Қазақ тарихында өз халқына адал қызмет жасау жолында басын бəйгеге тіккен Алаш ардақтылары көп болған. Сондай аяулы тарихи тұлғалардың бірі де бірегейі — Мұстафа Шоқай
жүктеу/скачать 27,46 Kb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Данат Жанатаев
|
Мұстафа Шоқай — Қазақстан тəуелсіздігінің символдық тұлғасы ретінде Қазақ тарихында өз халқына адал қызмет жасау жолында басын бəйгеге тіккен Алаш ардақтылары көп болған. Сондай аяулы тарихи тұлғалардың бірі де бірегейі — Мұстафа Шоқай. Бірақ М.Шоқайды қалың ел білмейді. Өйткені ол Кеңес жүйесінің қас жауы болып танылды. Оның еліне сіңірген еңбегі тұрмақ, есімін атаудың өзі қылмыспен пара-пар болды. Ол жаңа қазақ елі үшін қайраткер емес, қылмыскер саналды. Күрескер емес, кесір адам болып есептелді. Қоғамға пайдалы жан емес, қашқын саналды. Неге?... Оның жауабын бірер сөзбен бере қою қиын, əрине. Бұған белгілі-белгісіз себептер болды. Бостандық пен демократия үшін күрескер - Мұстафа Шоқай 1890 жылы 25 желтоқсанда Қызылорда маңындағы Сырдария өзенінің бойында 1 мамырдағы қазақ ауылында дүниеге келді. Оның ата-бабалары Қыпшақ-Бошай руынан шыққан дала ақсүйектер болды. Мұстафаның атасы Хиуа хандығының Сырдария аймағының билеушісі болған, ал оның әкесі халық арасында сыйлы судья болған. 1902 жылы әкесі оны Ташкент гимназиясына оқуға жіберді, кейіннен Петербург университетінің заң факультетін үздік бітірді (1899-1904 және 1910-1914, сәйкесінше). 1910 жылы Ташкент гимназиясының соңында ең жақсы оқушы ретінде Мұстафа алтын медальға ұсынылды. Мұны білген «шетелдіктерді» жек көрген Түркістан генерал-губернаторы Самсонов Зепрометовке алтын медаль беруге бұйрық берді. Өзіне жане мектепке деген құрметінен, ол бас тартты, ал Шоқай өз медалын алды. Жанжалды шешуге тырысып, губернатор Мұстафаға өзінің әкімшілігінде аудармашы қызметін ұсынады, бірақ Шоқай бас тартып, Санкт-Петербургке кетіп, университеттің заң факультетіне түседі. Түркістан стипендиясын тек орыс студенттері алды, бірақ Қазан татарлары Мұстафаға көмектесті, ол олардың стипендиясы бойынша өмір сүрді. 1912 жылы Шоқайдың әкесі қайтыс болған кезде, Мұстафа жерлестерінің өтініші бойынша біраз уақытқа үйіне оралып, әкесінің судья лауазымын алмастырды. Оқу барысында ол тек жерлестерінің ғана емес, бүкіл қазақ халқының мүдделерін қорғауды жалғастырды. 1907 жылы 3 шілдеде II Николай Сібір мен Орта Азияның байырғы халықтарының сайлау құқығынан айыру туралы Жарлық шығарды. Олар Ресейдің Мемлекеттік Думасында бұрын-соңды болмаған өкілдігін жоғалтып алды. Бірақ қазақстандық саясаткерлер мен зиялы қауым өз халқының мүдделері үшін қандай-да бір жолмен күресті жалғастырды. 1914 жылы Петроград университетін үздік бітірген жас қазақ байқалды. Бірінші шақырылымдағы Мемлекеттік Думаның бұрынғы мүшесі Кадет Әлихан Бөкейханов оны 1914 жылы Ресейдің IV Мемлекеттік Думасының Мұсылман фракциясының хатшыларына ұсынды. Кейін Шоқай Башқұртстаннан депутаттар сайлауға түсуі керек еді, бірақ сонымен бірге қазақ халқының мүддесін қорғайды. Уфа жер иесі Селимгирей Жантурин Мұстафаға жер түрінде қажетті қайырымдылық жасады және оны Думаға кандидат етіп ұсынуға келісті. Думада жұмыс істеген кезде Шоқай Ресейдің белгілі мұсылман саяси қайраткерлерімен кездесіп, Башқұрт автономиясының болашақ төрағасы Ахмад-Заки Валидимен достасқан. 1917 жылы 23 ақпанда Ақпан төңкерісі басталды. Барлық жерде жұмысшылар мен сарбаздар депутаттары кеңестерін тартып алуға күш келді. Он күн өткеннен кейін Ресейдің уақытша Уақытша үкіметі пайда болды. Ол Закавказье мен Түркістандағы генерал-губернатор лауазымын жойып, билікті жергілікті тұрғындар болған Дума депутаттарынан құрылған комитеттерге берді. Кавказдың үш негізгі саяси партиялары - Мусаватистердің Әзірбайжан Мұсылман Демократиялық партиясы, Армян Дашнакцутюн және Грузия Социал-Демократиялық партиясы Уақытша үкіметті мойындауға жауап ретінде болашақ Ресей Федерациясы аясында автономия алуға кепілдік алды. 1917 жылы қарашада Қоқанда болған ІV бүкілтүркістандық мұсылмандар съезінде Түркістан автономиясы жарияланғаны мәлім. Жалпы Қоқан автономиясы атанған бұл үкіметтің бірінші Президенті Мұхамеджан Тынышбаев болды. Кейін оның орнында М.Шоқай сайланды. Кеңес үкіметі Түркістан Қоқан автономиясын күшпен таратты. Осыдан кейін М.Шоқай шет елге кетуге мәжбүр болған. Шет елде жүрсе де большевиктермен идеялық күресін тоқтатпады. 1917-40 жылдары аралығында Ыстамбұлда және Берлинде жаңа Түркістан мен Жас Түркістан журналдарын басып шығарып, онда кеңес өкіметінің әділетсіз саясатын бүкіл Батыс елдеріне жария етті. М.Шоқайға зерттеушілік, ағартушылық қызметін уақытша доғаруға тура келді, себебі 1941 жылғы 22 маусымда гитлершілдер Кеңес Одағына шабул жасаған күні әскершілер оны тұтқындаған еді. Сол кезде Францияда жүрген М.Шоқайды Париж түбіндегі Компьен концлагеріне қамайды. Мұстафанның зайыбы Мария Шоқайдың айтуына қарағанда,ол фашистердің КСРО-ға шабул жасағанын естіп, қатты қапаланған. Мұстафа концлагерде екі аптадай отырған. Ол кезде немістер Мұстафа Шоқайды тұтқындағы Түркістандықтармен жүздестіреді. Гитлершілдер оны өздерінің жағына шығарып алуға тырысып бағады. Оның беделін өздерінің насихаттық мақсаты үшін пайдаланып қалуға әрекеттенеді. Алайда М.Шоқай фашизмнің Еуропаның ғана емес, Ресей мен Түркістанның да барлық халықтарына құлдықтың қара бұғауын әкелетінін жақсы түсінген-еді. Сондықтан олармен ынтымақтаса, ауыз жаласа алмауы керек. Ол өзінің үлкен Отанына адалдығын сақтап қалды, концлагеріндегі әскери тұтқындармен кездескенде де олардың рухын көтеруге, болашақ жеңіске деген сенімін шыңдауға күш салады. Ұзақ уақыт М.Шоқайға немістерге қызмет еткен, немістің генералы шеніне дейін көтерілген, "Түркістан легионын" құрушы - деген айып тағылып, жалған лақап таратылды. Ал шын мәнінде М.Шоқай "Түркістан легионын" құрушы көсем емес, себебі: ол жайлы қазір көз көрген қариялар, кезіндегі легионерлер анық айтады. Солардың қатарында кезіндегі легионер, кәзірде ақын Хамза Абдулла, жұбайы Мария Яковлевна Шоқай т.б. бар. Олардың айтуынша М.Шоқай тұтқындарға жағдай жасап, оларды Қызыл әскерге қарсы майданға жібермеуге күш салған. Тұтқынға түскен Түркістандық солдаттардың ауыр, адам аярлық халін көрген М.Шоқай оларды азық-түлікпен, киіммен қамтамасыз етуге көмектескен М.Шоқайдың ауыртпалығы да, азабы да мол қысқа ғұмырында аузынан тастамай кеткен мұңлы да, нұрлы сәттері Әміре Қашаубаевпен кездесуі еді. Алғаш рет олар адал достардың көмегімен Мұстафаның пәтерінде кездескен еді. Мұстафа Әміре даусына тәнті болды. Бұл оның туған жерге деген сағынышы жан жүрегін қатты сыздатқан сәттер еді. Әмірені тыңдап ол алпыс екі тамыры иіп, сайын-сахарасын, оның жұпар исін, жазира-жазық шалқар көлін сезініп, шерін тарқатты. Бұдан біз кейінгі ұрпақ М.Шоқайдың нағыз патриот, Отанын, ұлтын, сүйген азамат болғандығын сезінеміз. Өзінің саяси күресі үшін тиімді ортаны тек Франциядан таба білген Мұстафа осы елде 20 жылдай өмір сүрді. Мұның 8 жылы (1933–1941) Франция елінің астанасы — Париждің жанындағы Ножан-сюр-Марн қаласында өтті. Осы жерде өзінің публицистикалық еңбектері мен саяси күресі арқылы əлем танып, мойындаған саяси тұлғаға айналды. Екінші дүниежүзілік соғыс бұрқ еткенде, бүкіл ресейлік эмигранттар бас сауғалап Франциядан қаша бастады. Барлығы нацистер Францияны жаулап алады деп алаңдаған еді. Лек-легімен АҚШ-қа қарай жосылды олар. Солардың ішіндегі жолдастары, Шоқайды да бірге АҚШ-қа ала кетпек болды. Бірақ Шоқай оларға ермеді. «Мен, — деді ол, — Францияны туған отанымдай көремін. Өйткені ол қиын-қыстау күндерімде мені бауырына басты. Сондықтан, мен де Францияны қиын-қыстау күндерінде тастап кете алмаймын. Француз халқы қаңдай қиындық көрсе, мен де соны көруге дайынмын». Сөйтіп, Шоқай Францияда қалды. Өйткені оның жүрегінен Франция ерекше орын алған еді. Франция ол үшін шынында да бостандықтар, теңдіктер жəне бауырластықтар елі еді. Франция қазіргі Қазақстанның тəуелсіздік тарихына ерекше мəн беріп отырғандығын Ножан- сюр-Марн қалалық мұражайында қазақ халқының əйгілі ұлы Мұстафа Шоқайға арналған ескерткіш- тақта ашу арқылы көрсетті. Осы іс-шараға аталмыш қала жұртшылығы, Франциядағы қазақ диаспорасының өкілдері қатысты. Бұл ескерткіш-тақтада М.Шоқайдың қысқаша өмірбаяны мен Қазақстанның тарихи жəне географиялық сипаттамасы ұсынылған. Ножан-сюр-Марн қаласы мұражайының басшылық өкілдерінің пікірі бойынша, осы ескерткіш-тақта мұражайдың ең басты жəдігері болып табылады жəне қазақ пен француз халықтарының ықпалдасуына өз үлесін қосады. Данат Жанатаев, Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің доценті, философия ғылымдарының кандиданты Пернебеков Елхан,Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті, Филология және әлем тілдері факультетінің магистранты жүктеу/скачать 27,46 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|