Эдеби шыгарма тш аркылы жазылса, тш сезден курала-

Жазушыныц Tim шурайлы, сездак коры мол болуы керек. 
Бул — калам иесше койылар булжымас талап. Tin байлыгы 
сез енершдеп мазмун байлыгына экеледь Ал халыккд кажет 
шыгарма — мазмунды шыгарма.
Жазушыньщ 
Tini 
бай болуга тшс дегенде: ол езшщ сез 
корын молайту ушш ылги гана тыцнан сез жасасын деп 
ешим де айтпайды жене еркдшан олай ету мумкш де емес. 
Жазушы езшщ сез кррын молыкгыру ушш жалпы халыкгык 
тшдщ телегей-тендз бай кдзынасын, мумкшдтнше, молырак 
Hrepyi, 
оньщ килы-килы киын 
api 
кызьпс, кубылыстарын 
жете 
TyciHyi, 
эр сездщ м а т мен машнасындагы уланзгайыр 
езгертулер мен енденулерд!, ауысулар мен алмасуларды, 
кубылулар мен кулпыруларды дел ангара 
6uiyi 
кажет. Сонда 
гана жазушы “езшщ сез корын мейлшше байытып, ерюм 
6ip 
колданып ебден ыгыр кьшган арзан сездерге 
жоламайшн болады” (Беранже). Сонда гана жазушы ер 
сезда тандап, талгап тауып, ойды анык, сезгмда незис жетгазер 
тын жене тартымды суреттер жасай алады. Муньщ e3i 
жазушы тиишн уш турл1 утымдылыгына — дтдтке, 
ыщиамдыкка, сулулыкка — непзделу! шарт.
Тш байлыгыньщ кдйнар кездер1 коп. Солардьщ 6ipi —
евздердщ кеп магыналылыгы (полисемия). Эр сез жеке, атау 
куйшде турып-ак бфнеше магынага ие. Бул сырды лингвисгер 
сеэдеп тура магына жене туынды магына ретшде тусщщредо 
де, “тура машнадагы сездер заттар мен кубылыстарга, сапа 
мен белпге, ic-ерекетке тйселей багытталып, туынды 
магыналарга Караганда, айкын, дара кершетшш”* далелдейда. 
Бул, ерше, назар аударарлыкжайг. Б1ракбкэгекереп — бхрыщай 
лингвистик тургыдан даледденш, кррытылган туйщ-^гужырымдар 
гана емес, эр сездеп алп кзеиетпц едеби шыгармаларда кзлай 
KepiHyi. 
Керкем сез. теориясы, бэршен бурын соган назар 
аударады. Егер жазушы эр сездщ ар сипаттагы тура 
lieM 
туынды 
машналарын ж т айьфа таньш, еркдйсьюын тек ез орнында 
гана угымды крддана алса, сезбен жасалган суреттеп ой мен 
угым, сыр мен сезшдеодтне жетеда де, осы аркылы шыгармага 
ecqra эмоциялык куш дарытады. Ал баяндау мен суреттеудеп 
двлдж — жазушы шебертгшщ ец ipi курларыньщ 6ipi. 
Полисемюм кзламгер ушш тек осы жагдайда кажет. Мысалга 
дуние деген 6ip гана сезда алайык та, осы сеэде
II
* 
К. Аханов
. Tin блш ш е Kipicne. Алматы, 1965, 154-бет.
194

ка шла магына бар екешн жене оларды кдламгерлер кдй 
ретте кдлай крлдантанын созджтен кдрап керелис. “ Дуние 
(зат eciM). 1. Ралам, букш влем, буюл жер жузь Дуниеде, 
cipa 
сендей магст жар жок, саган жар мен менен артык 
табылса да (Абай). Букш дуние жуз1 ецбекштерт'щ алдында 
Советтер елтщ бедш влшеуаз артты ( “Социалистж 
Крзакстан ” газет(). 2.0Mip, 'пршипк. Крзак, орта жас ка 
келген кШ, кшкенеквз{ жымиып, култареп турган сиякты
— Айда, Иван, квтер, дуние ей айналып келменщ, — deudi 
(Майлин). 3. Мал, мулнс. Той болды жиЪазы артык, балуан 
сайыс, айдады кундк жерге жорга жарыс, шашута тойга 
ж ел ген сан жетпейдi, дуниет meein жатыр жакын*алыс 
(Малдыбаев). Дуяие де mi, мал да mi, гылымгаквщл белсещз 
(Абай). 4. ©кшгеиде, б1рдемеш арман еткенде айтылады. 
Крпыда еткен дуние-ай, акырында еш болды, ел ушт еткен 
ецбег!м (Махамбет). 5. Дуние салды — ©м1рден еги, елш 
кегп. Соны айтканша Сарыбай талып крлды, ышкынып 6ip- 
eKi рет демт алды. Оман сон щйта свзге келген де жок; 
сол жерде Сарыбай да дуние салды (“ К,озы Керпеш”). 
6. Дуниеге келд} — жас себи туда. Арадан жарым darammau 
еткен сон, дуниеге келген баланыц даусы шыга калды 
(Сыдьщбеков). 7. Дуниеден erri — eMip сурмед1, влщ, кдза 
тапты. К,ажымайтын кайратты, талмайтын куштг 
канатты, жацалык турмыс орнаткст, emmi Ленин дуниеден 
(Иманбаева)” *. Мше, бул мысалддрдан 6i3 6ip гана сездщ 
ap6ip крлданылган сайын эр Typni магынага ие болып, тш 
мен ойды кдтар байытатыньш керемхз.
Жазушыньщ ецбегше байланысты творчествоныц азабы 
деген угым бар. Сол азаптыц ец улкен! — суреткердщ сез 
устщдеп кызметь Шынында да: “миллион сез ойлап, соныц 
тек 
6 ip iH
гана тандау — кдндай азап?” (Л.Толстой). Алайда 
шын талантТыц ракдты да сол — азапта: миллион сез шпнен 
6ip сезд1 тавдап тауып, дел орнына 
flip 
етюзе Tycipy — 
азаптан туган ракдт. Жалгаз-ак, жазушы осыган жету ушш 
сездердщ езге кырларымен кдтар,- полисемиялык; сырларын 
да терец 6inyi кджет. ОйткенА бул, жогарыда айткднымыздай, 
тш байлыгыныц кдйнар кез1
Tumi байытар тэсшдер ушан-тендз. Полисемизмде 6ip 
сездщ 6ipHeuie матанасы болатын болса, ещц 6ip гана 
магынадага сездщ 63i езге сездермен TipKece келе б1рнеше 
угымга кешетш жайы жене бар. Мысалы, сынап дегец сез
* 
Кдзак 
TiniHiH 
тусшйрме создал, жалпы редакциясын баскарган 
профессор I. Кецесбаев. Алматы, 1959, 1-том, 176-бет.
195

жеке турганда зат болса, осыны езге сездермен 

жүктеу/скачать

Достарыңызбен бөлісу: