Сөздердің   қосарлануы   арқылы   жасалған   туынды   сөздер

жалпылық, жинақтық
ұғым атауы
2)
Бір сыңары
қосымшасыз
Қайталама қос сөз
Бір сыңары қосымшалы
қайталама қос сөз
Бетпе-бет
Нақтылық ұғым атауы
Сөздердің тіркесуі арқылы жасалған туынды сөздер. Қазақ тілінің
сөздік қоры мен құрамын байытатын ең ұтымды да өнімді сөзжасамдық
тәсілдің бірі - сөздерді тіркестіру тәсілі. Мысалы, күні бойы, қызыл ала, он
бес, егін шаруашылығы, сөйлем мүшесі, т.б. 
Түсіндіріледі:   кемінде   толық   мағыналы   екі   сөздің   тіркесуі   арқылы
жасалып, жаңа лексикалық мағынаны, білдіріп, жаңа ұғым атауы болатын
туынды   сөздің   түрін   тіркесті   сөз   дейміз.  Тіркесті   сөз   «құраңды   сөз»,
«құрама сөз» деп аталып та жүрді. 
Есте сақтайтын: анықтағыштар: 
1. Тіркесті сөздің лексикалық тіркес ретінде синтаксистік тіркестен,
(грамматикалық   тіркес),   яғни,   еркін   сөз   тіркесінен   айырмашылығы
салыстырыла түсіндірілуі тиіс; Мысалы: тіркесті сөз асықты жілік, қара
торғай 
Тіркескен сөз бен сөз тіркесінің бір-бірінен айырмашылығы: 
а)   Тіркесті   сөздер   бір   ғана   ұғымның   атауы   болып,   бір   ғана
лексикалық   мағынаны   білдіріп,   сөйлемде   бір   ғана   сөйлем   мүшесінің
қызметін   атқарады.   ә)   Сөз   тіркесінің   (еркін   тіркес   немесе   синтаксистік
тіркес) құрамындағы сөздердің әрқайсысы өзінің лексикалық мағынасында
тұрып, сөйлемде әрқайсысы жеке-жеке сөйлем мүшесі қызметін атқарады. 
2. Тіркесті сөздің лексикалық тіркес ретінде тұрақты сөз тіркестері не
(ол   да   лексикалық   тіркеске   жатады)   ұқсастығы,   айырмашылығы
салыстырыла тусіндірілуі тиіс; Мысалы: тіркесті сөз: қара сұр, көре кел; ал
тұpaқты сөз тіркес: қара көңіл – арамы; төбе шашы тік тұру - қорқу 
Аталған лексикалық тіркестердің ұқcacтықтapы да бар:
Құрамындағы   сөздердің   бәрі   жиналып   бір   лексикалық   мағынаны
білдіреді,   бір   ұғымның   атауы   болады;   Ал   айырмашылығы:  а)   Тіркесті
сөздің құрамындағы сөздердің әрқайсысы өзінің лексикалық мағынасында
тұрады; ә) Tұpaқты сөз тіркестерінің құрамындaғы сөздердің орны тұрақты
болады,   бірақ   құрамындағы   сөздің   әрқайсысы   өзінің   негізгі   лексикалык
мағынасында тұрмайды. 
3.   Тіркесті   сөздер   немесе   сөздің   тіркесуі   аркылы   әр   түрлі   ұғым
атаулары жасалатындығы аңғарылуы тиіс; Мысалы, 
а) Заттық ұғым атаулары: дөңгелек үстел, боз торғай, тобықты жілік,
мемлекeттік сыйлық, т.б. 
ә) Сындық ұғым атаулары: сары ала, кызыл күрең, ашаң жүзді, қою
қара шашты, т.б. 
124

б) Мезгіл ұғым атаулары: күні бойы, ала жаздай, таң сәріден т.б. в)
қимыл ұғымының атаулары: бара кет, айтып бар, қарап тұр т.б. 
4.   Тіркесті   сөздің   құрамындағы   сөздердің   бөлек   жазылатындығы
аңғартылуы тиіс. 
Қысқарған  сөздер.  Тіркесті   сөздің   ықшамдалған   түрі   -  қысқарған
сөз деп аталады. Мысалы, Бұқаралық ақпарат құралдары - БАҚ, Ішкі істер
министрлігі   -ІІМ.   Қысқарған   сөздер   жайында   түсінік   беруде   мынадай
анықтамалар ескертілуі тиіс: 
1. Қысқарған сөздердің жаңа сөз емес, грамматикалық тұлға (форма)
екендігі; Мысалы, ашық акционерлік қоғам - ААҚ немесе жеке кәсіпкер -
ЖК. Бұл жерде сөзжасамның тіркесу тәсілі арқылы жасалған жаңа ұғым
атаулары ықшамдалып тұр. 
2. Сөздердің тіркесу тәсілі арқылы жасалған жаңа сөздердің, ұғым
атауларының   қысқартылып   қолданылуының   өзіндік   зандылықгары
болатындығы;   Олар:   а)   Тіркесті   сөздің   басқы   әріптерінен   қысқартылуы;
Мысалы, ЖШС - жауапкершілігі шектеулі серіктестік; ә) Тіркесті сөздің
алғашқы   сөзінің   бас   буыны   мен   соңғы   сөздің   басқы   әріпrерінен
қысқартылуы; Мысалы,  ҚазҰУ  - қазақ  ұлттық  университеті;  б) Тіркесті
сөздің әр сыңарының басқы буындарынан қысқартылуы; Мысалы, кеңшар
- кеңестік шаруашылық; 
Бұлардың жазылу емлесі жаттығулар арқылы үйретіледі.
Тасымалды үйрету.  Сөзді буынға дұрыс бөлу, сондай-ақ буыннан
сөзді  дұрыс та  тез  құру мәнерлі   оқуға көмектеседі.  Сөзді  буынға  бөлу
дұрыс   тасымалдау   мүмкіндігін   береді.   Дұрыс   тасымалдай   білу   жазу
мәдениетіне шешуші орын алады.   
Тасымал   -   емлелік   құбылыс,   ал   тасымалдау   белгісі   (=)   -   емлелік
белгі. Оқушылардың   жазба жұмыстарында тасымал қатесі жиі кездеседі.
Мұның   себебі   фонетика   материалдарын оқыту кезінде буын тақырыбы
да,   тасымалдау  тақырыбы   да   ат   үсті   жеңіл   өтілетіндігінен   болса   керек.
«Жазып   келе   жатқанда,   сол   жолға   сыймаған   тұтас   сөз   келесі   жолға
тасымалданады.   Тасымалдау   буынға   негізделеді»   деген   түрде   ереже
айтумен   шектелу   болмайтындығын   тәжірибе   көрсетуде.   Біздіңше,
тасымалдау тақырыбын өту  сағатын көбейте түсу жөн сияқты. Шынына
келгенде,   сауатты   жазатын   есейген,     мәдениетті   адамдар   тасымалдаудан
қате жібереді. Тіпті мұндай қателіктерге қазір компьютерлік жазуда назар
аударылмайды. 
Тасымалды оқытуды теориялық жағынан екі жолмен жүзеге асыру
тиімді   болатындығы   байқалады:   а)   тасымалдауға   болатын   жағдайлар,
ә) тасымалдауға болмайтын жағдайлар. Ал тәжірибелік   жағынан дұрыс
тасымалдау   жолдары   түрлі   варианттарда   үйретіліп,     жаттығу
жұмыстарына   неғүрлым   мол,   неғұрлым   жіті   орын   берілуі   керек.   Әріп
қатесіне     қарағанда,   тасымалдау      қатесі   көп     болып   жүргендігі   осыны
талап етеді.
Сөздерді тасымалдаудың негізгі ережелері. Жолға сыймаған сөздің
бөлегін   екінші   жолға   тасымалдау   буын   жігінен   жасалады.   Мынадай
125

сөздерді тасымалдауға болмайды: 
1. Бір буынды сөздер (от, бар, кел т.б.) 
2. Сөздің бір әрпін келесі жолға көшіруге немесе жолдың соңында
қалдыруға болмайды (Ата, сия т.б.) 
3.   Қысқартылып   жазылған   кісі   аттарын   фамилияларынан   бөліп
тасымалдауға болмайды. 
4. Қысқартылып жазылған өлшем аттарын км, г, си, клг, мм, га, т.б.
саннан бөліп тасымалдауға болмайды. 
5.   Бас   әріптен   және   әріп   пен   буыннан   қысқарған   сөздер   тасы-
малданбайды (ТМД, ҚазМУ т.б.). 
1-жаттығу Мәтін ішінен үлгіге қарап, тасымалдауға болмайтын
жағдайларды табыңыз. 
Үлгі: Ұлт, ел, ... 
Менің Отаным – Тәуелсіз Қазақстан. Мен - Қазақстан азаматымын.
Ұлтым – қазақ. Қазақстан – әртүрлі ұлт өкілдері бейбіт тұрып жатқан ел
біздің жерімізде есепсіз байлық бар. Еліміздің ең басты байлығы кеңпейіл
халқы және шетсіз-шексіз даласы. 
2-жаттығу.   Берілген   мәтіндегі   асты   сызылған   сөздерді   тасы-
малдап жазыңыз. 
Мемлекеттік   тілді   білу   –   Қазақстан   Республикасының   әрбір
азаматының   парызы.   Тілді   білу   –   үлкен   рухани   байлық,   мәдениеттілік,
тәрбиелілік,   әдептілік   өлшемі.   Мемлекеттік   тілді   білу   арқылы   мен
Қазақстан халқына деген құрметімді білдіремін, туған жерімнің алдындағы
борышымды ақтаймын. Мен туған Отаныма адал қызмет етемін.
3-жаттығу.   Тасымалдауға   келмейтін   сөздерді   теріп   жазыңыз.
Бұйрық, отан, қоғам, атақ, адамгершілік, әсер, ұлт, жолсерік, адам, тарих,
банк, одақ, біліктілік, билік, жұмыс, ең, сауда, мемлекет, тиімді, ғылым,
бағдарлама, ант, орын, ауылшаруашылық, жүктеме, куә. 
Бас әріптің қолданылуын үйрету жүйесі. Ол үшін бас әріптің мына
жағдайларында қолданылатындығы туралы мәлімет беріледі:
1. Сөйлем соңына қойылған нүкте, көп нүкте, сұрау белгісі және леп
белгісінен   кейінгі   келесі   сөйлемнің   бірінші   сөзі   бас   әріптен   басталып
жазылады: 
2. Төл сөз және цитаттар бас әріптен басталып жазылады: 
1. Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев Қазақстан халқына Жолдауында: «Біз
барша қазақстандықтарды біріктірудің басты факторларының бірі еліміздің
мемлекеттік   тілін   одан   әрі   дамытуға   бар   күш   жігерімізді   жұмсауымыз
керек» деп, epeкшe көңіл бөлген. 
4.   Адамның   өз   аты,   әкесінің   аты   және   фамилиясы,   сондай-ақ
бүркеншік   аты   бас   әріптен   жазылады:   Ахмет   Байтұрсынұлы,   Қаныш
Сәтпаев, Шыңғыс Айтматов, Әбіш Кекілбаев, Әлия Молдағұлова, Қоңыр
(М.Әуезовтың алғашқы кездеп бүркеншік аты) 
5.   Дефис   арқылы   жазылатын   екі   сөзден   құралған   фамилиялардың
екеуі де бас әріптен жазылады Екі-үш бөлімнен тұратын шетел азаматтары
аты-жөндерінің   әр   компоненті   бас   әріппен   дефиссіз   жазылады:
126

Аманжолова-Жиеналина, Ван Мен, Те Дян Хен. 
6.   Географиялық   атаулар   (жалқы   есімдер)   бас   әріппен   жазылады:
Каспий теңізі, Балқаш, Тынық мұхиты, Алатау, Іле, Сібір, Aстанa. 
7.   Халықаралық   ұйымдар   атауларының   әрбір   сөзі   бас   әріппен
жазылады:   Біріккен   Ұлттар   Ұйымының   Бас   Ассамблеясы,   Халықаралық
Қайта Құру және Даму Банкі, 
8. Жеке мемлекет ретіндегi республика атауларының әрбір сөзі бас
әріппен жазылады: Казақстан Республикасы. Кытай Халык Республикасы.
Америка Құрама Штаттары. Біріккен Араб Әмірлігі. 
9.   Көше,   алаң,   парк,   шоссе,   көпір,   канал,   жол,   тарихи   орындары
атауларының   бірінші   сөзі   бас   әріппен   жазылады:   Түрксіб   темір   жолы.
Жібек жолы көшесі. Республика даңғылы. Эйфель мұнарасы. 
10. Мемлекеттік басқару органдары, мемлекеттік басқарма, жоғарғы
ұйымдардың,   лауазымдардың   атаулары:   Қазақстан   Республикасы
президентінің әкімшіліrі. Қазақстан Республикасы Парламентінің Сенаты. 
11. Тырнақшаға алынып жазылған зауыт, фабрика, спорт қоғaмдары,
кәсіпорын,   кинотеатр,   т.б.   аттары   бас   әріппен   жазылады:   «Арман»
кинотеатры, «Еңбек» спорт қоғамы, «Қарағанды 3-бис» шахтасы. 
12.   Кітап,   газет,  журнал   аттары   бас   әріппен   жазылады.   Егер   олар
бірнеше сөзден тұрған күрделі аттар болса, бірінші сөзі ғана (және  ішіне
енген   жалқы   есім)   бас   әріппен   жазылады.   Олар   мәтін   ішінде
қолданылғaнда   тырнақшағa   алынып   жазылады:   «Анна  тілі»  газеті,
«Қазақстан мектебі» журналы, «Абай» романы. 
13. Бұрынғы ордендердің аттары тырнақшағa алынбай, әрбір сөзі бас
әріппен жазылады (орден деген сөзден басқасы): Еңбек Қызыл Ту ордені,
Қызыл Жұлдыз ордені, Халықгар Достастығы ордені. 
Кейбір ордендер мен медаль аттары және құрметті аттар тырнақшағa
алынып   жазылады,   мұндайда   олардың   бірінші   сөзі   ғaнa   бас   әріппен
беріледі: «Еңбектегi ерлігі үшін» медалі, «Ардақты ана» ордені 
14. Өлеңнің әрбір жолы, көбінесе бас әріппен жазылады: 
Орфографияны игертуде мәтінді пайдаланудың әдіс-тәсілдері
Лингвист   ғалымдар   мен  әдіскер   ғалымдардың   пікірлерін   жинақтай
келе,   мектеп   оқушылары   меңгеруге   тиіс   болатын   мәтінге   тән   мынадай
негізгі белгілерді атап көрсетуге болады. Бұл белгілер ғылыми жағынан
анықталған   негізгі   қасиеттеріне   сәйкестендіріліп   және   бастауыш   мектеп
оқушыларының түсінуіне лайықталып алынады.
10-кесте   – мектеп  оқушылары меңгеруге тиіс  болатын  мәтінге тән
негізгі белгілер
№
Ғылыми жағынан
анықталған негізгі қасиеттер
Бастауыш сыныптар үшін берілетін
негізгі белгілер
1 Тақырыптық-мазмұндық
бірлігі мен тиянақтылығы
Мәтіндегі берілетін/ ауызекі, жазбаша/
ой,   пікір,   мазмұн   белгілі   бір
тақырыпқа   негізделеді,   яғни   белгілі
бір   тақырыпта   аяқталған   ойды
127

білдіреді
2 Коммуникативтік
мақсаттылығы   прагматикалық
бағыттылығы
Мәтінде   барлық   уақытта   негізгі   ой
болады.
3 Құрылымдық біртұтастығы
Мәтінді   құрылымдық   бөлімдерге
бөлуге болады
4 Құрылымдық-логикалық
жүйелілігі
Мәтіннің   құрылымдық-мазмұндық
бөлімдері және ондағы сөйлемдер бір-
бірімен жүйелі түрде байланысады.
Мәтіннің мұндай белгілері оқушылар ұғуға тиіс мына мәселелерді:
мәтін деген не, ол қалай түзіледі, қандай заңдылықтарға сүйенеді, мәтінді
қалай   жүйелі   түрде   байланыстыруға   болады,   мәтіннің   түрлері   қандай,
олардың   бір-бірінен   басты   айырмашылығы   неде,   олар   қалай   құрылады
және   т.б.   жайттарды   түгел   қамтиды,   әрі   өз   жанынан   мәтін   құруға
дағдыландыруды мақсат етеді.
Жалпы   орта   білім   беретін   мектепте   қазақ   тілі   бағдарламасында
мәтіннің   осындай   белгілерін   ендірілуі,   қазақ   тілі   оқулықтарында
қатысымдық-сөйлеу   бағытылығының   жүзеге   асырылуы   функционалды-
семантикалық тұрғыда нақты тілдік бірліктерді оқытуға алғышарт жасады.
Онда «мәтінмен жұмыс, бір жағынан, оқушылардың сөйлеу дағдысы мен
машығы қалыптастырудың негізі болса, екінші жағынан, тілдің лексикалық
және грамматикалық жақтарының алуан түрлі қыр-сырларын жан-жақты
талдап,   жинақтай   білуге,   олардың   өзара   бірлікте   болатынын   байқауға
мүмкіндік береді» делінеді [95,6].
Мәтін   лингвистикасының   қазақ   тіл   білімінде   қарастырылуы   тілді
оқыту үдерісі үшін де маңызды екендігі Н.Құрманованың «Текст теориясы
және   тексті   талдау»   еңбегінде   [96]   баса   көрсетеліп,   ғалым   қазақ   тілін
мектепте   оқыту   әдістемесінде   «Мәтін»   туралы   түсінік   беру,   мәтіннің
жасалу   жолдары   мен   өзіндік   ішкі   табиғи   заңдылықтарын   оқушыларға
таныту жолдарының айқындалуын қажет деп табады.
Мәтін туралы түсінік беруде мәтіннің дыбыстан, фонемадан, сөзден,
лексемадан,   морфемадан,   сөйлемнен   (жай   сөйлем,   құрмалас   сөйлем),
абзацтан  дербес  түрде  келетін  ерекшеліктері бар  екендігі,  сондықтан да
мәтінді жеке тану керек екендігін нақты мысалдармен, талдаудың көптеген
түрлерімен   ұғындырылады.   Мәтіннің   өзіндік   белгілерін   жекелеген
фактілер арқылы түсіндіріп, сол жеке белгілердің барлығы бірігіп келіп,
біртұтас мағынаны-«мәтін» табиғатын санасында орнықтыратындай күйде
оқытылуы керек. Мысалы, мәтін туралы түсінік қалыптастыру сабағының
үлгісін беруге болады.
Сабақтың тақырыбы: Мәтін деген не?
Сабақтың   мақсаты:  Мәтіннің   табиғатын,   жасалу   жолын,
құрылымын,   байланысуын,   сөйлемнен   т.б.   тіл   бірліктерінен
айырмашылығын меңгерту; салыстыру, талдау, жинақтау, ой қортындысын
128

жасауда игерту; Логикалық ойлау мәдениетіне тәрбиелеу.
Сабақтың көрнекілігі:Дұрыс құрастырылмаған аққала суреті, сызба
Сабақтың барысы:
1. Мотивациялық-бағдарлау кезеңі
Психологиялық дайындық жұмыстар.
Мұғалім төрт заттың суретін көрсетіп, әрқайсысына бір сөйлемнен
құратады.   Құраған   сөйлемдерден   тақтаның   сол   жақ   жартысына
жаздырады. Сонан соң бір заттың суретін көрсетіп және соған байланысты
бірнеше мәндес сөйлемдер мен оң жақтағы сөйлемдер салыстырылады:
- Бірінші бағандағы сөйлемдер кім (не) туралы?
- Дәрігер, ата, көзілдірік, ит туралы. 
- Екінші бағандағы сөйлемдер не туралы?
- Ит туралы.
Тапсырма: екінші бағандағы сөйлемдердің орнын ауыстырып айтып
көр.  (Сөйлемдердің   орны  ауыстырылып   оқылады.)   Әңгіменің  не   туралы
айтылып тұрғанын білеміз бе?-Жоқ. Әңгіме не туралы екендігі белгісіз.
- Ендеше, екінші бағандағы сөйлемдер бір бірімен жалғасқан? Төрт
сөйлемді де байланыстырып тұрған ортақ ой не туралы? Олардың орнын
ауыстыруға бола ма? Осы айтылғандардан қандай ой тұжырымын жасауға
болады?
Оқушыларға ой тұжырымдамасын жасатып, ереже шығарту.
2. Операциялық-орындаушылық кезең.
Оқулықпен жұмыс. Мәтінді оқы. Сұрақтарға жазбаша жауап бер:
1. Бұғы қандай жануар?
2. Оның қандай ерекшелігі бар?
3. Солтүстік бұғысы немен қоректенеді?
Мәтінге қандай ат қоюға болады?
1-жаттығу. Суретке қарап, әңгіме құрастыр. Әңгімеге қандай ат қояр
едің? Неліктен? Әңгіме мазмұнына сәйкес сурет салып көр.
«Бүгін – күн жексенбі. Балалар ауыл шетіндегі төбешікке жиналады.
Бірі   шанамен   сырғанса,   екіншісі   шаңғы   теуіп   жүр.   Қолдан   су   құйып
жасаған сырғанақтарында бірнешеуі конькимен жарысуда. Ойын қызығына
түскен балалар күннің суықтығын да сезер емес».
2-жаттығу.  Ойсергіту   мақсатын   көздейді.   «Дұрысын   тап»   ойынын
ойнату   Ойынның   шарты:   Қ.   Баянбайдың   төмендегі   мәтінін   оқытып,
тақырыпты «Өлеңде не туралы айтылған?» сұрағын қою арқылы таптыру
және ат қойдыру.
Тақтайлардың қалдығын
Қиып, Қырнап, Қашадым.
Қиыстырып барлығын,
Бір орындық жасадым.
3-жаттығу. Орны ауыстырылып берілген сөйлемдерден мәтін құра. 
Бұл   тапсырманы   орындатар   алдында   оқушыларға   дұрыс
құрастырылмаған аққаланың суреті көрсетіледі.
ІІІ. Рефлекциялық-бағалау кезеңі.
129

Мәтінмен   жұмыс.  Берілген   мәтінді   оқып,   оның   неше   бөліктен
тұратынын анықта, әр бөлікті азат жолдан бастап, мәтінді көшіріп жаз.
Суыр
Суыр-сүйкімді аң. Оның басы жалпақтау, тұмсығы доғал болады.
Суырдың түсі сарғыш немесе сарғыштау сұр болып келеді.
Суыр әр алуан балауса шөптермен қоректенеді. Олардың терісі мен
майы үшін аулайды. Суырдың майы ем ретінде қолданылады. «Ол кім?
Бұл не?» кітабынан)
Ойын «Аққала жасайық». Ойынның шарты: Аққаланың әр бөлігіне
«Мәтін   дегеніміз   не?»,   «Қандай   сөйлемдер   мәтін   құрайды?»,   «Мәтіннің
бөліктері   қалай   жазылады?»,   «Мәтінге   ат   қоюда   қандай   сұрақты   қою
тиімді?» дейтін проблемалық сұрақтар жазылады. Сұраққа жауап берілген
жағдайда осы бөліктерден аққала құрастырылады.
«Мәтіндегі аңдар атауын тап» ойыны. Ойынның шарты: Мұғалім
тақтаға «...және...» деп жазып қойып, мәтінді оқиды:
-Сен қаймақ пен сүт ішкенді ұнатасың ба? 
-Мен орман жаңғағын жақсы көремін, қаймақ пен сүт сенің сүйікті
тағамың ғой.
Көп   нүктенің   орнына   керекті   сөздер   мәтін   мазмұны   арқылы
таптырылады.   Табылған   сөздер   мәтіннің   аты   болатындығы   дәлелді
жауаптармен бергізіледі.
Рефлексиялық-танымдық жаттығу. Өзіндік қабылдау.
Қағазды   екіге   бөліп   сызып,   сол   жағына   менің   кемшіліктерім,   оң
жағына менің жетістіктерім деп ойларын бүкпей ашық жаздыру.
Менің кемшіліктерім                                    Менің жетістіктерім
5   минуттан   соң   3-4   оқушының   өз   жазғандарын   топтап   талдап,
талқыға   саламыз.   Оған   10   минут   уақыт   беріледі.   Мына   ережені   есте
ұстаған жөн: бір-біріне сұрақ қоюға болады, бірақ сын айтуға болмайды.
Қортынды:   тренинг   нәтижесі   оқушының   шыншылдығын,
жауаптылығын,   алғаш   рет   өзіне   қортынды   жасауын,  өзін   түсініп,   өзгеге
сенуін   көрсетеді.   Тренинг   барысында   баяу   музыка   ойнап   тұрады.   Ол
оқушылардың ашылуына, ойланып қайта әрі сөйлей білуіне әсерн тигізеді.
Үйге тапсырма: 
2 ой бөлігінен тұратын мәтінді тауып жазып келу.
«Қысқы ойын» тақырыбына әңгіме жазып келу.
Мұғалімдердің мәтінге тән қасиеттер туралы мәліметі болу керек. Ол
үшін   мәтіннің   тақырыптық-мазмұндық   бірлігін   мәселесіне   тоқталып,
бірнеше кезекте «тақырып» ұғымның мәнін ашып алған жөн.
Бұл   жерде   ғұлама   ғалым   А.Байтұрсыновтың:   «Тақырып-әңгімедегі
пікір не нәрсе туралы болса, сол нәрсе шығарманың тақырыбы болады.
Мәселен, пікір жаз туралы болса, шығарманың тақырыбы «жаз» болады.....
Әңгімедегі   пікір   не  туралы   екенін   күн   ілгері   білдіру   үшін   шығарманың
тақырыбы   басына   қойылады.   Әңгіме   басында   тұрған   «Жаз»   деген   сөзді
көріп, не туралы айтылатын әңгіме екенін бірден білеміз» [97].
Ғалымның бұл сөздерінен біз, біріншіден, тақырып мәтіннің арқауы,
130

өзегі   нысаны   екендігін   байқадық,   екіншіден,   тақырып   мәтіннің   ішіндегі
пікірді  алдын  ала   анықтап,  оқушыға  әңгіменің  мазмұны  жайлы  білдіріп
тұратыны аңғарады.
Ал «мазмұн» ұғымын А.Байтұрсынов былай анықтайды: «...мазмұн
дегеніміз   бір   нәрсе   туралы   ойға   пікірді   айтуға   жұмсаған   бүкіл   сөзіміз
мазмұн болып шығады» [97,143.].
Демек тақырып «пікір не нәрсе туралы екенін білдірсе, мазмұн «бір
нәрсе туралы ойға алған пікірді» танытады. Ендеше, тақырып пен мазмұн
бір-бірімен   астарласып,   тығыз   байланыста,   бірлікте   жүреді.   Сол   себепті
бастауыш   сынып   оқушыларына   тақырып   пен   мазмұн   бір-біріне   сәйкес,
өзара   тығыз   байланысты   болатынын   білу   арқылы   берілген   тақырып
бойынша   оның   ішкі   мазмұнын   болжауды   және   берілген   мазмұнға
байланысты   оның   тақырыбын   анықтауды   үйренуі   тиіс.   Сондықтан
шығарма жазғызу үшін берілетін тақырып жеңіл, түсінікті, қысқа әрі нақты
болып, тақырыптың мазмұнын ашу оларға ауырлық түсірмейтіндей болуы
шарт.
Сонымен тақырып дегеніміз-әрі мәтіннің арқауы, әрі мәтіннің ішкі
мазмұнының   сыртқы   көрінісі.   Бұл   біз   қарастырып   отырған   мәтіннің
тақырыптық-мазмұндық   бірлігі   дейтін   қасиетті   көрсетеді.   Осы   қасиетті
ашатын   анықтаманы   орыс   әдіскері   М.Р.Львовтың   еңбегінен   кездестіруге
болады: «Тема-это предмет сочинения, то что составляет его содержание»
[100].   Бұл   да   біздің   ұстанған   бағытымыздың   дұрыстығын   байқатады.
Ойымыз дәлелді болуы үшін мысал келтіре кетейік:

жүктеу/скачать 0,69 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: