1- дәріс. Орман дақылдарын өндіру бойынша жалпы мәліметтер Мақсаты

Орман екпелерін өсіруді дұрыс жоспарлау, барынша тіршілікке шыдамды, ұзақ өмір сүретін және жоғарғы өнім беретін екпелерді қалыптастыру үшін өсу орнының жағдайна қарай орман егу жұмыстарын аудандастру қажет.

Аудандастыру – бұл аумақты топырақты-климатты жағдайлар бойынша тым біртекті емес аумақты біршама бір біріне жақын бір тектес аумақтарға, кіші аймақтарға аудандарға т.б. бөлу.

С.Ф.Курнаевтің орамн өсіру жағдайын аудандастыру бойынша Бұрынғы Одақтың барлық аудандары кіші аумақтары бар 11 аймаққа бөлінген. Қазақстан аумағы далалық аумаққа жатқызылған, оған батыс, солтүстік және шығыс облыстары кіреді және республиканың қалған аумағы жартылай шөлейт және шөлейт аймақтарға жатады.

Алайда, орман өсіруді аудандастырудың бұл схемасы айтарлықтай ауқымды аймақта қамтиды және аумағы бойынша ұсақ аудандардың топырақты-климатты ерекшеліктерін ескермейді.Сондықтан орманды орналастыру мен олардың табиғатына байланысты факторладың ауқымды факторларын ескере отырып, барынша бөлшектелген және барынша дәл орман өсірудің жергілікті аудандастыруы әзірленді.

Климаттық және топырақты жағдайларды ескере отырып, Қазақстан аумағында мынадай орман өсіру аймақтары бөлініп алынады:

• 
  орманды алқапты аймақ ормандары;
  
• 
  алқапты аймақ ормандары;
  
• 
  шөлейтті аймақ ормандары;
  
• 
  Алтай және Сауырдың таулы ормандары;
  
• 
  Солтүстік Тянь-Шань таулы ормандары;
  
• 
  Батыс Тянь-Шань таулы ормандары.
  

Орман өсіретін аймақтар, кіші аймақтар, аудандар шегіндегі аудандастыру және орман екпе ағаш жұмыстарын жобалай орман типологиясы болып табылады.

Орман үлгілері туралы ілім орман шаруашылығын ұтымды және дұрыс жүргізуге ғылыми негіз болады. Орман үлгісі ормандағы шаруашылық объектісі болуы тиіс. Орманның белгілі бір үлгісіне қатысты ағаш кесу, табиғи жаңарту, екпеағаш жұмыстары т.б. боыйнша шарушылық іс-шараларының нақты жүйесін әзірлеу қажет.

Орманның жасанды түлеуіне арналған телімдерді жалпы экологиялық бағалау үшін Е.В.Алексеев – П.С.Погребняктың (8.1-кесте) орман өскіндерінің өсу орнының жағдайлары үлгілерінің жіктемесі барынша оңтайлы болып табылады, онда топырақ құнарлығының екі өзекті факторы – топырақтың құнарлылығы мен ылғалдылығы негізге алған. Бұл екі деректеме эдафикалық, яғни орман телімдері үлгілері жіктемесінің топырақ кестесі негізін құрайды.

Бұл жіктеменің өсу орындары жағдайының үлгілері (эдатоптар) Қзақстанның орманды-далалық және далалық аймақтарының жазықтарындағы, қазақ сексеуілін қоса алғанда, орман және орманды емес алаңдардың сипаттамасын кезінде қолдануға болады.

Келтірілген схемадағы солдан оңға көлденеңінен А-дан Д-ға дейін топырақтың құнарлылық дәрежесі трофогенді құрай отырып, өсе түседі. Бұл қатарда телім топырағының құнарлылығы бойынша 4 градация болып көрсетілген: А-орманды, В-қосалқы орманды, С-қосалқы жоталы, Д-жоталы, олар тирофотоптар мдеп аталады. Жоғарыдан төменге қарай тігінен гигрогенді қатар құрай отырып, олардың ылғалдылы дәрежесә өсе береді. Бұл қатарда топырақ ылғалдылығының 6 градация бөліп алынған: 0 - өте құрғақ, 1 – құрғақ, 2 – жас, 3 – ылғал, 4 – сызды, 5 – сулы. Бұл топтар гигротоптар деп аталады. Гигротоптар мен трофотоптар қатарларының қиылысы эдатопты құрайды (эдафичиялық немесе топырақты орын), яғни телім үлгісі. Эдатоптардың атаулары трофотоптардың және гигротоптардың тиісті атауларынан қалыптасады. Мысалы: А0 – өте құрғақ орманды, В2 – жас қосалқы орманды, С3 – ылғал қосалқы жоталы т.б..

Мұндай жіктеме орман екпелерін жобалау кезінде ыңғайлы, өйткені оның көмегімен орман көмкерген алаңды ғана емес, екпеағаш қорының басқа да санаттары – орман алаңқайы, орман алаңдары, ашық дала т.б. топырағының құнарлылығы мен ылғалдылығын бағалауға болады.

Алайда, екпеағаш алаңдарын бағалау кезінде Е.В.Алексеев – П.С.Погребняктың орман өсу орны жағдайлары үлгісінің жіктеме схемасы тік белдеу, тік еңіс және бөктерлердіңэкспозициясы сияқты көрсеткіштерді, олардың инсолирлену дәрежесі және басқада бірқатар факторларды ескермейді.

Солтүстік Тянь-Шань таулы шырша ормандары үшін профессор А.Н.Медведев орман көмкерген алаңдардың өсу орын жағдайларының үлгілерін жеткізуді әзірледі. Екпе ағаш тәжірибесінің ыңғайлылығы үшін мұнда 4 биіктікті-климатжолағы бөлініп алынған:

- суық сызды климат(теңіз деңгейінен 2800-2400 м жоғары);

- салыстырмалы түрде суық ылғалды климат (2400-2000м);

- баяу жайлыы климат (2000-1600 м);

- Ылғалдылығы жеткіліксіз баяу жылы климат (теңіз деңгейінен 1600 м төмен).

Тау бөктерлеріндегі экспозиция мен тік еністіктің бірінші кезектегі маңызды болуына байланысты 8 негізгі экспозиция бөлініп алынады: солтүстік, оңтүстік, шығыс, батыс, солтүстің-шығыс, солтүстік-батыс, оңтүстік-шығыс және оңтүстік шығыс бөктерлердің тік еңістігінің 4 градация пайдаланылған:10 градус дейінгі алаңқайлар, 10-20 градус ылди, 20-35 градус құлама және тік құлама 35-45 градус.

Бөктерлердің инсолирирлену дәрежесі бойынша тіршілік ету орындарының инсолиирлену шәкілі жасалған: а) әлсіз, б) орташа, в) күшті, г) өте күшті. Инсолирирлену шәкілі 8 экспозиция бойынша бөктерлердің құламалығымен байланыстырылған.

Өсу жағдайның үлгілерінің ерекшелігі топырақтың құнарлылығы мен ылғалдылығымен – эдатоптармен ( гигро- және трофотоптар) де айқындалады.Топырақ трофтылығының 5 тобы қабылданған : өте құнарлы – Д, құнарлы –С, жұтаң –В, орман өсіруге болатын өте жұтаң, - А және оорман өсіруге болмайтын өте жұтаң – А.

Ал гигротоптардың ылғалдылық дәрежесі бойынша 6 топ бөлінген: 0 - өте құрғақ, 1 – құрғақ, 2 – жас, 3 – ылғал, 4 – сызды, 5 – сулы.

Солтүстік Тянь-Шань таулы ормандары үшін өсімдік өсу жағдайларының үлгілеріне қарай А.Н.Медведев Шренка шыршасы, кәдімгі қарағай, Сібір жалпақ жапырақты қарағайы және салпыншақ қайың басты тұқымдар бар екпеағаш санатьтары алаңдарының 4 санаты бойынша орман ағаштарының 27 үлгісін ұсынады.