Баланың психикалық дамуының кезеңдерге жіктелуі
жүктеу/скачать 35,49 Kb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Әлеуметтік даму жағдайлары
|
Баланың психикалық дамуының кезеңдерге жіктелуі Психологияда жас туралы екі тұжырымдама бар: физикалық жас және психологиялық жас. Физикалық жас баланың өмірінің ұзақтығы оның туылған сәтінен бері өткен жылдар, айлар мен күндерде сипатталады, ал психологиялық жас осы уақытқа жеткен психологиялық даму деңгейін көрсетеді. Психологиялық жасы баланың хронологиялық жасына сәйкес келмеуі мүмкін. Жас кезең өзінің психикалық функциялары және баланың жеке басын дамуындағы ерекшеліктерімен, оның қоршаған ортамен қарым-қатынасының ерекшеліктері және негізгі қызметі белгілі бір шектеулерге ие. Бірақ бұл хронологиялық шекаралар ауысуы мүмкін, бір бала ертерек, ал екіншісі – кейінірек жаңа жасқа кіруі мүмкін. Әсіресе, балалардың жыныстық жетілуімен байланысты, жасөспірімдер шекаралары өзгереді. Баланың қоршаған ортамен қарым-қатынасы әрбір жасқа айырықша. Выготский Л.С. «дамудың әлеуметтік жағдайы» анықтамасын енгізді. Баланың әлеуметтік ортамен қарым-қатынасы, оны тәрбиелеп, оқытуы, оның даму жолын айқындап, жаңа жастық өзгерістердің пайда болуына әкеледі. Оның айтуынша, ортаны «дамудың жағдайы» ретінде емес, қоршаған ортаның әсер етуі бұрын баланың қандай психологиялық қасиеттері дамығанына байланысты өзгереді. Әлеуметтік даму жағдайлары ретінде психиканың сыртқы және ішкі дамуының қатынасы түсініледі (Выготский Л. С.). Ол баланың басқа адамдарға, заттарға, адамзаттың жасаған нәрселеріне және өзіне өзі байланысты екенін анықтайды. Әр жас кезеңіне тән, ішкі процестер мен сыртқы жағдайлардың ерекше үйлесімі дамудың әлеуметтік жағдайы ретінде түсініледі. Осыған орай, жаңа сапалы психологиялық қалыптасуларға себеп болып, тиісті жас кезеңінде психикалық даму динамикасын қарастырады (Божович Л. И.). «Дамудың әлеуметтік жағдайы барлық динамикалық өзгерістердің басталу нүктесін білдіреді... Ол дамудың негізгі көзі ретінде, әлеуметтік шындықтан алатын, бала тұлғаның жаңа қасиеттеріне ие болатын нысандары мен тәсілдерін толығымен айқындайды (Выготский Л. С. ). Выгоский Л.С. дамудың әлеуметтік жағдайының анализінің екі бірлігін анықтайды. Олар қызмет және алаңдаушылық. Баланың сыртқы белсенділігін, оның қызметін қадағалап отыру оңай. Бірақ ішкі жоспар, алаңдаушылық жоспары да бар. Выготский Л.С. көзқарасы бойынша, біртұтас бірлікте ұсынылған алаңдаушылық «мұндай бірлік бар», мұнда бір жағынан, орта яғни, баланың бастан кешіруі. Екінші жағынан субъект, яғни баланың бір нәрсені бастан кешкен кездегі үлесі, өз кезегінде ол бұрын қол жеткізген психикалық даму деңгейімен анықталады (Божович Л. И.). Дамудың әлеуметтік жағдайы жас кезеңінің басында өзгереді. Кезеңнің соңында жаңадан пайда болу (новообразование) пайда болады. Бұл келесі кезеңнің дамуы үшін аса маңызды. Жас кезеңінің критерийі ретінде Выготский Л. С. психикалық жаңадан пайда болуды (психическое новообразования) қарастырған. Психикалық жаңадан пайда болу – бұл белгілі даму кезіңінде пайда болатын психикалық не әлеуметтік өзгерістер. Бұл адамның сана-сезімін, қоршаған ортаға деген көзқарасын, ішкі және сыртқы өмірді, белгілі бір уақыт кезеңінде даму жолын анықтайды. Психикалық жаңадан пайда болу әрбір жас кезеңді аяқтайды, сондықтан олар белгілі бір даму жағдайында дамып келе жатқан жетекші қызметтің нәтижелеріне әкеледі. Бұл дамудың жаңа кезеңіне көшуге мүмкіндік беретін жағымды жетістіктер. Даму барысында баланың жеке басының ерекшеліктері емес, толығымен тұлға өзгереді. Сондай-ақ, баланың жеке басы өзінің ішкі құрылымында тұтастай өзгереді, ал оның өзгеру заңдары оның әрбір бөлігінің қозғалысын анықтайды. Сол себептен, әрбір жас кезеңінде орталық жаңадан пайда болулар (центральное новообразование) пайда болады. Бұл тұлғаның жаңа негізде өзгеруін сипаттайда және даму процесіне жетекшілік етеді. «Орталық жаңа пайда болулар айналасында, алдыңғы жас кезеңіндегі жаңа пайда болулармен байланысты даму процестері және баланың жеке аспектілеріне қатысты ішінара пайда болулар орналасады» (Выготский Л. С.). Негізгі жаңа пайда болулармен байланысты даму процестері дамудың орталық жолдары деп аталады. Ал қалғаны дамудың жанама желілері болып табылады. Бір жастағы дамудың орталық желілері болып табылатын процестер, екінші жаста жанама желілер бола алады және керісінше. Осылайша, жалпы даму үдерісіндегі олардың маңызы мен салыстырмалы маңыздылығы ауысады. Баланың ары қарай дамуына әсер ететін, берілген жас кезеңдегі психологиялық жаңа пайда болулар негізгі қызмет контекстінде пайда болады. Пайда болған жаңа пайда болулар баланың тұлғасы, сананың құрылымы өзгеруіне әкеледі. «Тұлғаның құрылымын өзгерткен бала, басқа бала болып саналады» (Выготский Л. С.). Сананың жаңа құрылымы баланың өмірі мен психикалық процестердің ішкі белсенділігінің, сыртқы шындықты қабылдаудың жаңа сипатын білдіреді. Жаңадан пайда болулар (новообразования) сананың қайта құрылымдалуына алып келеді. Оның шындыққа және өзіне қарым-қатынасының жалпы жүйесін өзгертеді. Тиісінше, дамудың әлеуметтік жағдайы да өзгереді, өйткені бұл осы жастағы баланың және әлеуметтік шындық арасындағы қатынастар жүйесін білдіреді. Егер бала түбегейлі түрде өзгерсе, бұл қатынастар сөзсіз қайта құрылымдалады. Сондықтан, ол әлеуметтік қатынастар жүйесіндегі өз орнын өзгертуге ұмтылады. Баланың өмір сүру салты мен оның мүмкіндіктері арасында қайшылық пайда болады (Леонтьев А. Н.). Бұрынғы даму жағдайы баланың дамуы жағдайына байланысты ыдырайды. Сол сияқты, оның дамуымен дамудың жаңа жағдайы дамиды. Бұл келесі жас үшін бастапқы нүкте болуы тиіс (Выготский Л. С.). «Бұл оның психикалық өмірін дамытудағы жаңа кезеңге көшуге алып келеді», осыған орай оның негізгі қызметі өзгереді (Леонтьев А. Н.). Бір кезеңнің басқа кезеңмен ішкі байланысы өздігінен қозғалу, дамыту арқылы «бүгінгі өсім бұрынғы өсуге негізделу ретінде» жүзеге асырылады (Выготский Л. С.). Спираль бойынша бір жас құрылымынан басқасына көшу арқылы жалпы даму процесі жүреді. Бұл жерде әрбір айналым жеке тұлғаны қалыптастырудың жеткілікті толық кезеңі болып табылады. Осылайша, өзінің ішкі логикасына бағынып, психикалық дамудың кезеңдері белгілі бір жолмен бірін-бірі жалғастырады. Кез-келген жас кезеңі өзінің бірегей үлесін қосады, сондықтан да бұл, баланың психикалық дамуы үшін маңызы зор, өз мәні бар. Әрбір жастың белгілі бір кезеңде психикалық дамуының түбегейлі желілерін қамтамасыз ететін жетекші қызметі бар (Леонтьев А. Н.). Берілген даму кезеңінде бала тұлғасында психикалық процестері мен психологиялық ерекшеліктерінде жетекші қызметтің дамуы негізгі өзгерістерге әкеледі. Онда баланың жасына тән ересек адаммен қарым-қатынасы барынша толық және осы арқылы оның шындыққа қатынасы ұсынылған. Берілген кезеңде психикалық дамудың көздері болып табылатын жетекші қызмет, балаларды айналадағы шындық элементтерімен байланыстырады. Бұл қызметте негізгі тұлғалық жаңа пайда болулар (новообразования) қалыптасады. Психикалық процестер қайта құрылымданады және қызметтің жаңа түрлері пайда болады. Мәселен, мысалы, негізгі қызметте ерте жаста «өзінің жетістіктерін үшін мақтаныш» қалыптасып, белсенді сөйлеу, ойын және өнімділік қызметінің түрлері үшін алғышарттар қалыптасады. Сонымен, баланың шындыққа деген негізгі қарым-қатынасы, негізгі қызмет түрінің ауысуы, бір кезеңнен басқа кезеңге ауысудың белгісі болып табылады. Баланың негізгі қызметі келесі үш белгімен сипатталады. Біріншіден, бұл басқа түрдегі жаңа қызмет түрлерінің дифференциалданған түрінде пайда болатын қызмет. Мысалы, оқыту алдымен мектепке дейінгі балалық шақта, әсіресе ойында, яғни, дамудың берілген сатысында негізгі қызметінде пайда болады. Екіншіден, бұл жеке психикалық процестер қалыптасатын және өзгеретін қызмет. Мысалы, ойында алғаш рет баланың белсенді қиял процесі, ал оқуда дерексіз ойлау процесі қалыптасады. Үшіншіден, бұл бала тұлғасының психологиялық өзгеруіне тәуелді (мектеп жасына дейінгі бала ойын кезінде қоғамдық функциялар мен адамдардың мінездерінің сәйкес келетін формаларын меңгереді) қызмет. Осылайша, жетекші қызмет – бұл белгілі даму сатысында баланың жеке басының психикалық процестер мен психологиялық ерекшеліктерінде өзгеріс туғызатын қызмет (Леонтьев А. Н.). Жас дамуында тек қызметтің негізгі түрі ғана емес, сондай-ақ қарым-қатынастың негізгі түрі де ерекше рөл атқарады. Немов Р.С. Эльконин Д. Б. ұсынған қызметтердің жіктелуін толықтырып, қайта жасады. Ол балалардың даму процесінде көбінесе жетекші болатын қызметтің түрлері және балалардың қарым-қатынасын топ бойынша ретімен орналастырды: Эмоционалды-тікелей қатынас – баланың туғаннан бір жылға дейінгі кезеңде бірлескен объективті қызметтен тысқары жүзеге асырылған ересектермен байланысы. Пәндік-манипуляциялық қызмет – бір жастан үш жасқа дейін әртүрлі ойыншықтармен және әлеуметтік-мәдени мәніне толық сәйкес келмейтін айналасындағы объектілермен, ересек адамдармен белсенді қарым-қатынассыз кіші жастағы баланың қызметі. Сюжеттік-рөлдік ойын – бұл ойын әрекетін коммуникациямен үйлестіру, белгілі бір әлеуметтік жағдайды және оған сәйкес қатысушылардың рөлдік мінез-құлық формаларын еліктеу. Бұл 3 жастан 6 жасқа дейінгі мектеп жасына дейінгі балаларға тән. Білім беру және танымдық қызмет – алты-жеті жастан он-он бір жас аралығындағы кіші мектеп жасында басым оқу қызметі мен тұлғааралық қарым-қатынастың үйлесуі. Кәсіби және жеке қарым-қатынас – 10 – 11 жастан 14–15 жасқа дейінгі жасөспірімдердің болашақ кәсіптік жұмысына балаларды дайындау құралы ретінде қызмет ететін мүдделерге байланысты жеке тақырыптар мен бірлескен топтық іс-әрекеттердің үйлесімі. Моральдық-жеке қарым-қатынас – 14 – 15 жастан 16 –17 жасқа дейін жоғары мектеп жасында жыныстық-жеке тақырыптарға сөйлесу. Белгілі бір қызмет түрлерінің және коммуникацияның өзгеруінің осындай жастық дәйектілігі туралы мәлімдеме баланың дамудың жоғары сатысына көтерілген кезде, бұрынғы қарым-қатынас түрлері мен оған тән әрекеттер толығымен жойылып, мүлдем жаңаларын ауыстырады дегенді білдірмейді. Бұл ертерек қалыптасқан қызмет және қарым-қатынас түрлеріне жаңа түрлер қосылып, қызмет пен қарым-қатынастың әр түрінің жасына қатысты сапалы қайта құрылымдау процесі жүретіндігін білдіреді. Бұдан басқа, жасқа байланысты қарым-қатынас пен қызмет түрлерінің біреуі алға шықса, басқалары екінші қатарға көшеді. Сондықтан, олардың иерархиясы өзгереді. Осылайша, жетекші қызметтің арқасында дамудың осы кезеңінде психикалық түйіндер пайда болып, психикада басты өзгерістер жүреді. Әрбір жас кезеңдерінде психикалық функциялардың өзгеруі жүреді. Әрбір психикалық функцияның өзіндік қарқыны мен ритмі бар. Олардың кейбіреулері «алға қарай» жүреді. Осылайша қалғандарына даму ортасын жасайды. Кейін «артта қалған» функциялар дамуда басымдылыққа ие болып, психикалық қызметтің одан әрі дамуына жол ашады. Мысалы, нәрестелік шақтың алғашқы айларында сезімдер қарқынды дамыды, ал кейін олардың негізінде пәндік қызметтер (предметные действия) қалыптасады. Белгілі бір әсер ету түрлеріне сезімтал, психиканың ең қолайлы кезеңі сензитивті деп аталады. Осылайша, ана тілін меңгерудегі табысты уақыт – бала 2-ден 5 жасқа дейінгі кезеңде. Осы кезде бала өз лексикасын белсенді түрде кеңейтеді, ана тілінің грамматикасының заңдарын меңгереді, содан кейін үйлесімді сөз сөйлеуге ауысады. Нәрестелік шақтағы бір жыл жасөспірімдік кезеңдегі бір жылға өзінің объективті мәні мен өзгерістер бойынша тең бола алмайды. Сензитивті кезеңді өткізіп алмау маңызды, баланың сол уақытта дамуы үшін қажетті нәрсені беру керек (мысалы, мектепке дейінгі жаста – этикалық ұғымдар мен нормалар, кіші мектеп жасында – ғылым негіздері және т.б .). Выготский Л. С. айтуынша, бұл кезеңде белгілі бір әсерлер бүкіл даму үдерісіне әсер етіп, терең өзгерістер туғызады. Басқа кезеңдерде сол әсерлер бейтарап болуы мүмкін. Тіпті даму барысына кері әсер етуі мүмкін. Сондықтан да сензитивті кезең оқудың оңтайлы кезеңімен сәйкес келеді. Оқу барысында балаға қоғамдық-тарихи тәжірибе беріледі. Балаларды оқыту мәселесі (немесе, тәрбие беру) тек педагогикалық ғана емес емес. «Баланың дамуына оқу әсер ете ме? Егер әсер етсе, қалай әсер етеді?» - деген сұрақтар жас ерекшелік психологиясында негізгі болып табылады. Биологиялық бағыттың өкілдері оқытуға үлкен мән бермейді. Олар үшін психикалық даму үдерісі – бұл өзінің жеке ішкі заңдарына сәйкес жүретін, өздігінен жүретін процесс, және сыртқы әсер оны түбегейлі өзгерте алмайды. Дамудың әлеуметтік факторын мойындайтын психологтар үшін оқыту маңызды мәселе болып табылады. Әлеуметтік бағыттың өкілдері даму мен оқытуды теңдестіреді. Выготский Л. С. психикалық дамуда оқытудың жетекші рөлі туралы ережені ұсынды: шын мәнінде адам, жоғары психикалық функциялар тарихи дамудың нәтижесі болып табылады. Адамның дамуы (жануарлардан айырмашылығы) оның түрлі, табиғатты өзгеруіне әкелетін еңбек құралдарды, психиканы өзгертетін белгілерді меңгеруіне байланысты жүзеге асады. Бала белгілерді (сөздерді,ьцифрларды) және, алдыңғы ұрпақтың тәжірибесін оқу процесінде ғана меңгеріп алуы мүмкін. Сондықтан, психиканың дамуын әлеуметтік ортадан тыс қарау мүмкін емес. Сондай-ақ, Выготский Л. С. бір жастан екінші жасқа көшу динамикасын қарастырады. Баланың психикасындағы өзгерістер әртүрлі кезеңдерде баяу және бірте-бірте, немесе жылдам және күрт жүруі мүмкін. Осыған орай дамудың «тұрақты» және «тұрақсыз» (кризисті) кезеңдері бар. Тұрақты кезең баланың тұлғасында күрт өзгерістерсіз, даму процесінің бірқалыпты өтуімен сипатталады. Ұзақ уақыт бойы пайда болатын кішкентай, минималды өзгерістер, әдетте, басқаларға көрінбейді. Ал дағдарыс кезеңдерінде өзгерістер қайтымсыз жаңа түйіндер түрінде орын алады. Ол баланың функциялары және қарым-қатынастарының сапалы қайта құру процесі жүретін кезге, дамудың кризистік кезеңіне аса маңызды тоқталды. Жас ерекшелік психологиясында кризис, оның баланың психикалық дамуындағы оның орны мен рөлі туралы бірегей пікір жоқ. Кризистер – дұрыс емес тәрбие берудің, «ауыр» құбылысы. Психологтардың тағы бір бөлігі бала дамуындағы кризистердің болуы заңдылық болып табылады деп санайды. Кризисті бастан кешірмеген бала, ары қарай толық дами алмайды. «Кризис – дамудың әлеуметтік жағдайының өзгеруінің арнайы кезеңі. Алдыңғы кезеңнің түйнділері дамудың ескі әлеуметтік жағдайын бұзады және жаңадан түйінділерді тудырады ...» (Выготский Л. С.). Сапогова Е. Е кризисті тепе-теңдіктің бұзылу сәті, жаңа қажеттіліктердің пайда болуы және жеке тұлғаның мотивациялық саласын қайта құрылымдау ретінде анықтайды. Выготский Л. С. баланың даму заңы ретінде тұрақты және дағдарыстық кезеңдердің алмасуын қарастырды. Қазіргі уақытта біз баланың дамуындағы сыни кезеңдер туралы жиі айтамыз, шын мәнінде кризисті, теріс көріністерді оның тәрбие алуындағы ерекшеліктерге, өмір жағдайына байланыстырады. Үлкен жақын адамдар бұл көріністерді жұмсарта алады немесе керісінше күшейте алады. Нақты зерттеулер көрсеткендей, сыни кезеңдердегі дамудың теріс мазмұны – керісінше, кез-келген сын кезеңінің негізгі мағынасын құрайтын, тұлғаның оң өзгерістерінің тек көлеңке жағы (Выготский Л. С.). Кризистер тұрақты кезеңдермен салыстырғанда ұзаққа созылмайды. Жағымсыз жағдайларға байланысты бірнеше айға, бір жылға немесе тіпті екі жылға созылуы мүмкін. Бұл қысқа, бірақ қарқынды кезеңдер, оның барысында дамудың елеулі өзгерістері жүреді және баланың ерекшеліктері күрт өзгереді. Бұл кезде даму апаттық сипатта болуы мүмкін: кризис байқаусыз басталып, аяқталады, оның шекаралары бұлыңғыр және анық емес; кезеңнің ортасында асқыну орын алады; бұл Выготский Л. С. айтуынша, баланың айналасындағы адамдар үшін баланың мінез-құлқының өзгеруіне байланысты, яғни «қиын тәрбиелеу» пайда болады. Бала ересек адамның бақылауынан шығып, бұрын қолданған педагогикалық әсердің шаралары енді жұмыс істемей қалады; аффективтік қысулар, еркелік, жақындарымен бірге көп немесе аз өткір қақтығыстар көптеген балаларға тән кризистің әдеттегі бейнесі. Оқушыладың еңбекке қабілеттілігінің төмендейді, сабаққа деген қызығушылықтың әлсірейді, оқу үлгерімі төмендеп, ішкі қақтығыстар пайда болады; бірақта әрбір балада кризистік кезеңдер әртүрлі өтеді. Біреудің мінез-құлқы қатты өзгеріске ұшыраса, енді біреуі өзгермейді. Кризис кезінде жеке айырмашылықтар тұрақты кезеңдерден әлдеқайда көп. Дегенмен сыртқы келбетте де өзгерістер бар. Оларды байқау үшін, баланы құрдастармен емес, өзімен, бұрынғыдай болғанымен салыстыру қажет. Әрбір бала басқа адамдармен қарым-қатынас жасауда қиындықтарға тап болады, әрқайсысында оқу жұмысы кезіндегі жылдамдығы төмендейді; кризис кезінде туындайтын маңызды өзгерістер – ішкі өзгерістер. Даму теріс сипат алады. Бірінші орынға инволюциялық процестер шығады. Алдыңғы кезеңде пайда болған процесс ыдырап, жоғалады. Бала құндылықтары мен қарым-қатынас түрлерінен бас тартады. Бірақ жаңа түйіндер пайда болады. Қысқа уақыт кезеңінде туындаған түйіндер тұрақсыз болғандықтан келесі тұрақты кезеңде басқа түйіндермен қосылады; кризис кезеңінде негізгі қарама-қайшылықтар күшейеді: бір жағынан, баланың қажеттіліктері мен оның шектеулі мүмкіндіктері, екінші жағынан баланың жаңа қажеттіліктері мен ересектермен ертерек қалыптасқан қарым-қатынасы арасында. Қазір осы және басқа да қайшылықтар көбінесе психикалық дамудың қозғаушы күші ретінде қарастырылады. Эмпирикалық деректер негізінде Выготский Л. С. келесі сын кезеңдерді анықтайды: нәрестелік шақ, бір жыл, үш жыл, жеті жыл, он үш жыл (жасөспірім), он жеті жастағы кризис (кәмелетке толмаған). Қазіргі уақытта жасөспірімдік кризисті (Эльконин Д.Б. периодизациясы бойынша) он бір-он екі жасқа, кәмелеттік кризисті он бес жасқа жатқызады. Кризистік кезеңдерді кемелдік жас (30 - 60 жас) кезінде де бөледі. Кемелдік жастың кризисі дене күші, тартымдылығы, сексуалдылықтың төмендеуімен, ойлаудың ебедейсіздігімен сипатталады. жүктеу/скачать 35,49 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|