По страницам Красной книги Казахстана
жүктеу/скачать 14,33 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- ББК . . М — По страницам Красной книги Казахстана. Беспозвоночные животные.
- Алматы, ОАО «Алматыкiтап», 2005. — 116 с., илл.
- ISBN 9965
| По страницам Красной книги Казахстана 2005
Қазақстан Қызыл кітабы беттерінен И. Д. Митяев, Р. В. Ященко, В. Л. Казенас удивительный мир беспозвоночных Ғажайып омыртқасыздар По страницам Красной книги Казахстана 2005
Қазақстан Қызыл кітабы беттерінен И. Д. Митяев, Р. В. Ященко, В. Л. Казенас удивительный мир беспозвоночных Ғажайып омыртқасыздар ББК ??. ???. ? М — ?? По страницам Красной книги Казахстана. Беспозвоночные животные. Составители И. Д. Митяев, Р. В. Ященко, В. Л. Казенас. — Алматы, ОАО «Алматыкiтап», 2005. — 116 с., илл. «Эти удивительные беспозвоночные. По страницам Красной книги» — уникальное издание, дающее информацию об исчезающих видах животных, включенных в официальное издание Красной книги Казахстана, и картосхемы их распространения на территории республики. Издание рассчитано на детей школьного возраста и широкий круг читателей. ISBN 9965-??-???-?
© Митяев И. Д., Ященко Р. В., Казенас В. Л., 2005, текст
© Иллюстрации: Тимоханов В. А., 2005, рисунки; Белялов О. В., 2005, фото
© Есенбекова П. А., 2005, перевод на казахский ISBN 9965-??-???-?
© ОАО «Алматыкітап», 2005 М — ?? Құрастырушылар: биология ғылымдарының докторы, профессор И. Д. Митяев биология ғылымдарының кандидаты Р. В. Ященко биология ғылымдарының докторы, профессор В. Л. Казенас Составители: доктор биологических наук, профессор И. Д. Митяев, кандидат биологических наук Р. В. Ященко, доктор биологических наук, профессор В. Л. Казенас Суретші: В. А. Тимоханов Художник В. А. Тимоханов Пікір жазғандар: ҚР ҰҒА-ның академигі, профессор Е. Г. Гвоздев, биология ғылымдарының докторы, профессор А. Ф. Ковшарь. Рецензенты: академик НАН РК, профессор Е. В. Гвоздев, доктор биологических наук, профессор А. Ф. Ковшарь. И. Д. Митяев, Р. В. Ященко, В. Л. Казенас Ғажайып омыртқасыздар. Қазақстан Қызыл кітабы беттерінен. — Алматы: «Алматыкітап» ЖШС, 2005. — 116 б., суретті. «Қазақстан Қызыл кітабы беттерінен. Ғажайып омыртқасыздар» — бүгінгі таңда жоғалып бара жатқан жануарлар жайлы мәліметтер мен олардың таралу картасхемасы берілген бірден-бір құнды басылым. Басылым мектеп жасындағы балалар мен кјпшілік єауымға арналған. ISBN 9965-??-???-?
М азмұны С одержание Қ ұрастырушылардан . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4 От
с оставителей . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 1
Келелі мәселелер Раздел 1 Проблемы и перспективы . . . . . . . . . . . . . . . . 7 2
Қазақстанның табиғи аймақтарына қысқаша сипаттама Раздел 2 Краткая характеристика природных зон Казахстана . . . . . . . . . . 25 3 -бөлім Қазақстан Қызыл кітабындағы омыртқасыз жануарлар Раздел 3 Беспозвоночные животные в Красной книге Казахстана . . . . . . . 33 4 -бөлiм Кең көлемде Раздел 4
81 5
Раздел 5
105
4 От составителей Құрастырушылардан Н
мемлекеттік құ жат болып та- былатын Қазақ стан Рес- публикасының Қызыл кітап жайлы заңында республика аумағында сирек кездесетін, саны азайып бара жатқан және жойылып кету қаупі бар жа- нуарлар мен өсімдіктердің жағдайы, оларды зерттеу, қорғау, қалпына келтіру және тиімді пайдалану жайлы мәліметтер жиынтығы берілген. Қазақстан Республикасының Қызыл кітабына енгізілген түрлер республиканың бар аумағында ерекше қорғауды қажет етеді. Заң жүзінде қарастырылған ерекше бір жағдайлар болмаса, бұл түрлерді ұстауға рұқсат жоқ. Қызыл кітапқа енгізілген түрлердің санын қысқартуға, жоюға немесе олардың тіршілік ортасын бүлдіруге байланысты жағдайларға жол берілмейді. Омыртқасыз жануарларды Қызыл кітапқа енгізу 1983 жылы желтоқсанда ҚазССР ҒА зоо- логия институтында өткен сирек кездесетін, жойылып бара жатқан жануарлар түрлері жайлы ІІ Республикалық кеңесте талқыланып, дұрыс шешімін тапқан еді. Бұған дейін Қазақстан зоологтарының еш қай сысы біздің елімізде омыртқасыз жа- нуарларды қорғау керек екендігі туралы ойланбаған еді. Олардың алуан түрлілігі мен санының көптігі сонша, оларды жойып жі- беру мүмкін емес сияқты көрінетін. Деген- мен, маман-энтомологтардың соңғы бірне- ше онжылдықтардағы жағдайларға қырағы көңіл бөлулеріне байланысты, омырт қасыз жануарлардың табиғи ортаның өзгеріс әсеріне өте сезімтал екендігін көрсетті. Алғашқыда Қызыл кітапқа омыртқасыз жануарлардың 650 түрін енгізу ұсынылған бо- С
публики Казахстан, она является основ- ным государственным документом, содер- жащим совокупность сведений о состоянии редких, сокращающихся в численности и на- ходящихся под угрозой исчезновения видов жи- вотных и растений на территории республи- ки, необходимых мер по их изучению, охране, воспроизводству и рациональному использо- ванию. Занесенные в Красную книгу Республи- ки Казахстан виды подлежат особой охране на всей территории республики. Добывание (сбор) этих видов запрещено, кроме особых случаев, предусмотренных законодательс- твом. Действия, которые могут привести к гибели, сокращению численности или наруше- нию среды обитания видов, занесенных в Крас- ную книгу, не допускаются. Вопрос о включении в Красную книгу беспоз- воночных животных обсуждался и был положи- тельно решен на 2-м Республиканском совеща- нии по редким и исчезающим видам животных, прошедшем в конце декабря 1983 г. в Институ- те зоологии АН КазССР. До этого никому из казахстанских зоологов и в голову не приходило, что беспозвоночных в нашей стране тоже необходимо охранять или ставить вопрос об их охране. Казалось, что разнообразие и численность этих животных настолько велики, что уничтожить их прак- тически невозможно. Однако внимательное отношение специалистов-энтомологов к со- бытиям предшествующих нескольких десят- ков лет показало, что беспозвоночные оказа- лись очень чувствительными к различного рода антропогенным воздействиям. Для включения в Красную книгу первоначаль- но было предложено 650 видов беспозвоночных латын, оның 615 түрі насекомдар еді. Көптеген талқылаулардан кейін 105 түр іріктеліп алынды да, 1991 жылы аз санды ротопринтті Қызыл кітап жарыққа шықты. 1998 жылы Қазақстан Қызыл кітабының 3-ба сылымының («Жануарлар») I томын, («Омырт қасыздар») II бөлімін жеке жоғары басылымға үлкен мамандар тобы дайын- дады. Құрастырушылар «Қазақстан Қызыл кітабы ның беттерінен. Омыртқасыз жану- арлар» атты қосымша кітапты көп тираж- да шығаруға шешім қабылдады. Мұнда барлық омыртқасыз жануарлар жайлы мәліметтер қысқаша берілді (А. Б. Жданко, И. И. Кабак, С. Р. Қадырбеков, В. Л. Казенас, Т. П. Мариковс- кая, И. Д. Митяев, С. Р. Насырова, Г. Б. Николаев, Г. И. Савойская, З. А. Федотова, мәліметтерінен). Бұл басылымға Қызыл кітаптағы ең маңызды мәліметтер енгізілді, себебі олар кең көлемдегі оқырман қауымға, әсіресе мектеп оқушыларына, түсінікті болуы керек. Олар еліміздегі сирек кездесетін және жойылып бара жатқан омыртқасыз жануарлардың қорғалуы жайлы білулері керек, өйткені еліміздегі жануарлардың келешегі олардың экологиялық біліміне көп байланысты. животных, из них 615 видов насекомых. После многочисленных последующих обсуждений бы- ло отобрано 105 видов — «кандидатов» в Крас- ную Книгу Казахстана, которая была опубли- кована в 1991 г. Уже в 1998 г. большим коллективом бы- ла подготовлена к изданию самостоятель- ная (вторая) часть «Беспозвоночные» в 1-м то- ме («Животные») 3-го издания «Красной Книги Казахстана. Беспозвоночные животные», в ко- торую вошли сокращенные повидовые очерки всех беспозвоночных животных (по материа- лам А. Б. Жданко, И. И. Кабака, Р. Х. Кадырбекова, В. Л. Казенаса, Т. П. Мариковской, И. Д. Митяева, С. Р. Насыровой, Г. В. Николаева, Г. И. Савойской, З. А. Федотовой, А. Ю. Харитонова, Р. В. Ящен- ко, А. В. Громова, А. С. Малиновской, Т. С. Перель, К. К. Увалиевой). В нее включены самые основные сведения, содержащиеся в Красной книге, чтобы они были доступны для широких слоев населе- ния, в первую очередь для школьников, которые уже в этом возрасте должны знать о состоя- нии охраны редких и исчезающих видов беспоз- воночных животных в нашей стране, ведь от их экологического воспитания во многом зави- сит будущее животных нашей страны. З. А. Федотовой, А. Ю. Харитонова, Р. В. Ящен- ко, А. В. Громова, А. С. Малиновской, Т. С. Перель, К. К. Увалиевой). В нее включены самые основные К. К. Увалиевой). В нее включены самые основные сведения, содержащиеся в Красной книге, чтобы они были доступны для широких слоев населе- ния, в первую очередь для школьников, которые уже в этом возрасте должны знать о состоя- нии охраны редких и исчезающих видов беспоз- воночных животных в нашей стране, ведь от воночных животных в нашей стране, ведь от 1 -бөлім
К елелі мәселелер мен болашақ мәселелері Раздел
П роблемы и перспективы Омыртқасыздар дегеніміз не және оларды не үшін қорғау керек? В. Л. Казенас . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 Кто такие беспозвоночные и почему нужно их охранять? В. Л. Казенас . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 Қазақстандағы омыртқасыздардың әр түрлілігін сақтау шаралары. И. Д. Митяев, Р. В. Ященко, В. Л. Казенас . . . . . . . . . . . . . 17 Меры по сохранению разнообразия беспозвоночных в Казахстане. И. Д. Митяев, Р. В. Ященко, В. Л. Казенас . . . . . . . . . . 21 Қазақстан Қызыл кітабына омыртқасыз жануарлар түрлерін енгізу белгілері. И. Д. Митяев, Р. В. Ященко, В. Л. Казенас . . . . . . . . . . . . 24 Критерии включения видов беспозвоночных в Красную книгу Казахстана. И. Д. Митяев, Р. В. Ященко, В. Л. Казенас . . . . . . . . . . 27
8 1 бөлім. Келелі мәселелер мен болашақ мәселелері 9 Раздел 1. Проблемы и перспективы Омыртқасыздар дегеніміз не және оларды не үшін қорғайды? и почему нужно их охранять? Б АРЛЫҚ ЖАНУАРЛАР
екі
үлкен топқа бөліне- ді: омыртқалылар және омырт қасыздар. Атының өзі айтып тұрғандай, омырт- қасыз жануарларда омыртқала- ры болмайды. Жануарлар әле мі- нің алуан түрлілігі омыртқасыз жануарлардың биомассасымен және түрдің әр түрлілігімен анықталады. Қазіргі жік- теу бойынша, олар шамамен 60 типке бірік- тірілген: қарапайымдылардан бастап едәуір күрделі құрылысты, мысалы, буынаяқтылар мен моллюскаларға дейін. Едәуір ірі типтер- ге мыналар жатады: қарапайым бір клеткалы- лардан — эвгленалар (Euglenozoa дүние жүзінде 900 түрі бар), динофлагелляттар (Dіnofl agellata — 2 100 түр), сәулелілер (Radіolarіa — 5 000 түр), споралылар (Sporozoa — 5 000 түр), тал- шық тылар (Cіlіophora — 8 000 түр), миксо- споридиялар (Myxosporіdіa — 1 200 түр), фо- раминифералар (Foramіnіfera — 8 000 түр); көп клеткалылардан — губкалар (Porіfera — 2 600 түр), маржандар (Anthozoa — 300 түр), жалпақ құрттар (Plathelmіnthes — 18 000 түр ша- масында), жұмыр құрттар (Nemathelmіn thes — 15 500 түр), зымырықтар (Rotіfera — 3 000 түр), аннелидалар (Annelіda — 13 000 түр шамасын- да), көп қылтанды құрттар (Po lychaeta — 7 000 түр), аз қылтанды құрт тар (Olіgochaeta — 5 000 түр), моллюскалар (Mol lusca — 130 000 түрден жоғары), буынаяқтылар (Arthropoda — 1 200 000 түр шамасында), мүк денелер (Bryozoa — 4 000 түр), тікентерілер (Echі nodermata — 6 600 түр). Дүние жүзілік фау нада омыртқасыздардың ша- мамен 1,5 млн. түрі кездеседі. Омыртқасыздар барлық жерде: топырақта, тұщы және тұзды су қоймаларында (кейбірі тіпті ыстық бұлақтарда) кездеседі, көптеген түрлері басқа организмдерде масыл болып тір- шілік етеді. Омыртқасыздар халық арасында өсімдік тер зи янкестері және адам ауруларын қоздыр ғыш- В СЕ
ЖИВОТНЫЕ
традиционно делятся на две большие группы: позвоночные и беспозво- ночные. Как говорит само название, беспозво- ночные — это те животные, которые не имеют позвоночника. Многообразие животного мира определяется в значительной степени видовым разнообразием и биомассой беспозвоночных животных. Они намного превосходят позвоноч- ных как по числу видов, так и по биомассе. По современной классификации, они объединены примерно в 60 типов: от простейших до наиболее сложно устроенных, к примеру, чле нистоногих и моллюсков. Наиболее крупными типами яв- ляются: из простейших одноклеточных — Эвг- леновые (Eug lenozoa — 900 видов в ми ре), Дино- флагелляты (Dinofl agellata — 2 100 в.), Лу чевики (Ra diolaria — 5 000 в.), Споровики (Spo rozoa — 5 000 в.), Жгутиконосцы (Ciliophora — 8 000 в.), Миксоспоридии (Myxosporidia — 1 200 в.), Фо- раминиферы (Foraminifera — 8 000 в.), из мно- гоклеточных — Губки (Porifera — 2 600 в.), Стре- кающие кишечнополостные (Cni da ria — около 6 000 в.), Гидрозои (Hydrozoa — 2 600 в.), Ко- раллы (Anthozoa — 3 000 в.), Плоские черви (Pla t hel minthes — около 18 000 в.), Круглые чер- ви (Ne mathelmintes — 15 500 в.), Коло вра тки (Ro- ti fera — 3 000 в.), Аннелиды (Annelida — око- ло 13 000 в.), Полихеты (Polychaeta — 7 000 в.), Олигохеты (Oligochaeta — 5 000 в.), Моллюс- ки (Mol lusca — более 130 000 в.), Членистоно- гие (Arth ropoda — около 1 200 000 в.), Мшанки (Bry o zoa — 4 000 в.), Иглокожие (Echi no dermata — 6 600 в.). Беспозвоночных насчитывают в миро- вой фауне приблизительно 1,5 миллиона видов. Беспозвоночные живут повсюду: в почве, в пресных или соленых водоемах (некоторые да- же в горячих источниках), многие паразитиру- ют в других организмах. Беспозвоночные среди населения больше из- вестны как вредители растений и возбудители болезней человека. Действительно, среди них имеются серьезные сельскохозяйственные вре- дители, паразиты человека и животных, пере- тар, тасымалдағыштар ретінде таныс. Шы нында да, олардың арасында қауіпті ауыл шаруашылық зиянкестері, адам мен жа нуарлардың масылда- ры, олардың ауру қоз дыр ғыштарын тасымал- даушылар, орман зиянкестері, тамақ қорының зиянкестері және т. б. кездеседі. Дегенмен, омыртқасыз жануарлардың көп бөлігі пайдалы және адамның жер бетіндегі тіршілігі оларсыз мүмкін еместігін айта кеткен дұрыс болар. Ең алдымен, омыртқасыз жануарлар таби- ғаттағы зат айналымында маңызды қызмет атқарады. Бұл жануарлар өсімдік пен жануар- лар қалдықтарын ыдыратады. Олар күрделі органикалық қосылыстарды жай заттарға айнал- дыра отырып, бір уақытта химиялық элемент- терді топыраққа жіберіп, оның құнарлылығын арттырады. Топырақта қарапайымдылардың көптеген түрлері (талшықтылар, инфузориялар, саркода- лар) кездеседі. Олар биологиялық белсенді зат- тар қорын жинақтайды. Өсімдік қалдықтарын ыдырататын топырақ саркофагтарының іші- нен әр түрлі қоректік топтардың өкілдерін кездестіруге болады: жоғары өсімдіктер қалдықтарын, соның ішінде түскен жапырақ пен қылқандарды, шіріген бұтақ пен тамырларды пайдаланушылар; төменгі өсімдіктермен (оның ішінде саңырауқұлақтар) қоректенушілер, де- тритофагтар мен бактериофагтар. Топырақ
құнарлылығын арттыру-
да омыртқасыздардың атқаратын қызметі өте зор. Топырақ түзуші жануарларға көптеген қарапайымдылар, жауын құрттары, есек құрттары, топырақ жәндіктері мен өрмекшітәрізділер жатады. Бұл жануарлардың пайдалы қызметі топырақ биоценоздарын- да жанамалы түрде, яғни ауыл шаруашылық өсімдіктерінің өсуіне қолайлы жағдай туғызады. Бұл топқа омыртқасыздар, табиғат тазалаушы- лары, яғни өлі органикалық заттарды пайдаға асырушылар жалғасады. Тұщы су қоймасында тіршілік ететін әр түрлі омыртқасыздар, мысалы, қарапайымдылардан носчики возбудителей их заболеваний, лес- ные вредители, вредители пищевых запасов и пр. Однако можно совершенно справедливо ут- верждать, что большая часть беспозвоночных полезна и жизнь человека на Земле без них бы- ла бы невозможной. Прежде всего, беспозвоночные выполняют важную роль в круговороте веществ в приро- де. Эти животные способствуют разложению растительных и животных остатков. Превра- щая сложные органические соединения в более простые вещества, они одновременно произво- дят возврат химических элементов в почву, по- вышая ее плодородие. В почве содержится огромное количество простейших (жгутиконосцев, инфузорий, сар- кодовых), продуцирующих комплекс биоло- гически активных веществ. Среди почвенных сапрофагов, разлагающих растительные остат- ки, можно встретить представителей различ- ных трофических групп: потребителей остат- ков высших растений, в частности, листового или хвойного опада, древесины, разлагающихся стеблей и корней; потребителей низших расте- ний (в частности, грибов), детритофагов и бак- териофагов. Неоценима роль беспозвоночных в почвооб- разовательном процессе, в создании плодоро- дия почвы. К животным-почвообразователям относятся многие простейшие, дождевые чер- ви, мокрицы, почвенные насекомые и пауко- образные. Полезная роль этих животных про- является в почвенных биоценозах косвенно: в виде создания благоприятных условий для про- израстания сельскохозяйственных растений. К этой группе примыкают беспозвоночные — природные санитары, участвующие в утилиза- ции мертвых органических веществ. Самые разнообразные беспозвоночные, оби- тающие в пресных водоемах, например, про- жүктеу/скачать 14,33 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|