Комплексті  қосылыстардың  номенклатурасы

 
96 
]
)
(
[
3
3
3
Cl
NH
Co
трихлоротриамин кобальт; 
]
)
)(
(
[
3
4
3
2
SO
NH
O
H
Ru
сульфиттетрааминаква рутений. 
Комплексті  қосылыстардың  жіктелуі  мен  изомерлері.  Комплексті    қосылыстар 
құрамындағы лигандалардың типтеріне және комплекс түзушінің санына қарай жіктеледі. 
1.  Құрамында  бір  орын  алатын  лигандалар  болатын  комплексті  қосылыстар. 
Бұларға лигандалары 
NO
CO
NH
O
H
,
,
,
3
2
болатын комплексті қосылыстар жатады. 
Ішкі сферасында лигандалар түрінде су молекулалары болатын комплексті қосылыстар 
–  аквакомплекстер.  Аквакомплекстерге  мысалы  ретінде  мына  қосылыстарды  келтіруге 
болады: 
2
4
2
3
6
2
3
3
6
2
2
4
4
2
2
4
6
2
3
6
2
]
)
(
[
;
]
)
(
[
;
)
](
)
(
[
;
]
)
(
[
;
]
)
(
[
;
]
)
(
[
Br
O
H
Ni
Cl
O
H
Co
NO
O
H
Cr
O
H
SO
O
H
Cu
O
H
SO
O
H
Fe
Cl
O
H
Al
 
Лигандалары  тек  аммиак  молекулаларынан  тұратын  комплекс  қосылыстар  -  
аммиакаттар.  Аммиакаттарға мысалы ретінде мына қосылыстарды келтіруге болады: 
3
4
3
4
4
3
3
6
3
]
)
(
[
;
]
)
(
[
;
]
)
(
[
Cl
NH
Au
SO
NH
Zn
Cl
NH
Cr
 
Лигандалары  тек  кӛміртегі  (ІІ)  оксидінен  тұратын  комплексті  қосылыстар  – 
карбонилдер. Мына қосылыстар карбонилдерге жатады: 
]
)
(
[
];
)
(
[
];
)
(
[
6
4
5
CO
Cr
CO
Ni
CO
Fe
 
2.  Құрамында  лигандалар  түрінде тек  аниондар  болатын  комплекс  қосылыстар  - 
ацидо-комплекстер. 
Ацидокомплекстердің 
лигандалары 
қышқыл 
қалдықтарынан, 
гидроксид аниондарынан  тұрады.  Ацидокомплекстерге мысал ретінде мына қосылыстарды 
келтіруге болады: 
];
)
(
[
6
4
CNS
Pd
K
 
 
Бақылау сұрақтары 
1. Комплексті қосылыстар 
2. Комплексті қосылыстардың құрамы мен құрылысы. Координациялық сан.   
3. Комплексті қосылыстардағы байланыстар. Теориялары. 
4. Комплексті иондардың зарядын және комплекс түзушінің тотығу дәрежесін табу. 
5. Комплексті қосылыстарды жіктеу, номенклатурасы. 
6. Комплексті қосылыстардың диссоциациясы. Комплексті ионның диссоциациясы. 
Комплексті қосылыстардың тұрақсыздық константасы қалай анықталады?.  
7. Комплексті қосылыстарда реакция кезінде тепе-теңдіктің ығысуы. 
8. Қос тұздар. 
9. Комплексті қосылыстардың изомериясы. 
];
)
(
[
4
3
2
NO
Hg
K
];
)
(
[
6
3
CN
Fe
K
];
)
[
6
2
SiF
H
];
)
(
[
6
3
OH
Cr
K
 
];
)
(
[
3
4
2
3
O
C
Fe
K
];
)
[
6
2
TiCl
H
];
)
(
[
6
2
3
NO
Co
K
 
 
№10 зертханалық жұмыс 
Жұмыстың мақсаты: комплекс қосылыстардың химиялық қасиеттерін, оларды алу 
әдістерін, комплекстердің тұрақтылығын анықтау. Қос тұздарды комплекс тұздардан айыра 
білу. 
Тәжірибелер:  аспаптар  мен  реактивтер:  штатив  сынауықтарымен,  мырыш,  хром  (ІІІ) 
хлориді 
3
CrCl
, ерітінділер: 
тұз қышқылы 
HCl
(2н ), натрий гидроксиді 
NaOH
(2н), аммиактың 
судағы ерітіндісі (2н), азот қышқылы 
3
HNO
, аммоний сульфиді 
S
NH
2
4
)
(
(2н),барий хлориді 
2
BaCl
,висмут  (ІІІ)  нитраты 
3
3
)
(NO
Bi
  ,
темір(ІІ)  сульфаты 
4
FeSO
(0,5н),  темір  (ІІІ)  хлориді   
3
FeCl
,калий  иодиді 
KJ
,  калий  (ІІІ)  гексацианоферраты 
]
)
(
[
6
3
CN
Fe
K
,  калий  роданиді 
KSCN
,  кобальт 

 
97 
хлориді 
2
CoCl
,натрий  хлориді 
NaCl
,  натрий  тиосульфаты
3
2
2
O
S
Na
,  мыс  (ІІ)  хлориді 
2
CuCl
, 
сынап (ІІ) нитраты
2
3
)
(NO
Hg
, күміс нитраты 
3
AgNO
.
 
1.  Комплексті  катион.  а)  Сынауықка  1-2  мл 
3
AgNO
  ерітіндісін  құйып  шамалы
NaCl
ерітіндісін  қосыңдар.  Түзілген  тұнба  ерігенше  аммиак  ерітіндісін  қосыңдар.  Күміс 
катионының 
Ag
координациялықсаны 2-ге тең екенін ескеріп, реакция теңдеуін жазыңдар. 
Ерітіндіні 4-ші тәжірибеге сақтаңдар. 
ә) Сынауыққа 1-2 мл мыс (II) хлориді ерітіндісін құйып, тамшылатыпаммиак ерітіндісін 
қосыңдар. Алдымен мыс (П) гидроксиді тұнбаға түседі, аммиактың судағы ерітіндісінтұнба 
ерігенше  қосыңдар.  Мыс  катиондарының 
2
Cu
түсін  түзілген  ерітіндінің  түсімен 
салыстырыңдар,  ерітіндінің  түсі  қандай  ион  бар  екенін  кӛрсетеді. 
2
Cu
катионының 
координациялық  саны  4-ке  тең  екенін  ескере  отырып,  алынған  комплексті  негіздің  түзілу 
реакциясының теңдеуін және координациялық формуласынжазыңдар. 
Алынған  ерітінділерді  4-тәжірибеге  сақтап  қойыңдар.  Түзілген  комплексті 
қосылыстарды атап, диссоциациялану теңдеуін жазыңдар 
2.  Комплексті  анион.  а)  Сынауыққа  сынап  (II)  нитратының  1-2  мл  ерітіндісінқұйып, 
оған тамшылатып калий иодидінің қанық ерітіндісін тұнба түзілгенше қосыңдар. Содан соң 
калий иодидінің ерітіндісін тұнба 
2
HgJ ерігенше қосыңдар. Сынаптың координациялық саны 
4-ке  тең  екенін  ескеріп,  түзілген  комплексті  қосылыстың  формуласын  құрып,  реакция 
теңдеуін жазыңдар. 
ә)  Сынауыққа  1-2  мл
3
3
)
(NO
Bi
ерітіндісін  құйып,  оған  тамшылата  калийиодидінің 
ерітіндісін  түзілген  тұнба
3
BiJ
ерігенше  қосыңдар.  Алынған  ерітіндінің  түсіне  назар 
аударыңдар. Түзілген комплексті қосылыстың формуласын жазып, оның түзілу реакциясын 
және диссоциациялануының теңдеуін жазыңдар. 
3.Комплексті ионмен темір (ІП) иондарының ерітіндідегі айырмашылығы.  
а)  Сынауықта  темір  (III)  хлоридінің  1-2  тамшы  ерітіндісіне  калий  роданидінің 
ерітіндісін  қосыңдар.  Не  байқалады?  Реакция  теңдеуін  молекулалық,  иондық  түрде 
жазыңдар. Бұл реакция темір (III) катионына тән және оны анықтау үшін қолданылады. 
ә)  Сынауыққа  1-2  мл  калийдің  (III)  гексацианоферратын 
]
)
(
[
6
3
CN
Fe
K
  және
3
FeCl
ерітіндісін  құйып,  әрқайсысына  темір  (II)  сульфатын  қосыңдар.  Бірінші  сынауықта  ӛзгеріс 
болмайды,  ал  екіншіде  турнбулл  кӛгі 
]
)
(
[
6
CN
Fe
KFe
деп  аталатын  кӛк  тұнбаның  түзілуін 
түсіндіріңдер.  Реакция  теңдеулерінмолекулалық  және  иондықтүрінде  жазыңдар.  Турнбулл 
кӛгі тұнбасының түзілуі - комплексті
3
6
]
)
(
[
CN
Fe
ионға тән реакция. 
4.  Комплексті  иондардың  беріктігі.а)  Диамминкүміс  хлоридін  алыңдар  немесе  1а-
тәжірибесінде алынған диамминкүміс хлориді ерітіндісін тӛрт сынауыққа бӛліп, 4 ә, б және г 
тәжірибелерін жасаңдар. 
ә)  Диамминкүміс  хлориді  ерітіндісінің  1-2  мл  сынауыққа  құйып,  1-2  түйір  мырыш 
салыңдар. Не байқалады? Тетрааминмырыш хлоридініңтүзілу реакциясы теңдеуін жазыңдар. 
Мырыштың  координациялық  саны  -  4.  Комллексті  ионның  тұрақсыздық  константасы 
бойынша мырыш күмісті диамминкүміс хлоридінен ығыстыратынын түсіндіріңдер. 
б)  Екі  сынауыққа  күміс  нитратының  ерітінділерін  құйып,  біреуіне  натрий 
гидроксидінің,  екіншісіне  калий  иодидінің  ерітіндісін  қосыңдар.  Байқалған  құбылыстарды 
жазыңдар. Бұл реакциялар күміс катионына
Ag
тән. Реакция теңдеулерін жазыңдар.  
Енді  екі  сынауыққа  диаминкүміс  (I)  хлоридінің  ерітіндісінқұйып,  (4а-тәжірибеде 
алынған) біреуіне натрий гидроксидінің, екіншісіне калий иодидінің ерітіндісін қосыңдар. Не 
байқалады?  Комплексті  диамминкүміс    катионының  диссоциациялану  теңдеуін 
жазып,тұрақсыздық  константасын  кӛрсетіңдер.  Оны  күміс  иодидінің  ерігіштік 
кӛбейтіндісімен салыстырып, реакция нәтижесін түсіндіріңдер. 

 
98 
в)  Күміс  хлоридінің  тұнбасын  алу.  Натрий  тиосульфатының
3
2
2
O
S
Na
1
н  ерітіндісін 
тұнба  ерігенше  қосыңдар.  Натрийдің  дитиосульфатаргентатының
]
)
(
[
2
3
2
O
S
Ag
Na
түзілу 
реакциясының теңдеуін жазыңдар. 
Алынған  комплексті  қосылыстың  ерітіндісіне  калий  иодидінің  ерітіндісін  қосу,    4б 
тәжірибесінің  нәтижесімен  салыстыру.  Күмістің  аммиакты  және  тиосульфатты  комплексті 
қосылыстарының  тұрақсыздық  шамасын  кӛрсететін  теңдеуін  жазып,  тәжірибе  нәтижесінен 
қайсысының тұрақсыздық шамасы жоғары екенін анықтау. Қорытындыны кестемен тексеру. 
г)  Сынауыққа  диамминкүміс  хлориді  ерітіндісінің  (4а  тәжірибеде  алынған)  1-2 
млқұйып,  оған  сұйытылған  азот  қышқылын
AgCl
 
тұнбаға  түскенше  қосыңдар. 
Диамминкүміс катионы мен аммоний катионының тұрақсыздық константасын салыстырып,  
қорытынды  жасау  үшін  реакция  нәтижесін  түсіндіріңдер. 
;
10
87
,
6
]
)
(
[
8
2
3
NH
Ag
K
T
10
4
10
0
,
6
]
[NH
K
T
 
д)  Екі  сынауыққа  бірдей  мӛлшерде  мыс  (ІІ)  хлориді  ерітіндісін  құю.  Біреуіне  натрий 
гидроксиді ерітіндісін, екіншісіне аммоний сульфиді ерітіндісін қосу. Түзілген тұнбалардың 
түстеріне  назар  аударыңдар.  Осы  реакцияларды  мыс  (ІІ)  катионын 
2
Cu
  анықтау  үшін 
қолданылады. Реакция теңдеуін жазыңдар. 
Алынған  тетраамминмыс  (ІІ)  гидроксидін  екіге  бӛлу,  біреуіне  натрий  гидроксиді 
ерітіндісін,  екіншісіне  аммоний  сульфиді  ерітіндісін  қосу.  Не  байқалады?  Реакция 
теңдеулерін  жазу.  Мыс  (ІІ)  гидроксиді  мен  мыс  (ІІ)  сульфидінің  ерігіштік  кӛбейтінділерін 
және  тетраамминмыс  (ІІ)  катионының  тұрақсыздық  шамасын  (11-кесте)  ескере  отырып, 
байқалған құбылыстарды түсіндіру.  
5.  Қос  тұздардың  диссоциациясы.  Темір  аммоний  ашудастың 
2
4
4
)
(SO
Fe
NH
ерітіндісіндегі 
4
NH
, 
3
Fe және 
2
4
SO
иондары  бар  екенін  сілті,  калий  роданиді  және  барий 
хлориді ерітінділері кӛмегімен анықтау. 
Үш  сынауыққа  Мор  тұзының 
2
4
4
)
(SO
Fe
NH
ерітіндісін  құйыңдар.  Біріншісіне NaOH
ерітіндісін қосып қыздырып 
3
NH
  б
ар екеніндәлелдеңдер. Екіншісіне калий роданиді KSCN
ерітіндісін қосып, қан қызыл ерітінді түзілуін байқаңдар. Ол
3
Fe -ке тән реакция. Үшіншісіне
2
BaCl ерітіндісін  қосыңдар.  Ақ  тұнба  - 
4
BaSO түсуі  ерітіндіде
2
4
SO
ионы  барының  дәлелі. 
Мор тұзының диссоциациялануының және  байқалған құбылыстардың реакция теңдеулерін 
молекулалық,  иондық  түрде  жазыңдар.  Қос  тұздар  мен  комплексті  қосылыстардың 
ұқсастығы мен айырмашылығын түсіндіріңдер.  
 
Есептер мен жаттығулар 
1.Тӛмендегі  комлексті  қосылыстардың  құрылысын  жазып,  атаңдар.  Комплекс 
түзушінің тотығу дәрежесі мен координациялық санын табыңдар: 
а)
]
[
4
AuBr
K
                                                      д) 
]
)
(
[
6
2
CN
Fe
Cu
 
ә) 
2
4
3
)
](
)
(
[
OH
NH
Cd
                                      е) 
]
)
(
[
6
2
3
NO
Co
K
 
б) 
]
)
(
[
2
3
2
3
O
S
Ag
Na
                                         ж) 
]
)
)(
(
[
3
CN
SCN
Cu
Ba
 
в) 
]
)
(
[
5
3
Cl
NH
Pt
K
                                           з) 
3
2
2
4
3
]
)
(
)
(
[
Br
O
H
NH
Cr
 
г) 
]
)
(
)
(
[
2
2
4
O
H
CN
Co
H
 
2.  Калийдің  гексацианоферратын  (ІІІ)қалай  алуға  болады?  Реакция  теңдеулерін 
жазыңдар. 
3. Мыс гидроксиді мен тетраамминмыс (ІІ)гидроксидінің қайсысы күштірек? Неге? 
4. 
Мыс  нитратының  калий  гексацианоферратымен  (ІІ)әрекеттесу  теңдеуін 
молекулалық және иондық түрде жазыңдар. 
5.  Тұрақсыздық  константасы  мәні  бойынша  тӛменде  келтірілген  иондарды 
тұрақтылығы ӛсу ретімен орналастырыңдар. 

 
99 
2
4
2
3
2
4
2
4
3
]
[
;
]
)
(
[
;
]
)
(
[
;
]
)
(
[
HgJ
NH
Ag
CN
Cu
NH
Cd
 
6.25мл  0,1н 
2
5
2
]
)
(
[
Cl
Cl
O
H
Cr
-нен хлорид иондарын  толық тұнбаға түсіру  үшін күміс 
нитратының 0,1н ерітіндісінің қандай кӛлемі қажет? 
7. Диамминкүміс хлоридіне азот қышқылы немесе калий цианиді ерітінділерін қосса, 
немесе металл мырышты салса диамминкүміс катионы бұзылады және жаңа комплексті ион 
түзіледі. Реакция теңдеулерін молекулалық  және иондық түрде жазыңдар. Не себептен осы 
реакция жүретінін түсіндіріңдер. 
8.  Формулалары  мынадай
2
4
2
2
4
3
]
[
;
]
)
(
[
;
]
)
(
[
HgJ
CN
Ag
NH
Cu
комплексті  иондарда 
лигандалар  мен  орталық  атомның  арасындағы  химиялық  байланысқа  сипаттама  беріңдер. 
Орталық атом орбитальдары гибридтенуінің түрі қандай? 

 
100 
Тотығу-тотықсыздану реакциялары 
 
Бейорганикалық  химияда  валенттілік  ұғымының  орнына  тотығу  дәрежесі  ұғымы 
қолданылады.  Тотығу  дәрежесі  –  молекула  тек  ионнан  тұрады  деген  ұғымның  негізінде 
алынған  атомның  шартты  заряды.  Тотығу  дәрежесі  0,  «+»  немесе  «-»  таңбасымен 
белгіленеді.  
Молекуладағы атомның тотығу дәрежелерін анықтау үшін мына ережелерді ұстанады: 
1.  Иондық  байланыс  түзетін  молекулалардағы  атомның  тотығу  дәрежесі  иондардың 
зарядтарына  тең.  Мысалы,  натрий  хлоридіндегі  NaCl   натрий  атомының    тотығу  дәрежесі 
«+1», хлордың тотығу дәрежесі «-1». 
2.  Жай  заттағы  атомдардың  тотығу  дәрежесі  0-ге  тең.  Мысалы, 
Cu
Zn
C
S
N
H
O
,
,
,
,
,
,
2
2
2
т.б. – 
бейтарап бӛлшектер, тотығу дәрежелері нӛлге тең. 
3. Ковалентті полюсті байланыс түзетін молекулалардағы атомның тотығу дәрежесі оң және 
теріс  болады.  Электртерістілік  мәні  жоғары  атомдардың  тотығу  дәрежесі  әрқашан  теріс 
болып келеді. 
4.  Молекуладағы  барлық  атомдардың  тотығу  дәрежелерінің  алгебралық  қосындысы  нӛлге 
тең. 
Сілтілік  металдардың  тотығу  дәрежелері  тұрақты  +1,  сілтілік  –  жер  металдардың 
тотығу  дәрежелері  +2,  сутегі  гидрид  қосылыстарында  ғана  -1,  басқа  қосылыстарда  +1 
болады, оттегі пероксидтерде -1, фтормен қосылысында +2, басқа қосылыстарда  -2  тотығу 
дәрежесін кӛрсетеді.  
Осыларды  ескере  отырып,  қосылыстағы  элементтің  тотығу  дәрежесін  табуға  болады. 
Мысалы, күкірт қышқылындағы 
4
2
SO
H
 күкірттің тотығу дәрежесін анықтайық.  
Сутегі мен оттегі атомдарының тотығу дәрежелері белгілі. Күкірттің тотығу дәрежесін 
табу керек. Молекуладағы барлық  атомдардың тотығу дәрежелерінің қосындысы нӛлге тең 
екенін ескере отырып, теңдеу құрып анықтаймыз: 
6
2
8
0
8
2
0
4
)
2
(
2
)
1
(
x
x
x
x
 
Күкірт қышқылында күкірттің тотығу дәрежесі +6-ға тең. 
Химиялық  реакциялар  атомдардың  тотығу  дәрежелері  ӛзгермей  жүретін  реакциялар 
және тотығу дәрежелері ӛзгере жүретін реакциялар деп бӛлінеді. Тотығу дәрежелері ӛзгере 
жүретін реакцияларды тотығу-тотықсыздану реакциялары  дейді. Мысалы: 
2
3
3
2
2
O
KCl
KClO
 
0
2
2
3
5
3
2
2
O
Cl
K
O
Cl
K
 
Бұл реакцияда хлор мен оттегі атомдарының тотығу дәрежелері ӛзгереді. 
Тотығу-тотықсыздану  теориясы  бойынша  тотығу  процесі  –  атомдардың, 
молекулалардың немесе иондардың электронды беруі. Мысалы,  
3
2
0
2
3
0
1
2
2
3
Fe
e
Fe
H
e
H
Al
e
Al
 
Электрондарды қосып алу процесі – тотықсыздану деп аталады. Мысалы,  

 
101 
2
3
0
2
2
0
1
2
2
2
Fe
e
Fe
Cl
e
Cl
S
e
S
 
Электрондарын  беретін  молекулалар,  атомдар  немесе  иондар  (ӛздері  тотығады)  – 
тотықсыздандырғыштар,  электрондарды  қосып  алатын  молекулалар,  атомдар  немесе 
иондар (ӛздері тотықсызданады) – тотықтырғыштар. 
 
Тотығу-тотықсыздану реакцияларының түрлері: 

жүктеу/скачать 6,26 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: