НЕМІС ТІЛІНДЕГІ КҤРДЕЛІ СӚЗДЕРДІҢ ЛЕКСИКО- МОРФОЛОГИЯЛЫҚ ҚҦРЫЛЫМЫ

196 
 
қарлығаш ( қара ала қҧс). Біріккен сӛз деп компаненттері мағына жағынан да, форма жағынан да елеулі 
ӛзгерістерге ҥщырамайа – ақ , ӛз алдына бірігіп жинақталған, біртҧтас лексика – семантикалық мағына 
білдіретін  кҥрделі  сӛзді  айтамыз.  Қос  сӛздердің  қҧрамындағы  компаненттері  бір  сӛздің  ешқандай 
ӛзгеріссіз қайталануынан немесе оның бір сыңарының, не бір буынының , не бір дыбысының ӛзгеріліп 
жамалауынан  қҧралады.  Тҥсіну  талдау  мәселелерін  жеңілдету  ҥшін,  қос  сӛздерді  ең  әуелі  қайталама 
қос  сӛздер  белгілі  бір  қосымшасыз  немесе  қосымшалы  тҥрлерінің  екі  рет  қайталануы  арқылы 
жасалады.  Мысалы:  қора-қора,  мая-мая,  әне-міне,  анау-мынау.  Қосарлама  қос  сӛздер  лексикалық 
мағынасы басқа-басқа екі тҥрлі сӛздерден қҧралады. Мысалы: ата-ана, ертелі-кешті. 
  Кҥрделі  сын  есім,  кҥрделі  сан  есім,  кҥрделі  етістік,  кҥрделі  есімдік жеке-жеке  сӛз  табына  тән 
категориялар болғанымен, олар тиісті сӛз таптарыменбайланысты болады. Морфологиялық қҧрылымы 
жағынан етістіктер жалаң етістіктер және кҥрделі етістіктер деп екі салаға бӛлінеді. Қазақ тілінде кем 
екі  немесе  одан  да  кӛп  компаненттерден  қҧралып,  сӛйлеу  тілінде  де,  жазба  тілінде  де,  бірдей 
қолданыла  беретін  етістік  тіркестері  мен  етістікті  тіркестер  кӛп.  Мысалы:  жәрдем  ет,  кӛмек  кӛрсете 
кӛр,  жәрдем  беретін  бол.  Қҧрамы    мен  қҧрылысы  жағынан  әр  тҥрлі  бола  тҧрса  да,  осындай  есімді 
тіркестері мен етістікті тіркестердің бәріде  қазақ тіл білімінде бір категория ретінде қаралып, кҥрделі 
етістік деген термин аталып жҥр. Бірақ осы кҥрделі етістіктердің мағынасын ажыратуда, қызметтерін 
анықтауда,  оларды  жҥйелеп  талдауда  іс  жҥзінде  қиындықтар  да  ҥшырасып  жҥр,  ӛйткені  осы 
тіркестердің  ішінде  мазмҧндары  да  басқа  –  басқа,  формалары  да  сала-  сала,  ӛз  алдарына  жеке  –жеке 
категория  ретінде  талдануға  тиісті  әлденеше  топ  кҥрделі  сӛздер  бар.  Кҥрделі  етістіктің  әр  тҥрәінің 
компаненттері  ӛзінше  басқа  –  басқа  болуларына  қарай,  олардың  ара  қатынастары  да,  мағыналар  мен 
формалары  да  сара  –сара  болатыны  ескерілуі  қажет.  Ол  қиындықтардың  бір  ҥшығы  кҥрделі 
етістіктердің бірін –бірі іштей жетектеп, бір –бірін саралауымен байланысты. Мысалы, қазіргі кҥрделі 
етістіктер  жай  (еркін)  тіркестерден  ҥрбігені  анық.  Солай  бола  тҧрса  да,  бҧл  екі  категорияның 
саралануына тек компаненттердің ішкі лексика – семантикалық, лексика – грамматикалық мазмҧндары, 
олардың ара қатынастары себеп болмаса сыртқы формалары ерекшенерліктен дәнекер тумаған демек 
олардың  формалары  әуелгі  қалыптарын  ӛзгертпей  қақтап  салған.  Егер  етістік  тіркестерінің 
қҧрамындағы  компаненттердің  әрқайсысы  ӛз  –ӛзіне  тән  бастапқы  лексикалық  мағыналарын  тҥгел 
сақтап тҧрып, сӛйлем ішінде ӛз алдына жеке қарауға жауап беріп, дербес мҥше бола алса, онда етістік 
еркін  тіркес  немесе жай  синтаксистік  тіркес деп  саналады:  жәрдемет,  ән  сал деген  кҥрделі етістіктер 
тек семантикалық жағынан ғана емес, етістіктің барлық грамматикалық парадигиаларын жасауға және 
сол пардигмаларды қолдануға таяныш болады ( жәрдем етеді, жәрдем етті, жәрдем етсе игі еді, жәрдем 
ет).  Бҧл  ҥлгі бойынша  жасалатын кҥрделі етістіктің  лексикалық мағынасына бірінші  компанент  негіз 
болса,  екінші  компанент  (  кӛмкші  етістік)  сол  есім  сӛзді  етістікке  айналдыратыен  дәнекер  есебінде 
қызмет  етеді  (жәрдем  ет  –  жәрдемдес),  бірақ  кӛмекші  етістік  қызмет  жағынан  жҧрнаққа  ҧқсас 
болғанымен,  формасымен  мағынасынан  ешқандай  да  онымен  тең  тҥсе  алмайды.  Сӛйтіп,  кҥрделі 
етістіктің бҧл формасысыртқы тҧрпаты жағынан да ішкі мазмҧны жағынан да қҧрамды болып келеді. 
Осы себептен бҧл ҥлгі бойынша жасалатын етістіктер кҥрделі қҧрамды етістік деп аталады. Алып кел, 
ала  кел,  алып  бар,  келіп  кет,  сҧрап  ал  тәрізді  жеке  –  жке  тіркестерді  алсақ,  олардың  әрбір 
компанентерінде дербес лексикалық мағына бар және бір  – бірімен тең тҥседі. Кҥрделі етістіктің бҧл 
тҥріне  тән  әрбір  тіркестің  лексикалық  мағынасы  қҧрамындағы  екі  компаненттің  мағыналарынан 
қҧралады. Мысалы: алып кел, алып бар, келіп кет, дегн кҥрделі етістіктерді талдап қарасақ, біріншісі ал 
да  кел,  екіншісі  ал  да  бар,  ҥшіншісі  –  кел  де  кет,  етістіктерінің  компаненттері  тарихи  тҧрғыдан 
қарағанда, әуел баста, сӛйлемнің жеке –жеке мҥшесі болғандарымен, кейінгі уақытта бӛлшектенбейтін 
бір  кҥрделі  мҥше  болып,  қолданылуы  нәтижесінде  кҥрделі  етістік  ретінде  қалыптасқан.  Кҥрделі 
етістіктердіә  ӛзге  топтарынан  ажырату  ҥшін,  бҧл  топты  шартты  тҥрде  қҧрама  кҥрделі  етістік  немесе 
жай кҥрделі етістік деп атауға болады.  
  Неміс  тіліндегі  кҥрделі  етістіктің  жартылай  қосымшалары  нақты  функционалды  қасиетке  ие. 
Мысалы:  Auseinander,  –  hoch,  –  voll,  –  nieder,-  weg,  –  zur  ck  т.б.  Неміс  тіліндегі  кҥрделі  сӛздер 
негізіннен тӛрт тәсілмен жасалады. Олар:  
1.
 
Жай тәсіл ( zuruckgehen, spazierengehen, kennenlernen)  
2.
 
Базисті сӛзбен  ( Plan- Planarbeit, planmassing, planmethodisch) 
3.
 
Дефис арқылы ( wissenschhaftlich- technisch ) 
4.
 
Байланыстырушы ( -e, -es, - er, -ens, -en) элемент арқылы ( Arbeitsplan, Frauentag, Krankenhaus)    
 
Әдебиеттер 
1.
 
Шакенов Ж. Қазақ тіліндегі кҥрделі сӛздер мен кҥрделі тҧлғалар.-Алматы, «Ана тілі», 1991, 30б 
2.
 
Қасым Б. Қазіргі қазақ тіліндегі кҥрделі етістііктер. Канд.дисс. – Алматы, 1992, 36- 38бб   
3.
 
Оралбаев Н. Қазіргі қазақ тіліндегі етістііктердің аналитикалык формалары. – Алматы, 1971, 15б.  
4.
 
Степанов М.Д. Словосложнение в современном немецком языке. Докт. Дисс. – М ., 1960. – с 63-64  
5.
 
Степанов М.Д., Чернышова И.И. Лексикология немецкого языка. – М., 1962. – с.115-118  

197 
 
УДК:37.01:111:398.9 
 
DEVELOPING  STUDENTS CREATION BY MEANS OF RAZAKH PROVERBS 
 
Шынтаева Б.С. 
 М. Әуезов атындағы ОҚМУ, Шымкент, Қазақстан 
 
Түйін 
Бұл мақалада шетел тілін оқыту барысында мақал–мәтелдерді қолдану тиімділігі қарастырылады. 
 
Резюме  
В данной статье рассматривается роль пословиц и поговорок в обучении  инотранному языку. 
 
The main purpose of proverbs is to give people's assessment of the objective reality of phenomena as an 
expression  of  world.  In  proverbs  and  sayings  express  the  peculiar  store  of  [mindset]  peoples'  intelligence,  a 
way  of  judgment,  view  features,  they  reveal  the  ways  of  life  and  everyday  life,  the  spirit  and  character, 
manners and customs, beliefs and superstitions. 
Proverbs  and  sayings  illustrate  lifestyle,  and  geography,  and  history,  and  traditions  of  a  community 
united by a single culture most clearly. On this subject, written many scientific papers. 
National  specific  character  of  proverbs  is  most  clearly  revealed  in  the  comparison  of  different 
languages. It is known that the Kazakh and British people who live in different social and natural conditions 
have a different history, religion, morals, principles, morality, psychology, etc. 
The  topicality  of  our  work  is  a  comparative  cultural  analysis  of  Kazakh  and  English  proverbs  and 
sayings 
It  has  Jong  been  observed  that  the  wisdom  and  spirit  of  the  people  manifested  in  his  proverbs  and 
knowledge  of  proverbs  those  people  not  only  promotes  better  knowledge  of  the  language,  but  also  better 
understanding of the mindset and character of the people. 
A proverb is a short and precisely formulated result of long experience, the sum of past absorption. 
Proverbs accompany peopie from ancient times. These means of expression, as an exact rhyme, simple 
form, the brevity of proverbs have made resistant to remember and necessary in the speech. The publication of 
Russian proverbs and sayings, collected in the last century over the course of many decades by V. I. Dahl, the 
outstanding dialectician and writer. 
V.  Dahl  examines  the  proverb  as  a  product  of  extremely  popular  medium  of  communication:  "What 
kind  of  proverbs  and  sayings  have  to  go  to  the  people,  this  one'will  not  be  argued,  in  an  educated  and 
enlightened  society,  there  is  no  proverb.  Finished  the  proverbial  high  society  does  not  accept,  because  it  is 
alien  to  him  a  picture  of  everyday  life,  and  not  his  tongue,  but  its  not  resign,  [compose]  perhaps  out  of 
politeness and propriety of the secular: the proverb splits the nail, and right in the eye". 
Just about everyone has heard at least one proverb, and most people have heard more. Proverbs offer a 
concise  record  of  folk  wisdom  and  have  appeared  in  oral  tradition,  literature,  art.  and  popular  culture  for 
centuries. One of the most varied and fascinating types of folklore, proverbs are studied at all levels and are of 
interest to a wide range of audiences. 
The author gives here the suggestion that proverbs provide the core of education. 
Recently, a special interest in research in the field of folklore has appeared. The peculiarity (originality) 
of life, life, history and culture of the people are especially pronounced in proverbs. Knowledge of and active 
possession of folk wealth not only beautifies it. but also promotes a better understanding of the mentality of the 
people of the target language. 
The significance of this work lies in the fact that the problems of communication of cultures and people 
are intensively studied in relation to the increasing importance of knowledge of foreign languages. 
To study a foreign language's proverbs not only enhances the effectiveness of learning vocabulary, but 
also helps enrich the language area expertise, reflecting the specific conditions of life. 
Proverbs enrich everyday  language, making it more colorful and expressive. They can concentrate the 
meaning of several sentences and make it more capacious. Because proverb is usually a succinct statement that 
stands in place of a long explanation  and expresses a truth about reality. Profound  truths are talked about in 
daily words, which are simpler and the grounds of arguments are more persuasive. Also proverbs are definite 
expressions of the crystallized experience of many generations. They reflect the particular history, culture and 
life of the nation. 
Therefore, by studying proverbs and sayings in "foreign languages we can better understand the native 
speakers' language (note that most often they are not  translated literally, but the same idea can be expressed 

198 
 
using different words), I will give a few examples of English proverbs. At first, I give a proverb or a saying in 
Kazakh, then - in English, and in parentheses - its explanation. 
People  -  an  instructor,  people  —  a  good  educator.  But  nevertheless  there  is  the  necessity  for  further 
research  on  proverbs.  Comparison  of  different  nations  proverbs  reveal  that  how  much  these  people  have  in 
common,  and  contributes  to  better  understanding  and  rapprochement  by  turn.  Proverbs  reflect  the  rich 
historical  experience  of  the  people,  ideas  which  related  with  work,  lifestyle  and  culture  of  people.  Using 
proverbs correct and appropriate makes speech unique originality and the expressiveness. 
In its basic form, the proverb is an ancient saying that takes wisdom and endows it with youthful vigor. 
The most concise, informative and perhaps, the most commonly used messages are proverbs. By their use, we 
make our communication bright and expressive. 
Proverbs  of  all  nations  have  much  in  common,  but  along  with  this  there  are  specific  features  that 
characterize the color of the original culture of a particular people, based on its long histoiy. 
There is a deep wisdom in proverbs. Proverbs are slices of life that picture what life is usually like. Here 
we can see the culture, traditions, and history of the people and learn what is good and evil. 
Proverbs are a short  genre of  folk poetry: invested in  short, rhythmic sayings that carry a generalized 
idea and/or conclusion. In proverbs there is not any futuristic opinion or suggestion about a case, but rather the 
summing up of cases: the final purified extract of many cases from various sides, rather than only one. 
Folklore  -  this  is  folk  art,  and  nowadays  it  is  very  necessary  and  important  to  study  folk  psychology. 
Folklore includes works that convey the most important basic representation of the people on the main values 
of life: work, family, love, debt. home. 
By  the composition of such  works has been brought up our children. Cognition of folklore can give a 
person the knowledge of the any nation's background, and eventually about himself. 
M.Zhumabayev  the  Kazakh  famous  poet  and  writer  said:  "It  is  not  necessary  to  educate  children  the 
same  as  who  educates  them  but  they  must  be  educated  to  the  future  requirements...  Every  tutors  teaching 
methods are moral values of Kazakh nation"  
There are various sources about the history of proverbs. In order to become a proverb, a statement must 
be perceived and assimilated by ordinary people. The turning of a word phrase into a proverb becomes part of 
public consciousness, who invented the proverb does not matter. We can safely assume that any proverb was 
created  by  a  certain  person  in  certain  circumstances,  but  for  many  old  sayings,  the  source  of  their  origin  is 
completely lost. Consequently, giving opinion about the original proverbs that were created from the collective 
wisdom of the people is much more correct. In the set of propositions, summarizing the daily experience, the 
meaning of words, apparently, grew into the shape of proverbs gradually, without any explicit declaration. 
The phrase "'Make hay while the sun shines",-derived from the practice of fieldwork, it is an example of 
such proverbs. Any farmer feels the Tightness of this idea, not necessarily expressed by these words. But after 
hundreds  of  people  have  expressed  this  idea  in  many  different  ways,  after  many  trials  and  errors,  this  idea 
finally gained its memorable shape and began its life as a proverb. 
Similarly,  the  proverb  "Don't  put  all  your  eggs  in  one  basket"'  was  the  result  of  much  practical 
experience in trade relations. 
Folklore  does  not  only  provide  a  historical  picture  of  the  spiritual  development  of  people.  From  the 
works of all genres, it appears multi-faceted and at the same time expressed the solid and unique character of 
the entire Kazakh nation. 
Courageous,  strong,  harsh  -  in  epics;  sly,  mocking,  mischievous  -  in  taies;  wise,  observant,  witty  -in 
proverbs and sayings - this is the Kazakh in all his/her grandeur, simplicity and beauty. 
Collecting proverbs began a long time ago, but manuscript collections have come to us only from the 
xvii* century. 
Proverbs show the views and opinions of the people, their understanding of the phenomena of reality. 
The cognitive significance of proverbs is also in the fact that they are types of phenomena; they divide between 
them the most exemplary and noteworthy or essential features of them. 
Kazakh  people  should  not  lose  his  moral  authority  among  the  nations  -  the  authority,  dignity  of  the 
conquered kazakh art and literature. We must not forget our cultural past, our monuments, literature, language 
That is why the native culture, as a father and mother, must become an integral part of the soul of the 
child, the beginning of generating the individual. 
Now we are gradually returning to the national memory, and we have a fresh start to relate to the old 
holidays, traditions, folklore,  crafts, arts and crafts in  which the nation  has  left us the most  precious of their 
cultural achievements, sifted through the sieve of the ages. 
This moral principle is reflected in proverbs: "As you sow, so you shall reap", "No pains, no gains", "No 
sweet  without  sweat",  "Love  makes  labour  light"  emphasize  the  importance  of  the  work.  People  spiritually 
enriching due to the labor. Linking life with work, people see it as the basis of all wealth and happiness. So 

199 
 
proverbs bless labor and condemn laziness. There is no respect to slacker. Here it is proved "Work hard and 
become a leader: be lazy and become a slave " 
In  proverbs  says  that  work  strengthening  the  health,  endorsed  a  joint  work:  "Many  hands  make  light 
work'', "Many people sharing a job or tasks make easier work of if", "Commit your work to the Lord, and your 
plans will be established". The moral is that in all labor there is profit. 
Proverbs can also be used to simply  make a conversation/discussion more lively. In many parts of the 
world,  the  use  of  proverbs  is  a  mark  of  being  a  good  orator        Also,  using  proverbs  well  is  a  skill  that  is 
developed over years. Proverbs, because they are indirect, allow a speaker to disagree or give advice in a way 
that  may  be  less  offensive.  Studying  actual"  proverb  use  in  conversation,  however,  is  difficult  since  the 
researcher  must  wait  for  proverbs  to  happen  .  Proverbs  were  created  by  our  nation,  and  they  are  priceless 
wealth  of  the  Kazakh  language. To  know  them  better  develops  thinking,  memory,  vocabulary,  and  instilling 
the love of the native language, enhance literary speech, enriches students folk wisdom, enriches our language, 
give it expressiveness, precision. They become good helpers in the study of new material while consolidating 
the  lessons.  Therefore,  proverbs  should  be  paid  attention  to  any  lessons  and  in  extracurricular  activities.                                   
Kazakh people have a rich spiritual heritage, rooted in ancient times, from the ancient Orkhon-Yenisei written 
monuments VI—VIII cc. up to these days. So, young people should learn from the wise man. There in folklore 
embodied  psychology  of  the  people,  and  folklore  provides  a  wealth  of  material  to  draw  conclusions  on  the 
lifestyle  of  the  people  and  its  customs,  traditions  and  national  character.  Proverbs  are  the  legacy  of  people 
which absorbed the wisdom, traditions, customs, moral standards and ideals. 
Proverbs make you think, and not only simply  think but invite you consider the meaning of what was 
said, because each proverb except the direct meaning always exist a hidden or indirect meaning too. The use of 
proverbs  in  typical  life  makes  our  speech  more  brightly,  imaginative,  deeply.  Occasionally-some  proverb 
replaces verbose explanation of the situations. 
Working with proverbs have very beneficial effect on child development, including the development of 
speech. While memorizing a proverb we should explain to inquisitive youth, firstly the direct surface meaning, 
and then acquaint with a hidden or indirect meaning of proverbs – in an accessible form. 
 
Әдебиеттер 
1.
 
Султанғазиев Қ.Ағылшын тілін қазақ тілімен салыстыра ҥйрету 2001 
2.
 
Емберді А.С. English.Шымкент, 2002 
3.
 
Лебединская Б.Я.Английская грамматика в стиках.Москва,2000.  
4.
 
Қазақтың ғылыми әлемі .Халықаралық ғылыми журнал 2012 
5.
 
Кеңесбаева Ҥ.Ағылшын халқының мақал-мәтелдері.Алматы 2004 
6.
 
Ағылшын тілі мектепте.Республикалық ғылыми-әдістемелік педагогикалық журнал 2006                           
 
 
ӘОЖ 83.3(5) 
 
Д. ИСАБЕКОВТЫҢ ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ АДАМ ТАҒДЫРЫ 
 
Юлдашева Дилдара Зухридиновна 
№21 Мукуми атындағы жалпы орта мектеп, Сайрам, Қазақстан 
 
Резюме 
 В данной статье рассмотрены  судьбы людей в творчестве Д. Исабекова, их жизнь и деятельность. 
 
Summary 
  In this article considered D. Isabekov’s work and the destiny of people. 
 
Қазіргі таңда қазақ әдебиетінде рухани дамуымызға, ҧлттық жан дҥниемізге ӛз шығармаларымен 
ҥлкен  ҥлес  қосып,  оқырмандар  ықыласына  бӛленген  Қазақтың  Халық  жазушысы-драматург  Дулат 
Исабеков.  
Ширек  ғасырға  жуық  уақыт  ішінде  жазушы  қаламынан  кӛптеген  әңгімелер  мен  повестер,  он 
шақты  драма,  бір  роман  дҥниеге  келген.  Кӛптеген  әріптестері  сияқты  Д.  Исабеков  те  әдебиеттегі 
алғашқы  қадамын  әңгіме  жазудан  бастаған.  Ӛмір  болмысының  бір  ҥзік  кӛрінісіндей  мінез-қҧлқы  әр 
алуан  кейіпкерлер  тіршілік  кешкен,  анау  айтқан  ерекшелігі  жоқ  ол  жазған  әңгімелер  жап-жақсы 
оқылатын,  қатардағы  туындылар  еді.  Дегенмен  де,  шартты  жҥйелеуге  бой  алдырсақ,  ауыл  ӛмірін 
суреттейді  деуге  боларлықтай  әңгімелердегі  жылы  юморға  оранған  жазушылық  кӛңіл-кӛз,  ҧшқыр 
тҥйсік-таным байқалмай қалмады.  
Әдебиет туралы жалпы тҥсініктердің бәрінің келіп қҧйылар арнасы, әдебиет туралы ғылымның 
ең басты және ӛзекті мәселесі – образ және образдылық. Бҧл мәселені дҧрыс таратып тҥсіну ҥшін әуелі, 

200 
 
әдебиеттің  объектісі  -  ӛмір  болғанда,  предметі  –  адам  екенін  ескертуіміз  керек.  Қайсы  бір  прозалық 
туындыны алмайық, оның адам бейнесінсіз, адам қатынасынсыз болуы мҥмкін емес. Кӛркем әдебиетке 
адам бейнесін суреттегенде жазушы оның кескін келбетін, тҧлғасын, іс-әрекетін, мінезін сол ортаның, 
дәуірдің  ӛзгешеліктерін  танытатын  типтік  ерекшеліктермен  қатар  ӛзінің  жеке  басына  ғана  тән 
ерекшеліктерді  де  анық  байқататындай  етіп  кӛрсетеді.  Міне  осы  жағынан  келгенде  образдардың 
тҧлғалануы кӛркем шығармалардың барлығында бірдей емес. Адам бейнесінің жасалуы әр жазушының 
ӛзіндік  шеберлігіне,  ӛмірге  деген  кӛзқарасына,  оның  таңдап  алған  образдарына,  ол  образдардың 
жинақталуы  мен  даралануына,  мінезделуіне,  қала  берді  кейіпкердің  ӛмір  сҥріп  отырған  ортасына 
байланысты әр қилы болып келеді. Бір сӛзбен айтқанда, әрбір қаламгер ӛз кейіпкерін ӛзінше сомдайды. 
Осындай  образдарды  жасауда  Дулат  Исабековтың  де  басқа  кӛркем  әдебиет  туындыларындағы 
тҧлғаларға ҧқсамайтын ӛзіндік ерекшелігі бар.  
Дулаттың  талантты  қаламгерге  тән  жазу  мәнері,  кӛркем  әдебиеттің  ең  басты  және  бірден-бір 
объектісі  Адам  екендігін  әуел  бастан-ақ  ҧғынған  жазушының  ӛмір  зерттеушілік  қарым-қабілет,  адам 
жанының терең иірімдерін қапысыз тани білетін зерделілігі, сонан соң сол кезден бастап -ақ ол таңдап 
алған  кӛркемдік  бағдар  –  қарапайым  адамдар  кӛкірегіндегі  қҧпия  қазыналарды  ашуға  ҧмтылған 
суреткерлік нысаны «Бекет», «Мазасыз кҥндер», «Пері мен періште»  повестерден-ақ айқын танылады. 
«Бекеттегі»  Бекет,  «Мазасыз  кҥндердегі»  Мәрия,  «Пері  мен  періштедегі»  Қҧлахмет  бейнелері  сол 
нысанға ілінген алғашқы қомақты олжалар.  
Д. Исабеков кейіпкердің ішкі ой ағымы арқылы да, мінездік бітіміндегі ӛзгешеліктерді сырттай 
баяндау арқылы да оның дҥниетанымындағы айрықша тҧстарды кӛрсетіп отырады. Жазушының адам 
табиғаты,  оның  тіршілігінің  маңызы  жӛніндегі  тҧжырымдамаларының  жалғасын  алғашқы  романы 
«Қарғыннан»  танимыз.  «Қарғын»  романы  махаббат  жайлы  ҥлкен  әңгіме.  Романда  енді  мектеп 
қабырғасын  аттап  жоғарғы  оқу  орнына  оқуға  тҥскен  жас  қыз  Бағиланың  белгілі  жазушы,  журналист 
Жасынға деген махаббаты бейнеленген.  Бағиланың Жасынға деген махаббаты оны әкесі оқуға тҥсіруге 
Алматыға  алып  бара  жатып  поездағы  кездесуден  басталады.  Жазушының  бҧл  романындағы  басты 
мақсаты-«Бағила  ӛмірін  суреттей  отырып,  тҧрмыстық  сана,  тоғышарлыққа  тойтарыс  беру»  -  деп 
айқындады  Жанғожин  «Литературная»  газетінде  жариялаған  мақаласында.  Бҧл  кҥннің  кӛкейкесті 
мәселелерінің ішіндегі тоғышарлық қҧбылыстар жазушыны бейжай қалдырып кӛрген емес. Дегенмен, 
бҧл  айтылып  отырған  мәселе  шығарманың  негізгі  тҥйінін  толық  айқара  ашуға  мҥмкіндікті  шектейді. 
Автор  мҧнда  типтік  шындық  –  адам  тағдырына,  оның  тҥрлі  қасиеттік-мінездік  қҧбылыстарына 
философиялық тҧрғыдан жинақтайды. 
Ӛзі  ӛндіре  еңбек  еткен  повесть  жанрындағы  бейнелеу  машығы,  стиль  бедері  осы  романда  да 
айқын  танылады.  В.И.Этов:  «И  если  литература  –  человековедение  но  такое  значение  ей  в  первую 
очередь  дает  роман-источник  не  исчерпаемых  знаний  о  жизни  природе  и  общество»  [1.1]  –  деп 
айтқандай, жазушының повестеріндегі адам проблемасы жанрдың талаптары мен ерекшеліктеріне сай 
тереңдетіліп  беріледі.  Қаламгер  Жасын,  Мәлике,  Бағила  ӛмірлерін  алып,  олардың  ішкі  болмысына, 
дҥниетанымдық қырларына ҥңіле отырып, романдық сюжет жасаған. Әдебиет дамуына оралғы болар 
кедергілердің  қирай  бастауы,  бҧрынғы  жат  танылып  келген  ағымдардың  да  ҥлгілерін  тәжірибеге  алу 
еркіндігі де қазақ жазушысына дем бергені ақиқат. 
Жалпы алғанда Дулат Исабеков шығармаларының қай-қайсысында  болмасын «қанағаты қарық, 
сағанағы  сарық»  кейіпкерлерді  тым  аз  кездестіреміз.  Жазушының  осыған    дейін  біз  талдап  келген 
туындыларының  негізгі  пафосы-трагизм.  Осы  трагизм  «Қарғын»  романында  да  ӛз  жалғасын  тапқан. 
Адамдар  тағдырындағы  трагизм  арман-мҧрат  пен  кӛшкен  ғҧмыр  арасында  адамның  ӛз  еркінен  тыс 
шығып  жатар  сәйкессіздіктің,  адам  баласының  «жатар  тҥнек  пен  кӛрер  тҥнек  арасында»  шырқырап 
жҥріп  бастан  ӛткізген  азабы  әдебиеттің  ҧлы  сюжеті  дегенге келісер  болсақ,  шығармашылығында бҧл 
сюжетті  арқау  ету  жазушының  ғана  қолынан  келер  шаруасы.  Бҧл  тҧжырымның  негізсіз  еместігіне 
Дулат  Исабеков  шығармашылығын  тҧтастай  қарағанда  кӛз  жеткізуге  боларлықтай.  «Қарғындағы» 
оқиғалар типтік емес жайлардан туындайды, ӛзгеше кездейсоқ ситуациялар-шығарманың ӛн бойынан 
кӛрінетін тартыстар.  
Дулат Исабеков- қазақ әдебиетінде бҧрын соңды кӛп қозғала бермеген тақырыптарды сӛз еткен 
жазушы.  Сол  себепті  де  оның  жасаған  кейіпкерлері де  ӛзгеше.  «Қарғында»  оқиға  шытырманнан  гӛрі 
адам жан-дҥниесінің шытырманын алға шығарады және адам жанының арпалысын әр бір нҥкте, ҥтіріне 
дейін дәл басып жазады. Оның: «Мен тоқ адамды жек кӛрем. Ӛйткені тоқ адамның кӛзі соқыр, қҧлағы 
керең келеді. Оларға ӛнер де, ҧлт та, ертеңгі кҥн де, дҥниедегі ӛзгерістер де қажет емес, оларға қарын 
ғана қажет. Бітті басқаның керегі жоқ. Ӛмірден  тҥк сезбей осындай ӛтеді. Ойсыз кӛзді, санасыз басты 
кездестірем  бе  деп  қорқам.  Кісіге  жҧғымым  жоқ  шығар  деп  ӛзіме  сын  кӛзбен  қарап  кӛргем,  ылайым 
солай болса деп тілегем. Ӛкініштісі сол – қателеспеген екем. Мен осындай топқа қимадым. Сол топқа 
тағы  бір  адам  қосыла  ма,  ол  және  сіз  сияқты  міндетті  тҥрде  әдемі  болуы  керек  пе,  онсыз  да  оның 
қҧрбаны  жеткілікті  ғой  деп  кҥйіндім,  және  бір  кӛргеннен  сіздің  санаңыздың  ӛзгелерден  биіктеу 

201 
 
парасатқа  жақын  екенін  кӛріп  қалдым.  Менің  бҥгін  айтпағым  осы  еді.»  [2,1]  деп  қатты  пікір  айтуы 
Жасынның  сыни  ақылын,  қалыптасқан  қоғамдық,  қарым-қатынастарды  қабылдамайтынын,  тоғышар 
жандарға  деген  жек  кӛрінісін  танытады.  Ӛз  әріптестерінің  намыстылығы  мен  даңғойлығына  қарсы 
шыға  отырып,  ол  бҧл  сипаттардың  ӛзіне  де  тән  екенін  аңғармайды.  Ол  -айналасындағылар  тартысқа 
тҥсіп,  ӛзін  жалғыздыққа  душар  еткен  шын  мәніндегі  трагедиялық  кейіпкер.  Қоғамдағы  қалыптасқан 
қатынастарды  жек  кӛре  отырып,  ол  ӛз  болмысымен  жеке  қалып,  адамдардан  оқшауланады. 
Адамдардан  бӛлектену  онда  басқаларға  кӛмектесу  ниетін  емес,  олардың  кемшіліктеріне  кҥлу  сезімін 
туғызады. Жақын адамдарға қайғы мен азап әкелетін ӛзімшілдігін дамытты. 
Оқырманды  осыншама  ойға,  азапқа  салған    Дулат-сӛз  жоқ  ,  сҥйсінетін  талант.    Д.  Исабеков 
шығармаларын    ыждағатпен  оқу  шарт.  Оның    шығармалары  кӛркемдік    образы  айқын,  қҧрылымы 
қарапайым  екеніне,  жалпы  шығармашылығының  демократиялық    сипатына  қарамастан,  кӛркемдік 
әлем лабиринттеріне  жол табу-оқырманның  жан еңбегін қажет етеді.  
Бексҧлтан Нҧржекеҧлы «Дулаттың ой азабы» деген мақаласында  былай деген: «Дулат-оқымай 
мақтай  салсаң,  обал  болатын,    оқып  мақтасаң,  сауап  болатын  айрықша  талант.  Ӛйткені    оның 
шығармаларында  данышпандарды  да  ойлантатын   ойлылық  бар.  Оны ойланбай    оқу  да  мҥмкін  емес, 
оқыған  соң ойланбау да мҥмкін емес. Оның жазушылық қҧдіреті солай» [3,1]. 
Оның  қай  жанрдағы  туындыларында  да  адамға,  бейкемел  ӛмірге  деген  ҥлкен  сҥйіспеншілік 
сезілер  еді.    Оның  қаламынан  туындаған    «Бекет»,  «Мазасыз  кҥндер»,  «Пері  мен  періште», 
«Гауһартас»,  «Сҥйекші»,  «Дермене»,  «Тіршілік»,  «Біз  соғысты  кӛрген  жоқпыз»,  «Ӛтпек  жолаушы», 
«Ертегі елінде», «Тыныштық кҥзетшісі» атты бірінен –бірі ӛткен  тамаша повестері- қазақ әдебиетінің  
мақтаныш  тҧтатын  қазынасы.  Оларда  қаншама  кейіпкердің  қаншалық  мінез-қҧлқы,  болмыс-бітімі, 
қазақи артықшылығы мен қазақи кемшілігі  суреттелген трагедиясын баяндайды.   
Д.  Исабеков  -ӛз  буыны  мен  қатарластарының  арасындағы  стилист  жазушының  бірі.    Жазушы 
қолданысында  қарапайым қазақи теңеу бір қырынан жалтырап жаңа  мағынаға ие болады. Д. Исабеков 
шығырмашылығында стиль мен композиция тығыз бірлікте.  Оның шығармаларындағы бір ерекшелік- 
ол  адам-табиғат-қоғам  аталатын  кӛркемӛнердегі    ажыратылмас  ҧғымдардың  соңғысына  кӛп  мән  
бермейтіндей  кӛрінеді.    Кейіпкерлердің    қоғамдағы    орнын  әдейі  елеусіз  қалдыратындай,  елеусіз 
кейіпкерлерді таңдайды.  
Композиция  -  әдеби  шығарманың  қҧрылысы,  оның  бӛлімдерінің  бір-бірімен  қисынды  тҥрде 
қиюластырып, тҥрлі тәсілмен байланыстырылған тҧтастық-бірлік.  
Ал оқырманды  осыншама ойға салған оның «Қарғыны»- ғажап роман. Бас кейіпкер  Жасын мен 
ҥшін  Асқар  Сҥлейменовтің  рӛлін  ойнаған  Дулат  секілденеді  де  тҧрады.  Себебі:  «Мен  адамды  жек 
кӛрем. Ӛйткені  тоқ адамның кӛзі соқыр, қҧлағы керең келеді.  Оларға ӛнер де, ҧлт та, ертеңгі кҥн де, 
дҥниедегі ӛзгерістер де қажет емес, оларға қарын ғана қажет» дейді Жасын. Асқар да, Дулат та осылай 
сӛйлейді. Дәлелім – Жасын секілді жазушының қазақ топырағында болатындығы, оның кепілі кешегі 
ӛткен  Асқар Сҥлейменов екені ғана.  
 «Қарғын» романы туралы Бексҧлтан Нҧржекеҧлы былай деген: «Мен «ғажап роман» дегенді 60-
қа  келген  азаматқа  қошемет  ҥшін  айта  сап  отырғам  жоқ.    Адамдар  арасындағы  психологиялық  
тартыстар  мен  мінез-қҧлық  ерекшеліктерін,    мәдени  және  біліми  деңгейлерін  сҧрыптап,  даралап 
кӛрсететін,  әркім-әркімді  оқыған    бетте-ақ  тани  кететін,  не    орынсыз  оқиға  қуып  кетпейтін,  не 
нанымсыз бірде-бір сӛз айтылмайтын,  әрі шымыр, әрі жан дҥниеңді от пен суға кезек –кезек салатын, 
шын мәнінде сҥйсінетін роман жазғаны ҥшін айтып отырмын» [3,2]. 
Д. Исабеков мейлі ӛткен кҥн тағлымын айтсын, мейлі бҥгінгі кҥн шындығын жазсын, қайда да, 
қашан  да  –шынайы  суреткер.  Айтарын  характерлер  арқылы  бейнелей  айтады,    жазарын  кӛркем 
дедалдарды ойната қҧбылтып экраннан киноға айналып сӛйлеген, новелласы повестке, әңгімесі пьесса, 
кинодраматургияға ҧласқан жазушының бірі де бірегейі-Дулат Исабеков.  
Ӛнердің  басты  пәні-  Адам.  Софокл  айтқан  жарық  дҥниенің  ғажайып  жаратындысы.    Мейлі 
табиғаты, мейлі жан-жануарлар дҥниесін жазсын, қаламгер атаулының ойына тҥйін болар мәселе-Адам 
тағдыры.  
Д. Исабеков те адам тағдыры хақында толғанады. Кейіпкерлердің сырт  келбетін аз бағып, ішкі 
жан  дҥниесін,  жҥрек  қалтарысын  қалтқысыз  бақылауға  тырысады.  Сап-сау  сананың    психологиялық 
ауру кҥйге ҧшырауына дейін, адамның аруаққа айналуына шейін кейіпкерлер психологиясына барлау 
жасайды. 
 «Ӛліара»  аталып  жҥрген  кезеңде  ӛнімді  жазған  Дулат  Исабековтің  шығармашылығының  ішкі 
дербестігін  сақтай  білген  бірен-саран  суреткерлер  қатарын  да  атауға  болар  еді.  Осы  айтылған 
ойларымызды  тҧжырымдай  таратып  айтқан  Дулат  Исабеков  шығармашылығының  негізі 
ерекшеліктерін былайша топтап кӛрсетуге болады:  

202 
 
1.
 
Шығармаларын  қҧрылыс  тҧрғысынан  алғанда  жазушының  қайсыбір    туындысын  алмайық 
оқиғалар  кӛбіне  авторлық  шегіністен  басталады.  Нақты  жағдайды  суреттегеннің  ӛзінде  сюжет  желісі 
барысында кейіпкерлердің ӛткен ӛмірінен мәліметтер беріп отырады.  
2.
 
Д. Исабеков адам образын жасауда да ӛзіндік бет-бейнесі бар жазушы. Оның повестеріндегі 
басты  кейіпкерлер  қоғамнан  шет  қалған,  тағдыр  тәлкегіне  тҥскен  адамдар  болса,  әңгімелерінің 
кӛбіндегі  юморлық  образдар.  Ӛз  кейіпкерлерінің  кескін-келбетін,  мінез-қҧлқын  нақтылы 
суреттеулермен емес, қарым-қатынас барысында кӛрсетеді. Адамның сыртқы тҥр-тҧрпатынан гӛрі ішкі 
рухани жан дҥниесін басым суреттейді.  Бҧл ретте Жасын, Бағила, Мәлике, т.б. образдарын тілге тиек 
етуге болады.  
Аталған  туындылар  Дулат  Исабековтікі  ғана  емес,  халықтікі.  Бҥгінге  ғана  емес,  ертеңге  де 
қызмет ететін туындылар. 
Дулат  Исабеков-  тоқтаған  жазушы  емес.  Ізденіс  ҥстінде  жҥрген,  әлі  әр  қырынан  жаңаланар, 
шығармашылық тҥлеуге тиісті жазушы.  
Шығыстың  аса  ірі  ғҧламасы  Жалаладдин  Руми  былай  дейді:  «Кешегіге  ҥкім  шығарудан  гӛрі, 
ертеңгіні болжаудан гӛрі бҥгініңді парықтау -әлдеқайда зейіл» [4,1]. 
Д.  Исабеков  шығармаларының  аса  бір  ӛтімді  және  ҧтымдылығы,  жазушы  шығармаларының 
барлығы  дерлік  бҥгінгі  кҥнімізді  парықтау  мен  айшықтауға  арналған.    Біз  адамды  қандай  қасиетіне 
қарай 
бағалаймыз? 
Кісілігіне, 
парасатына, 
адамгершілігіне, 
біліміне, 
білігіне 
т.т.  
Біздің    баршамыз осылай жасап жҥрміз деп ойлаймыз. Шын мәнінде, біз адамды оның қызметі мен 
дҥниесіне  қарап  бағалайды  екенбіз.  Біз  қызмет  пен  дҥниені  адамды  сыйлау  мен  қадірлеудің  басты 
ӛлшеміне  айналдырып  жіберіппіз.    Бірақ,  біз  мҧның  қасірет,  сор,  бейшаралық  екенін  еш  уақытта 
сезінбейді  екенбіз.  Ӛйткені,  бҧл  біздің  кҥнделікті  ас  ішетініміз,  ауа  жҧтатынымыз,  моншаға 
баратынымыз секілді ӛмірлік нормаға айналып кеткен.  
Бҥгінгі кҥніміздің осы ақиқаты Дулат Исабековтің  сиқырлы қаламына ғана тән сезінгіштікпен, 
астарлылықпен ғажайып ашылады.  
 

жүктеу/скачать 3,87 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: