырым  артық  алады.  Осының 
нәтижесінде  мұхит  деңгейі  біртіндеп  көтеріліп  келеді  (соңғы  жүз  жылда  15  см). 
Қосымша ылғалдың 75% мұхиттар мұздықтардың еруі. 18,5%а – жер асты қорының 
пайдалануы, 7% – көлдердің есебінен алады. 
Құрлықтағы жауын-шашынның толық буланбауы жылудың жетіспеуінен емес, 
экожүйенің реттеушілік рөліне байланысты болатынын атап өту қажет. Жер бетінің 
77,5  пайызын  (мұздарды,  батпақтарды  қосып  есептегенде)  су  алып  жатыр.  Су 
қорларына  өзен,  көл,  теңіз,  жер  асты,  таулар  мен  поляр  шеңбердегі  мұздар, 
атмосфералық  ауадағы  ылғал  кіреді.  Өнеркәсіпте,  ауыл  шаруашылығында, 
тұрмыстық  қажетке  көбіне  өзен,  көл  және  жер  асты  тұщы  сулар  жұмсалады. 
Олардың қоры бүкіл гидросферадағы судың тек 1 пайызы ғана. 
Гидросферадағы  су  қорлары  төмендегі  мөлшерде  бөлінген.  Көлемі  және  су 
қорларының  мөлшері  жөнінде  гидросфераның  ең  ірі  бөлігі  –  мұхиттар.  Мұхит 
суларында пайдалы кендер, биологиялық ресурстар, энергия қуаты, химия және дәрі-
дәрмек  өндірістері  үшін  қажетті  шикізаттар  қоры  өте  көп.  Құрлықта  жыл  сайын 
азайып бара жатқан пайдалы кендер орнын мұхит суларынан алып толтыруға әбден 
болады.  Міне,  сондықтан  да  ірі  мемлекеттер  мұхиттарды  өзара  бөлісіп,  «Менің 
меншігім» деген белгілерін қойып жатыр. 
Теңіз  суында  алтынның,  магниттің,  платинаның,  алмаздың,  тантал-ниобиттің, 
цирконийдің,  тағы  басқаларының  қоры  құрлықтағы  мөлшерге  тең.  Онда  көмірдің, 
темірдің,  мыстың, никельдің, қалайының қорлары  да  көп.  Теңіз  суында  минералды 
заттар  да  аз  емес.  Ондағы  ас  тұзын,  натрий  сульфатын,  калий  тұзын,  бромды, 
магнийді иодты бірқатар елдер қазірдің өзінде пайдаланып жүр. 
Теңізде құрылыс материалдары да бар. АҚШ пен Ұлыбритания жыл сайын 600 
млн.  тонна  құм,  қиыршық  және  ракуш  тастарын  алады.  Теңіз  түбінде  фосфорит, 
қызыл  саз,  әк  қорлары  да  жеткілікті.  Мұхиттар  мен  теңіздер  жер  шарында  өнетін 
биологиялық  өнімдердің  43  пайызын,  оттектің  50-70  пайызын  береді.  1900  жылы 
дүние  жүзінде  7  млн.  тонна  балық  ұсталса,  1980  жылы  64,6  млн.  тоннаға  жетті. 
Балықты  енді  теңіз  жағалауында  ғана  емес,  ашық  теңізге  шығып,  жағадан  алыс 
кетіп,  ұзақ  уақыт  жүріп  аулайтын  болды.  Теңіз  суларынан  криль  аулау,  тағы  басқа 
зооплактондарды ұстау да тез өсіп келеді. 
Теңіз  су  толқындары,  әсіресе  көтеріліп  жағадан  шыққанда  және  кері  серпіліп 
қайтқанда,  энергия  қуатын  беретіні  белгілі.  Мысалы,  Ла-Маншта  болатын  толқын 
есебінен  бүкіл  Еуропа  елдерінің  электр  қуатын  көп  пайдаланатын  кездегі  қажетін 
өтеуге  болар  еді.  Дүниежүзілік  су  қорларының  ластануы  бүкіл  адамзат  қауымын 
алаңдатып  отыр.  Судың  ластануы  көп  түрлі  әрі  ең  соңында  су  экожүйесін 
бүлдірумен аяқталады. 
Су айдындарының ластануын былайша топтайды: 
биологиялық 
ластану: 
өсімдік,  жануар,  микроорганизмдер және аш бейімді заттар;  химиялық  ластану: 
уытты және су ортасының табиғи құрамын бүлдіретіндер; физикалық ластану: жылу-
қызу, электр-магнитті өріс, радиоактивті заттар. 
Судың  сапасы,  ластану  деңгейі  үнемі  бақылауға  алынып  отырады.  Судың 
құрамындағы химиялық қоспалар, тұздық құрамы, еріген бөлшектер, температура әр 
түрлі  болуы  мүмкін.  Дүниежүзілік  денсаулық  сақтау  ұйымы  ауыз  судың  100-ден 
астам сапалық көрсеткішін ұсынған. Су бассейнінің ластануының негізгі себептері – 
тазартылмаған ағын суларды өзен-көлдерге жіберу. 

Zertteušì – Issledovatel’ – The Researcher                              ISSN 2307-0153 
№№1-4(105-108), қаңтар-сәуір, январь-апрель, January-April, 2015
 
______________________________________________________________ 
 
 
110 
Бұған  жол  беретіндері:  тұрғын-үй  коммуналдық  шаруашылықтар;  өнеркәсіп 
орындары; ауыл шаруашылығын химияландыру: халық шаруашылығының басқа да 
салалары. 
Ағын  суларға  құйылатын  лас  сулар  да  бірнеше  топқа  бөлінеді.  Оларды 
қоспалар  (ерімейтін,  коллоидты,  еритіндер),  лас  сулар  (минералдық,  органикалық, 
бактериалдық, биологиялық) деп жіктейді. 
Суды  тазарту  жолдары  оның  қандай  заттармен  және  қаншалықты  ластануына 
қарай  жүргізіледі.  Ерімейтін  қоспалардан  тұндыру  немесе  сүзу  арқылы  тазартуға 
болатыны белгілі. Еріген қоспалардан суды айдау арқылы тазартады. 
Ауыз суын табиғи суларды тазарту  арқылы алады, ол үлкен қалаларды сумен 
қамтудың ең басты мәселесі. Ол үшін табиғи суды алдымен тұндырып, содан кейін 
сүзгіден  өткізіп  алып,  зиянды  бактериялардан  тазарту  үшін  хлорлау  және  озондау 
әдістері  колданылады.  Осы  үрдістердің  барлығы  сумен  жабдықтау  стансаларында 
арнайы қондырғыларда жүргізіледі. Мұнан басқа ірі өндіріс орындарының өндірісте 
қолданған  суларын  да  тазартпай,  ағын  суға  жіберуге  болмайды,  сол  үшін  қатаң 
экологиялық  шектеу  қойылып,  үнемі  тексеру  жүргізіледі.  Соңғы  кездері  суды 
тазарту үшін ион алмастырғыш шайырлар да кеңінен қолданыла бастады. 
Дистильденген су – айдау арқылы тазартылған су, ол құрамы бойынша жаңбыр 
суына жақын болады. Дистильденген су арнайы зерттеу жұмыстарында, дәрі-дәрмек 
өндірісінде  және  автокөліктердің  аккумуляторларына  электролиттер  дайындауда 
қолданылады.  Өмір  бойына  ластанған  суға  тап  болған  адам  оны  ішу  үшін  суды 
қандай тәсілмен сүзу керек екендігін ойластыра бастады. Бұдан шығу жолын судың 
өзі  көрсетті.  Судың  жоғары  температура  кезінде буға айналу  қасиеті  бар.  Осындай 
тәсілмен  судың  құрамында  бар  көптеген  өзге  бөлшектерден  бөлу  шешілді.  Бұндай 
суды тазалау үрдісі дистиляция, ал құралдың өзі дистилятор деп аталды. 
Тазартылған  су  толық  сүзілген  сұйықтық  болып  саналады.  Бұнда 
қоспалардың, тұздар мен  қатты  бөлшектердің  ең  аз  мөлшері  ғана  бар.  Дегенмен 
тазартылған суда қосымша құрауыштар толық жоқ деп айтуға болмайды. 
Судың  өзге  құрауыштармен  тез  өзара қарым-қатынасқа түсу  қасиеті  бар.  Ал 
бұл  суды дистиллятор арқылы  айдағанда,  осы металдар атомы  ең  кішкентай 
мөлшерде суға түсуі мүмкін. Дегенмен бұл судың таза болуына кедергі келтірмейді. 
Су  жүз  пайыз  ешқандай  қоспасыз  болуы  үшін  суды  ионсыздандыратын  арнайы 
қондырғылар пайдаланылады. Сондай-ақ өте таза суды дистиллятордан бірнеше рет 
өткізу арқылы да алуға болады. Солайша бидистиллят алынады. 
Әдеттегідей,  өнеркәсіпке  немесе  медицинаға  алады.  Осылай  тазартылған  су 
негізінде  кейбір  дәрілер  жасалады.  Ал  кішкентай электр өткізу  қабілетінің 
арқасында  дистиденген  су  өндірісте  таптырмайтын  зат.  Дистелденген  суды  адам 
үшін тұрақты түрде қолдануға қатысты әр жақты пікірлер бар. 
Көптеген адамдар дистилденген су адам ағзасы үшін пайдалы емес, өйткені ол 
пайдалы құрауыштардан толық тазартылған деген пікірде. Дистилденген су ағзадан 
минералдық  құрауыштар  мен  витаминдерді  алып  шыққандықтан  денсаулыққа  зиян 
келтіретіндігін куәландыру да жүргізілген. 
Дегенмен бұл ұйғарымдары даулауға және дистилденген суды қорғауға дайын 
адамдар да бар. Өйткені дистилденген судың зияндылығы туралы еш жерде ғылыми 
дәлелденген  жоқ.  Шындығында  да  ол  өз  құрамы  бойынша  ерекшеленеді,  бірақ 
қарапайым сумен де минерал тапшылығын толықтыру қиын. Ал дистилденген су ең 
болмағанда ауру қоздырғыш бактериялардан сақтай алады. 
Су –  біршама  инертті  биологиялық  еріткіш  сұйықтық,  онда  кептеген 
органикалық  және  бейорганикалық  заттар  ериді,  бірақ  олардың  ерігіштіктері  әр 

Zertteušì – Issledovatel’ – The Researcher                              ISSN 2307-0153 
№№1-4(105-108), қаңтар-сәуір, январь-апрель, January-April, 2015
 
______________________________________________________________ 
 
 
111 
түрлі.  Қатты  заттардың  еруін  біз қант пен  тұзды  еріткенде,  ал  газ  күйіндегі 
заттардың  еруін  газдалған  су  ішкенде  немесе  суды  қайнатқанда  бөлінген 
көпіршіктерді  байқау  арқылы  көрсек,  сұйық  күйіндегі  заттардың  еруін сірке 
суын еріткенде байқаймыз. Сонымен суда ерімейтін зат болмайды екен. 
Заттардың  суда  еруі  тек физикалық құбылыс  қана  емес,  күрделі  физикалық-
химиялық  үдеріс,  еру  барысында  еріген  заттың  молекулалары  еріткіштің 
молекулаларында біркелкі таралып қана қоймайды, олармен химиялық әрекеттесе де 
алады.  Оны  күкірт  қышқылын  еріткенде  жылу  бөлінетіндіктен,  сол  сияқты 
құрғатылған  мыс  сульфатының  ақ  түсті  кристалдарын  еріткенде  кегілдір  түсті 
ерітінді  түзілгенінен  байқауға  болады.  Кез  келген  табиғи  су  ерітінді  болып  теңіз 
суында – 260 г/л тұз бар, сондықтан онда тіршілік жоқ, яғни атына сай. 
Ерігіштік – берілген температурада еріткіштің (су) 100 немесе 1000  грамында 
ери алатын зат массасымен және көлемімен анықталатын шама (г/100 г, г/1000 г Н
2
0, 
моль/л). 
Ерігіштік  заттың  табиғатына  тәуелді,  мысалы:  қант  ерімтал  болса,  бор,  әк 
нашар еритін заттар. Газ күйіндегі  заттар үшін ерігіштік қысым мен  температураға 
байланысты.  Газдардың  ерігіштігі қысым артқан  сайын  артады,  ал  температураны 
арттырғанда  кемиді.  Қатты  заттардың  көпшілігі  үшін  температураны  арттырғанда 
ерігіштігі де артады. 
Сұйық  күйіндегі  заттардың  ерігіштігі  олардың  табиғатына  байланысты, 
мысалы, спирт суда жақсы ерісе, ал бензин нашар ериді. Мысалы, Каспий теңізінде 
13  г/л, Қара  теңізде 19  г/л.  Өлі  ерітінді деп  еріткіш  пен  еріген  заттан  тұратын 
біртекті  (гомогенді)  жүйені  айтады.  Берілген  зат  еріткіштің  белгілі  бір  мөлшерінде 
осы  температурада  әлі  де  ери  алатын  болса, ерітінді  қанықпаған,  ал  ери  алмаса  – 
қаныққан деп аталады. 
 

жүктеу/скачать 4,05 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: