Тренажерда  (жаттығу  жабдықтарында)  орындалатын

454

Спорттық ойындар қозғалыс белсенділігін жақсы дамытқанымен 

де, алайда, олар шаңғы спортымен, жүзумен, ескек есумен жəне т.б. 

бəсекеге  түсе  алмайды.  Спорттық  ойын  түрлерін,  əсіресе,  баскет-

бол,  теннис,  қол  добын  импульсивті-жылдамдықты  жаттығулар 

(ациклдік,  стандартты  емес-үзілістік  (ситуациялық)  жаттығуларға) 

типіне  жатқызуға  болады,  олар  организмнің  функциялық  күйін 

айтарлықтай жоғарылатпайды. 

Теннис – ашық алаңда жəне ғимаратта ойнауға болатын жауап 

соққыларынан тұратын ойын. Ол біріне бір (жалғыздық ойын) неме-

се екіге екі ойналатын (жұптық ойын) спорттың бұл түрі үшін жүгіру, 

секіру, бұрылу, айналу, бүгу, түзеу, соғу, сермеу жəне т.б. сынды сан 

алуан қозғалыстар тəн. Теннис – табиғи интервалды жүктемелерге 

белгілі физиологиялық көрсеткіштері тəн жоғары қозғалмалы ойын. 

Тенниспен  ерлер  мен  əйел  адамдар  да  жасы  ұлғайған  шаққа 

дейін шұғылдана алады. 

Бадминтонды кез келген жерде ойнауға болады жəне ол барлық 

жас кезеңдеріндегі адамдар үшін қолжетімді. Бұл ойын үшін арнайы 

дайындық жəне арнайы білім қажет емес. Бадминтонмен айналысу 

шапшаңдақтың, ептіліктің, иілгіштіктің, көру өткірлігінің, реакция 

дəлдігінің, шыдамдылықтың, сонымен қатар спорттық-техникалық 

дағдылардың  дамуына  əкеледі.  Осыған  орай  бадминтон  көптеген 

спорт түрлерінің құрамдас бөлігі мен сауықтыру жолдары болып та-

былады. 

Стол теннисi – арнайы ережелерге сəйкес ойын столының үстiн-

де жұмыртқа тəрiздес шарды қалақшаның көмегiмен ұрғылап ойнауға 

негiзделген  спорт  түрi.  Ол  шапшаңдық  реакциясын,  төзімділікті, 

ептілікті, сонымен қатар техника-тактикалық əрекеттерді басқаруда 

реактивті жəне координациялық қабілеттерді дамытады. 

Стол теннисі белсенді тынығудың маңызды факторы болып та-

былады, себебі онымен əртүрлі жастағы адамдар ойнай алады. 

Қашпа доп (лапта)  шапшаңдық, ептілік, қозғалыс координация-

сы мен басқа да дене сапаларының дамуына ықпал етеді. 

Ойынның  негізгі  элементі – бағытты  өзгертіп  отыра  жүгіру. 

Жүктеме жылдамдық, темп, жүгіріп өтілген жердің ұзындығы мен 

жаттығу дəрежесіне байланысты, энергия шығыны 3500-4000 ккал 

құрауы  мүмкін.  Жүгіру  кезінде  ЖЖЖ 160-190 екп/мин-қа  жетуі 

мүмкін. Ойын үдерісінде көру, есту, тепе-теңдік анализаторларының 

455

жетіле  түсуі  орын  алады.  Көру  қабылдауы  негізінен  алаңдағы 

ойыншының əрекеті мен жүріс-тұрысын анықтайды. 

Спорттық  ойындар  үдерісінде  ептілік,  қозғалыс  координация-

сы  мен  моторика  қалыптасады.  Секіру,  лақтыру,  бүгу,  жазу,  ай-

налу,  бұрылу,  жұлқа  көтеру  (серпу),  көтеру  жəне  т.б.  əрекеттер 

шұғылданушының  өсуіне,  дамуына  жəне  сымбатына  жағымды 

ықпал етеді. 

Қазіргі дене тəрбиесінде ойындар кең қолданысқа ие жəне олар 

дене  жаттығулары  арасында  белсенді  тынығудың  айтарлықтай 

бөлігін құрайды. 

Туризм – (франц. tourіsme, tour – серуендеу, жол жүру) – табиғат 

аясында сан алуан табиғи қимыл əрекеті, адамның бос уақытындағы 

саяхаты,  белсенді  тынығудың  бір  түрі.  Туризм – халықтың 

рекреациялық қажеттілігін (денсаулығын жақсарту, жүйке жүйесін, 

күш-қуатын  қалпына  келтіру,  т.б.)  қанағаттандырудың  ең  тиімді 

жолы.  Туризм  адамдардың  қарым-қатынасын,  танымдық  қабілетін 

арттырып,  мəдениет  пен  өнердің  дамуына,  ел  экономикасының 

өркендеуіне  өзіндік  үлесін  қосып,  ел  мəртебесін  əлемге  танытуға 

мүмкіндік туғызады. Ел ішінде саяхат жасау ішкі (ұлттық) туризм, 

ал  шетелге  саяхатқа  шығу  халықаралық  (шетелдік)  туризм;  саяхат 

мақсатына  қарай:  экологиялық,  ойын-сауық,  танымдық,  спорттық, 

балалар  туризмі;  əлеуметтік  мақсатына  қарай:  іскерлік  (конгресс, 

жəрмеңке), этникалық, діни туризм болып бөлінеді. Спорттық туризм 

түрлеріне су, тау, жаяу, шаңғы жəне велотуризм жатады. Туризмнің 

сауықтыру ықпалы 3 маңызды факторларға: сыртқы орта, климаттық 

жағдай (көктем, жаз, қыс, күз) жəне əрекет түрлеріне (жаяу, шаңғы, 

су жəне т.б.) байланысты.

Жаяу  жорықтардың  аса  маңызы  зор.  Олар  кез  келген  ауа 

райы  мен  жыл  мезгілінде  барлық  жастардағы  адамдарға  арналған 

белсенді тынығу ретінде қолданылады. Осыған орай жаяу жорықтар 

сауықтырудың жақсы жолы болып табылады. Туристер көбіне, биіктік 

айырмасы 500-1500 м  болатын, 5-7 км/сағ.  жылдамдықпен  күніне 

20-60 км жүріп өтеді. Эстетикалық-танымдық жорық 4-5 км/сағ.-қа 

тең орташа жылдамдықпен жүзеге асырылады жəне психологиялық 

босаңсу, демалу əсерін тудырады. 31-кестедетуристік маршруттарға 

тəн ұзақтық, темп пен жорық ұзындығы көрсетілген. 

456

31-кесте

Маршруттардың ұзақтығы жəне қозғалыс жылдамдығы

Жас, жылмен

Біркүндік 

жорық, км

Көпкүндік 

жорық, км/

күн

Жылдамдық, 

км/сағ

Жүк, кг

10-12

10-12

8-10

3

3

12-14

12-18

10-15

3-4

4

15-18

15-25

12-20

4

5-7

18 жастан 

жоғары

20-40

15-30

4-5

6-10

18 жастан 

жоғары спорт-

шы-туристер

20-60

15-30

5-7

6-10

Жүрістің  ең  үнемді  темпі 4 км/сағ.-қа  тең.  Ұзақ  жүктемелер 

кезінде  темп  мүмкіндігінше  тұрақты  болып  қалу  керек,  себебі 

темп алмастыру мен жиі аялдау тез қажуды тудырады. Көп күндік 

жорықтарда əрбір 3 немесе 4-күндер тынығу күні болу қажет. 

Велотуризм  үшін  кез  келген  жол  велосипеді  жарайды. 

Велосипедшінің  кеудесі  тек  сəл  алдыға  еңкейіңкі  болады,  ал  егер 

иық  белдеуінде  ауырсыну  сезімдері  туындаса,  бұл  дене  қалпының 

дұрыс болмауымен байланысты.  Мұндай жағдайларда рөлді біраз 

жоғарылатып орнату керек. 

Жол  қалыпты  жағдайда  болған  кезде,  яғни  өрге  көтерілмейтін 

тегіс 

жолдарда 

кəдімгі 

велосипедпен 

велосипедші-турист 

15-18 км/сағ. орташа жылдамдықпен жүре алады.  

Су туризмі

Турист өзенмен жорыққа шығарда қайықты басқара жəне жүзе 

алуы керек. Қатерге толы туристік саяхат тау суларымен сал немесе 

қайық ағызу болып табылады. 

Жиналмалы  байдаркада  (жіңішке  əрі  жеңіл  жарыс  қайығында) 

немесе  еспелі  шлюпкада  (кішкентай  қайықта)  маршрут  ұзақтығы 

30-40  км  болады.  Үлкен  көлдер  мен  су  жағасында  көбіне,  оқу 

қайықтарын қолданады. 

Жолай  соғылған  жел  кезінде  туристер  желкенді  қайықтарды 

қолданғанды  жөн  санайды.  Желкенді  қайықтармен  туристік 

жорықтардың басым бөлігі үлкен көлдер немесе теңіздерде өтеді. 

457

Шаңғы туризмі

Таза  ауа  мен  қозғалыс  денсаулыққа  қолайлы,  жағымды  ықпал 

етеді.  Орманда,  бақта  шаңғымен  серуендеу  адамдарға  денсаулық 

пен  сергектік  əкеледі.  Жаздағы  туристік  жорықтарға  қарағанда 

шаңғымен серуендеу көбірек құндырақ болып келеді. 

Қысқа  аялдамалар  кезінде  жол  дорбаны  шешудің  қажеттілігі 

жоқ,  ал  шаңғылар  шешіледі.  Балалармен  бірге  жорықтарда  жылы 

жерлерде, бөлмелерде дем алу керек. 

Таяу туризм

Көбіне, бұл жаяу серуендеу 1-3 жəне одан көп күндерге созыла-

ды, олар тұтас организмді жаттықтыру əдісі ретінде қарастырылады. 

Жақын (таяу) туризм санаторий-курорттық емдеуде, сонымен қатар 

туристік базаларда қолданылады. Серуендеу қайықпен, велосипед-

пен,  атпен  жəне  т.б.  жүргізіледі.  Жер  бедерінің  ауысымы,  күн  мен 

ауа ванналары (ауада желпіну) барлығы организмнің физиологиялық 

жүйесі мен психикасына жағымды əсер етеді. 

Терренкур  арнайы  ұйымдастырылған  маршруттар  бойымен 

уақыты мен қашықтығы мөлшерленген жаяу жүріспен емдеу. Тегіс 

жерлерде  серуендеуден  айырмашылығы  терренкур  маршрутына 

санаторий-курорттық аймақтар, бақтар, ормандар жəне т.б. жерлерді 

басып  өту  кіреді.  Дене  жүктемесінің  көлемі  маршрут  ұзындығына 

(көбіне, 500, 1500, 2000, 3000 м), жер бедеріне, темп (қарқынға), аял-

дама санына байланысты. Терренкур кардиореспираторлық жүйелер 

ауруларында,  неврозда,  эндокриндік  ауруларда,  семіздікте,  егде 

жастағы  адамдарға  жəне  салауатты  өмір  салтын  ұстанатындардың 

барлығына ұсынылады. 

Спорт жарысумен байланысты болғандықтан, жоғары спорттық 

жетістіктерге  жету  барысында  организмді  жүйелі  дайындауды 

қажет  етеді.  Жаппай  спортпен  шұғылданудың  айтарлықтай  шама-

да  сауықтыру  əсері  бар,  ал  оған  өз  кезегінде  спорттық  жаттығуды 

тиімді  ұйымдастырғанда,  жаттығу  сабақтары  мен  тынығу  режимі 

дұрыс таңдалып алынғанда, дене жүктемелерін жеке даралауда (ин-

дивидуализациялауда) ғана қол жеткізе аламыз. 

Еліміздің  тəуелсіздік  алуымен  байланысты  соңғы  уақытта 

сауықтыру  мақсатында  қазақтың  ұлттық  спорт  түрлері  кең  наси-

хатталып келеді. Мəселен, асық, ат спорты (көкпар, бəйге, қыз қуу), 

саятшылық,  қазақша  күрес  жастар  арасында  зор  қызығушылық 

тудыруда. 

Қазақтардың 

тəрбиелік 

дəстүрлі 

мəдениетінің 

458

қайта  жаңғыртылуының  бір  шарты  болып  табылатын  ұлттық 

спорт  түрлерінің,  ұлттық  қимыл-қозғалысты  ойындарының, 

дене  жаттығулары  мен  сайыстарының  қалпына  келтірілуі 

мен  жүйелендірілуіне  басым  көңіл  бөлу  қажет  деп  санайтын                                           

Е. Қ. Төлегенов, Х. Қ. Унтаев (2010) еңбектерінде қазақ ұлттық дене 

шынықтыруының  педагогикалық  мəні  мен  оның  дене  дайындығы 

дағдыларын қалыптастырудағы рөлі зерттелінген. 

Қазақ  ұлттық  ойындары  түріндегі  төзімділік,  шапшаңдық, 

жылдамдық-күш  жəне  күш  сияқты  дене  сапаларын  дамытуға 

бағытталған  дене  жаттығулары  бойынша  дене  жүктемелері  жəне 

олардың балалар организмдеріне ықпалы зерттелінген. 

Зерттеу  нəтижелері  шапшаңдық-жылдамдықты  дамытуға 

арналған жаттығуларды орындағаннан кейін жүрек қан-тамырлары 

жүйесінің  көрсеткіштерінің  тез  қалпына  келетіндіген  көрсеткен. 

Сонымен  қатар 3 минутта  жүрек  жиырылуының  жиілігі 72%, ал 

пульстік қысым 76% төмендеген. Əрі қарай қалыпқа келу үдерісі на-

шарлап, 15 минутта дегенде жүрек жиырылуының жиілігі 8% ғана 

көтерілді, ал артериялық қан қысымы толығымен қалыпқа келген. 

Бір орнында 10 секунд жүгіруді бірнеше рет қайталағанда, ер ба-

лалар арасында алғашқы төрт рет қайталануында бұлшық еттерінің 

жұмысқа қабілеттілігі тұрақтылықты көрсеткен. Төртіншіден кейін 

ғана  қимылдың  жиілігіне  сəл  ауытқушылық  (максималдыдан 5%) 

байқалған, ал бесіншіден кейін айтарлықтай өзгеріс байқалып, бұл 

көрсеткіштердің  төмендеп  кеткенін  байқалған. 9 рет  қайталағанда 

максималды  жиілілікпен  əрекет  жасағанда  нəтиже 19%-ға 

төмендеген.  

Жүрек  қан-тамырлар  жүйесінің  бұл  жүктемеге  реакция-

сы  алғашқы  төрт  серияда  ЖЖЖ 93% артқанымен  анықталса,  ал 

төртіншіден жетіншіге дейін оның 112% артқаны, тек тоғызыншыдан 

кейін  ғана  ЖЖЖ  кейбір  өзгерістері  байқалған (5% төмендеуі).  

Бұлшық  еттерінің  жұмыс  қабілетінің PWC

170 

төмендеу  кезеңінде 

ЖЖЖ  кенеттен  арта  түсуі  орын  алған.  Дəл  осындай  өзгеріс 

артериялық  қан  қысымынан  да  көрінген.  Мəселен,  бесінші  рет 

қайталанғаннан  кейін  пульстік  қысым  62% артқан,  ал  бесіншіден 

жетіншіге дейін алғашқыға қарағанда 90% артқан. 

Ғалымдар  алынған  нəтижелерді  физиология  салаларындағы 

жетекші  мамандармен  кеңесе  талдай  отырып,  тəжірибеге  алынған 

топтардағы  ер  балалардың  қазақ  ұлттық  дене  жаттығулары 

459

енгізілгенсабақтардың  əсерінен  жүрек  ырғақтарында  да  жағымды 

өзгерістер  көрсеткен.  Бұндай  өзгерістер  Р.  М.  Баевский  мен                                     

Р. Е. Мотылянская (1986) пікірлері бойынша симпатикалық үдеріс-

тің төмендегенін жəне жүрекке парасимпатикалық əсердің артқанын 

көрсетіп,  организмнің  өсіп  келе  жатқан  бұлшық  ет  жүктемелеріне 

тез бейімделуіне себеп бола алады. Ал бақылауға алынған ер бала-

ларда бұндай өзгерістер байқалмаған (Е. Қ. Төлегенов, 2010). 

Жоғарыдағы  ғалымдар  жүргізген  зерттеу  нəтижелері  қимыл-

əрекетті дамытуға бағытталған өз бетінше жүргізілетін сабақтардағы 

қазақ ұлттық дене жаттығуларын жəне ойындарын ұтымды пайдала-

ну өте жақсы нəтиже беріп, жалпы өсіп келе жатқан жас организмнің 

дұрыс дамуына тиімді əсер ететіндігін дəлелдеп көрсеткен. 

Сауықтыру дене шынықтыруы кезіндегі энергия шығыны

Энергия  шығыны  маршрут  түріне,  күрделілігіне  жəне 

қозғалыстың  қарқындылығына  байланысты.  Мəселен,  тыныштық 

күйге қарағанда, салмағы 15 кг дейін болатын жолдорбаны арқалап, 

орташа темпте жүру кезінде  энергия 5 есе артық жұмсалса, ал 10 км/

сағ.-қа дейінгі жылдамдықпен жолдорба арқаламай шаңғымен жүру 

кезінде 10 есе көп шығындалады. 

Тау  туризмі  бұдан  да  көп  энергия  жұмсалуына  əкеледі,  бұл 

спортшының жеке жабдықталуына, орта немесе жоғары  биіктікке 

орай  оттегі  жетіспеушілігіне,  қалың  қар  жəне  т.б.  көптеген 

факторларға байланысты. 

Неғұрлым аз энергия шығыны су туризміне тəн. 

Адам  салыстырмалы  дене  тыныштығы  күйінде  (отырғанда, 

тұрғанда)  орта  есеппен, 1,0-1,25 ккал/мин.  энергия  шығындайды. 

Бұл мөлшер адам бойына, дене салмағына, жынысына жəне ауа тем-

пературасына байланысты ауытқып отырады. 

Денсаулықты  сақтау,  жоғары  жұмыс  қабілеттілігін  ұстап  тұру 

жəне  тотығу  алмасу  үдерістерінің  қалыпты  өтуі  үшін  адам  қимыл 

белсенділігіне көбіне, 1600-1800 ккал болатын негізгі алмасудан тыс 

шамамен, 1200-2000 ккал жұмсау керек. 

Дене  жүктемелерінің  қарқындылығы  дəрежесі  мен  олардың 

көлемі  қимыл  белсенділігі  режиміне  сəйкес  келу  қажет.  Дене 

шынықтыру сабақтары кезінде энергия шығынын есептеуде жүктеме 

460

кезіндегі ЖЖЖ-мен энергия жұмсалудың арақатынасын ескеру ке-

рек (32-кесте).  

32-кесте

Дене жүктемелері кезіндегі бағдарлы энергия шығыны

Дене шынықтыру түрлері

Дене массасы 70 кг болғандағы 

энергия шығыны, ккал/сағ.

Таңертеңгілік гигиеналық жаттығу, 

15 мин

45-60

Емдік гимнастика, 30 мин

(жаттығу режимі)

150 дейін

Сауықтыру гимнастикасы, 60 мин

(жаттығу режимі)

300 дейін

Бассейндегі емдік гимнастика, 25-

30 мин

150-160

Терренкур, 60 мин

450

Сол  немесе  басқа  дене  шынықтыру  түрі  дене  жүктемесіне 

толеранттылық  анықталатын  велоэргометрде  (немесе  тредмил, 

степ-тест  арқылы)  алдын  ала  тестілеу  кезіндегі  ЖЖЖ  бойын-

ша  бақыланады.  Бұл  тестілеу  кардиореспираторлық  жүйелердің 

функциялық күйі туралы бағалауға мүмкіндік береді (33-кесте). 

33-кесте

ЖЖЖ бойынша энергия шығынын есептеу (А.Buskirik бойынша)

ЖЖЖ

Энер гия

 

шығыны

ЖЖЖ

Энер гия

 

шығыны

ЖЖЖ

Энер гия

 

шығыны

ЖЖЖ

Энер гия

 

шығыны

ЖЖЖ

Энер гия

 

шығыны

65

0,60

86

3,22

107

5,85

128

8,47

149

11,10

66

0,72

87

3,35

108

5,97

129

8,60

150

11,22

67

0,85

88

3,47

109

6,10

130

8,72

151

11,35

68

0,97

89

3,60

110

6,22

131

8,85

152

11,47

69

1,10

90

3,72

111

6,35

132

8,97

153

11,60

70

1,22

91

3,85

112

6,47

133

9,10

154

11,72

71

1,35

92

3,97

113

6,60

134

9,22

155

11,85

72

1,47

93

4,10

114

6,72

135

9,35

156

11,97

73

1,60

94

4,22

115

6,85

136

9,47

157

12,10

74

1,72

95

4,35

116

6,97

137

9,60

158

12,22

75

1,85

96

4,47

117

7,10

138

9,72

159

12,35

76

1,97

97

4,60

118

7,22

139

9,85

160

12,47

461

33-кестенің жалғасы

77

2,10

98

4,72

119

7,47

140

9,97

161

12,60

78

2,22

99

4,85

120

7,60

141

10,10

162

12,72

79

2,35

100

4,97

121

7,72

142

10,22

163

12,85

80

2,47

101

5,10

122

7,85

143

10,35

164

12,97

81

2,60

102

5,22

123

7,97

144

10,47

165

13,10

82

2,72

103

5,35

124

8,10

145

10,60

166

13,22

83

2,85

104

5,47

125

8,22

146

10,72

167

13,35

84

2,97

105

5,60

126

8,22

147

10,85

168

13,47

85

3,10

106

5,72

127

8,35

148

10,97

169

13,70

Табалдырықтық  дене  жүктемесі  кезінде  орын  алған  ЖЖЖ, 

электрокардиографиялық  көрсеткіштер,  артериялық  қан  қысымы 

дене жүктемелерін (жүру, жүгіру, ойын жəне т.б. дене шынықтыру 

түрлерін) мөлшерлеп беруде бастапқы мəліметтер болып табылады. 

Сауықтыру  дене  шынықтыруының  адам  организмі 

функциялық күйі мен бейарнайы төзімділігіне ықпалы.

ДДСҰ анықтамасы бойынша «Денсаулық – физикалық, рухани 

жəне əлеуметтік толық аман-есендік». Сондықтан денсаулық сақтау 

ісі – физикалық, психикалық, рухани жəне əлеуметтік жағдайларға 

жіктеледі.     

Бүгінгі  таңда  Қазақстанда  күн  тəртібінде  тұрған  əлеуметтік 

маңызы зор мəселенің бірі – халық денсаулығы. Адам денсаулығы-

ның мəн-маңызына қазақ халқы ежелден көп көңіл бөлген; күнделікті 

өмірде  денені  күтіп  ұстауға,  тазалық  сақтауға,  дұрыс  тамақтануға 

да  өте  қатты  мəн  берген.  Қазақ  халқының  «Бірінші  байлық – 

денсаулық», «Дені саудың – жаны сау», «Жаны саудың – тəні сау» 

деген  мақал-мəтелдері  адам  денсаулығын  күтуде  терең  тəрбиелік 

жəне философиялық маңызын осы күнге дейін жойған жоқ.

Денсаулықты  сақтау,  сауықтыру  адамзаттың  ерте  заманнан 

көкейкесті мəселесі болды. Содан бері бірнеше əртүрлі сауықтыру 

жүйелері қалыптасты.

Дене жаттығуларын орындау адам организмі үшін: 

1. Арнайы əсер, яғни сол бір дене жүктемесіне бейімделу;

2.  Бейарнайы,  қосымша  əсер – сыртқы  ортаның  қолайсыз 

жағдайларына төзімділікті арттыру сияқты екі түрлі ықпалға ие. 

Дене жаттығулары денсаулықты нығайтып, дененің өсуі мен да-

462

муына,  жүйке  жүйесінің  қызметіне,  адамның  бір  қалыптан  екінші 

қалыпқа  ауысу  жылдамдығына,  тірек-қимыл  жүйесінің  өсіп-

жетілуіне,  оның  қызметінің  дамуына,  қимыл-қозғалыстарының 

дұрыс бағытталуына, тіпті адамның ақыл-ой қабілетінің артуына да 

барынша  ықпал  етеді.  Спорт  ойындары  мен  жаттығулары  арқылы 

жүйке  жүйесінің  қозу  жəне  тежелу  қасиеттері  реттеліп,  шектеліп, 

бағытталады.  Дене  жаттығулары  бұлшық  еттердің  қан  айналы-

сын  жақсартып,  олардың  жұмысына  қажетті  қоректік  заттармен 

қамтамасыздандыру    күшейеді  де,  адамның  жұмысқа  қабілеттілігі 

артады. Дене шынықтыру жаттығуларымен жүйелі түрде, яғни апта-

сына 6-8 сағаттан кем шұғылданбайтын адамдар сирек сырқаттана-

ды  жəне  оларда  инфекциялық  аурулар  асқынусыз  жеңіл  əрі  жыл-

дам  өтеді.  Спортшылардың  салқын  тию,  қызып  кету,  радиация 

əсерлеріне  төзімділіктері  жоғары  болғанымен,  алайда  ашығу  мен 

кейбір улы (калий цианиді) заттарға нашар төзе алады. Организмнің 

неғұрлым  аэробты  мүмкіндіктері  жоғары  болған  сайын,  соғұрлым 

өлім-жітім көрсеткіштері төмен болатыны анықталған. Ер адамдар-

да  салыстырмалы  ОМП  жеке  дара  мөлшерінің 2 есе  жоғарылауы 

кезінде өлім-жітім шамамен, 3 есеге төмендесе, ал əйелдерде ОМП 

1,5  есе  артуы  өлімді 2 есеге  кеміткен.  Жануарларға  жүргізілген 

зерттеу  нəтижелері  де  жаттығу  кезінде  бейарнайы  төзімділіктің 

артатындығын  көрсетеді.  Жаттықтырылмаған  егеуқұйрықтардан 

тұратын  бақылау  тобымен  салыстырғанда  (жүзумен,  статикалық 

жүктемемен)  жаттыққан  егеуқұйрықтар  тобында  төзімділік  гипок-

сия  əсеріне (13 км  биіктікте  дірілдеу  туындау  уақыты  бойынша) 

1,5 есе, хлороформмен улануға (тірі қалғандары пайызы бойынша) 

1,5 есе, сəулелендіруге (рентген сəулелерінің өлім тудыратын доза-

ларын 4 мəрте  ұлғайтқанда) – 4 есе  жоғарылаған.  Сонымен  қатар 

зерттелуші  топта 70°С  температурада  өмір  сүру  ұзақтығы  бойын-

ша  қызып  кетуге  жəне 5°С  кезінде  дірілдеудің  басталуына  дейін 

анықталған салқындауға төзімділік байқалған. 

Ұдайы денесін шынықтырып жүрген адамдардың ауруға төзімді 

болатыны  байқалған.  Мысалы,  Луи  Пастер  миына  қан    құйылып 

ауырғанымен,  дене  шынықтырудың  нəтижесінде  тағы  да 30 жыл  

өмір сүріп, қызметінің белсенділігін төмендетпей, ғылымға көптеген 

жаңалықтар енгізген. Н. А. Морозов 25 жыл түрмеде отырғанда ту-

беркулез, цинга, ревматизм ауруларына шалдығуына қарамастан 93 

жыл  өмір  сүрген,  өйткені  дене  шынықтырудың  нəтижесінде  оның 

организмнің төзімділігі өте жоғары болған (Қ. Дүйсембин, 2007). 

463

Дене жаттығуларының сауықтыру əсерінің тиімділігін барынша 

жоғарылату мен жұмысқа қабілеттілікті максималды арттыру үшін 

əртүрлі  жас  кезеңдеріндегі  тұлғаларға  арналған  оптималды  қимыл 

режимдерін сақтау қажет (34-кесте).

34-кесте

Əртүрлі жастағы тұлғаларға арналған дене жүктемесінің оп-

тималды көлемі

жүктеу/скачать 9,2 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: