Семинар Тақырыбы: «Ақиқат концепциялары және критерилері: салыстырмалы талдау». «Ғылыми білімдегі эмпирикалық және теориялық ұғым»
жүктеу/скачать 98,95 Kb.
|
Семинар Та ырыбы «А и ат концепциялары ж не критерилері салыст
|
Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті Семинар Тақырыбы: «Ақиқат концепциялары және критерилері: салыстырмалы талдау». «Ғылыми білімдегі эмпирикалық және теориялық ұғым». Орындаған: Дюсен Алина Тексерген: Рамазанова А.Х Адам баласы ақыл, сана сезім, ойлаудың иесі болғандықтан ол өзінің қоршаған әлемін тануға, оның ақиқатына көз жеткізуге талпынады. Және бізді қоршаған әлемде адам баласы өзінің айналасындағы табиғи әлемдерді, белгісіз құбылыстарды, ондағы рухани және материялдық әлемді тереңірек түсіну үшін осы түсініксіз, ақиқаты танылмаған құпияларлың сырын тануға үңіледі, даму заңдылықтарын білуге ұмтылады және қоғамдағы басқа адамдармен қарым-қатынасын анықтайды. Өмір философиясында саналы деген әрбір адам дүние болмысындағы ақиқатқа қол жеткізгісі, түсінгісі келеді. Бірақ, меніңше, ақиқатқа кез-келген адам қол жеткізе алмайды. Танымның теориялық нысаны болған ақиқатқа ғалымдар əртүрлі анықтамалар береді. Ақиқат дегеніміз – объектіге сəйкес біздің білімімізбен дəлелденген шындық туралы білім. Ақиқат ұғымының түп бастауы сонау ежелгі грекиядан бастау алады. Атақты грек философы Аристотель ақиқатқа мынадай анықтама берген: «Ақиқат - ол сананың, ойлау мен заттың, білім мен шындықтың болмыспен сейкестігі» (Истина - это соответствие мысли и предмета, знания и действительности). Яғни таным тұрғысынан обьект ақиқат деп танылуы үшін ол шындыққа сәйкес дәлелденген болуы тиіс. Негізінен философия ұғымының негізгі мақсаттарының бірі - ақиқатты зерттеу, тану, шындыққа көз жеткізу екенін білеміз. «Ғылымның мұраты – бар тылсымның сырын айқындау, барлықтың ақиқатын ашу, соның негізінде, сол барлықтан заңды түрде туындайтын немесе міндетті түрде шығатын, шыға алатын нәрселерді анықтау». Философия ғылымы өзінің даму тарихында ақиқат концепциясы аясында түрлі тұжырымдамалардан өтті. Соның алғашқысы классикалық тұжырымдамамен байланысты. Бұл тұжырымдама бойынша шындық дегеніміз – адам білімінің нақты жағдайда, кез келген обьективті шындыққа сәйкес келуі деп ұғынылды. Алғаш ақиқат ұғымының классикалық негізін салған, ақиқат жайлы тұжырымды әрі нанымды мәлімет берген ежелгі грек ойшылдары - Платон мен Аристолель болды. Классикалық кезеңдегі шындықты ғалымдар адам білімінің нақты жағдайымен, кез-келген обьективті шындықпен байланыстырды. Ақиқаттың классикалық концепциясы бойынша – объект туралы білімнің мазмұны объекттің өзіне сәйкес. Аристотель өзінің метафизика еңбегінде ақиқат деп – біздің қоршаған ортадағы обьективті заттар мен құбылыстардың адам санасында бейнеленуі. Алайда Аристолтельдің ұғымы ақиқат ұғымының дәйекті материалистік ұғымен бере алмады. Қазіргі заманның ең танымал философиялық ғылыми ақиқаты – диалектикалық материализмнің негізінде жатыр. Диалектикалық материализм алғаш рет обьективті ақиқатты тану процесін түсіну үшін баға жетпес маңызы бар танымның ғылыми теориясын құрды. Бұр тұжырым бойынша ақиқат теориясы, ең алдымен, обективті шындық деп танылды және олар біздің санамыздан тәуелсіз құбылыстардан тұрады. Екіншіден, ақиқат субьективті ұғыммен, шындықпен байланысты. Үшіншіден, танымның нәтижесі – ақиқат деп есептелінді. Осы тұстан байқайтынымыз, ақиқат қашан да обьекті мен субьекті арқылы танылады. Төртіншіден, ақиқат – бұл үздіксіз болатын шексіз процесс. Ақиқат дегеніміз - субъекті мен объектінің арасындагы өзара байланыс негізінде жүріп жатқан əлеуметтік тарихи процесс. Ол үнемі даму, өзгеру, толығу үстінде болатын үзіліссіз процесс. Ал бұл үздіксіз процесс салыстырмалы және абсолютті ақиқат арқылы көрінеді. Нәтижесінде қол жеткізілген барлық шындықтар – салыстырмалы шындықтар, абсолютті ақиқат-салыстырмалы шындықтардың қосындысы болып шығады. Ақиқат біреу және ол объективті. Ақиқат өзінің мазмұны жағынан объективті, ал формасы жағынан субъективті. Обьективті ақиқат дегеніміз субьектіге, яғни адамзатқа тәуелсіз мазмұнды айтады. Ал осы адамзатқа түсініксіз ақиқат ұғымы бірден ұғынылмай, бірте-бірте танылып, гипозелар жасалып түсіндіріледі. Осы ақиқатты бірден-бір танушы, танытушы субьект болғандықтан субъектінің маңыздылығы үлкен. Олай болса, адамдар ақиқатқа жету үшін – тиімді әдістер іздейді, ал олар адамдар ақыл-ойының белсенділігін арттырады. Демек, ақиқатты танып-білу философияның міндеті деп толық айта аламыз. Философиядағы жекелеген ақиқаттардың толығымен, тұтасымен танылуы – абсолютті ақиқат деп аталса, ал сол абсолютті ақиқатты тек шамамен ықтималды түрде салыстырылып танылатын ақиқат – салыстырмалы ақиқат деп аталады. Яғни салыстырмалы және абсолютті ақиқат бір бірінен бөлек, алыс тұрған ұғымдар емес, керісінше бірін-бірі толықтыратын біртұтас, өзектес ұғым. Танымның даму процесін бейнелейтін категория – абсолютті және салыстырмалы ақиқат. Бұл ұғымдар бұрын танылған және болашақта танылатын құбылыстарды, не болмаса біздің болашақта таным-түсінігімізде өзгеріске ұшырайтын ақиқаттардың арақатынасын айқындайды. Танымның үздіксіз процесс екеніне мынадай мысал келтіруге болады. Біздің, адамзат баласының, қол жеткізген түрлі техникалық, өндірістік жаңалықтары және т.б жаһандық үзіліссіз даму процесстерінің нәтижесі екені білеміз. Ал заман дамыған сайын болмыс туралы ұғымды адамзаттың тану процессі де үзіліссіз болатыны сөзсіз. Яғни ақиқат дамуға байланысты өзгеріп, түрленіп, толықтырылып отыратын салыстырмалы категория екен. Салыстырмалы ақиқат шындыққа жақын және оған едәуір сәйкес келетін, бірақ толық емес ақиқат. Сондай-ақ жоғарыда айтылғандай салыстырмалы ақиқат абсолютті ақиқатты танудың құрамдас бөлшегі. Екеуі бүтін мен бөлшек. Бір сөзбен айтқанда абсолют ақиқат салыстырмалы ақиқаттың жиынтық көрінісі. Салыстырмалы ақиқаттың мағынасы шектеулі болғанмен оның даму мүмкіндігінде шек жоқ. Өйткені ол өзгермелі дүниенің егжей-тегжейін саралай, іріктей, өмірге бейімдей отырып, абсолют мәннің құрамдас бөліктерін жинақтайды. Ежелгі грек философиясында абсолютті ақиқат ұғымы белгілі бір болмыс туралы түсініктің бір қатып қалған, өзгермейтін табиғи және өздігінен қалыптасқан ұғым деп түсінілген. Ал діндарлардың пікІрі бойынша абсолютті ақиқат белгілі бір күшке, рухқа ие ұғым болған. Бұл екі ақиқаттың негізге бір арнаға түйісетін тұсы, екеуі де обьективті мазмұнды бейнелейді нақты дәлелді не гипотезалы білімді толықтырады. Абсолютті ақиқат – бұл обьект туралы нақты да толық жетілген шындық. Толық айтқанда абсолютті ақиқат- шынайылыққа сәйкес обьективті болмыс туралы бұлжымайтын білім. Ақиқат ұғымы туралы қазіргі философияда түрлі тұжырымдамалар бар, бірақ соның ішінде мына негізгі үш негізгі концепция қалыптасқан: когеренция концепциясы, прагматикалық концепция және конвенционализм концепциясы. - когеренция немесе сəйкестік концепциясының негізгі тұжырымдамасы - «Ақиқат - ол білімнің нақтылыққа сəйкестігі». Когеренция концепциясы [лат. cohaerentia – байланыс, жалғасу] деген ұғымды білдіреді. Яғни обьективті болмыс шындық деп танылуы үшін ол нақтылыққа сәйкес болуы шарт. - прагматикалық концепцияның негізгі тұжырымдамасы: «Ақиқат - ол тəжірибемен дəлелденген». Прагматикалық концепция [грек pragma – іс-әрекет, тәжірибе] деген ұғымнан шыққан. «Білімнің қайнар көзі және негізгі құралы – тәжірибе, логикалық пікір және ғылыми бедел. Бірақ осы аталғандардың ішіндегі адамдарды ақиқатқа жеткізетін ғылыми құралдардың ең бастысы – тәжірибе. Себебі тәжірибе – тәжірибе болғандықтан құндылыққа ие. Ал қалғандары осы тәжірибе арқылы дәлелденуі керек». - конвенционализм тұжырымдамасы бойынша: «Ақиқат - ол білімнің өз-өзімен сəйкес келісімі» дейді. Конвенцианизм ұғымы [лат. conventio – келісім, шарт, жағдай] дегенді білдіреді. Бұл тұжырымдаманы қолдаушы А. Пуанкаре пен Р. Карнап ақиқаттың мазмұны шарттық-келісімдік қасиетке ие екенін айтады. Негізінен ғылыми таным - ұйымдастырудың қатал формасын өзара құрап, оның қарсы келмеуі, дəлдігі, жүйелігімен көрінеді. Ғылыми танымның спецификалық бағытталуы ақиқатқа жету болып табылады. Қорыта келгенде, ақиқат ол тұрып қалған жүйе емес, ол үнемі ескірмейтін мәңгілік тақырып. Ақиқат ұғымымының мәні заман дамыған сайын танылу, даму, ашылу үдерісінде болатын процесс. Меніңше, ақиқатты тану мәселесі адамның рухани жағынан үнемі өз-өзін дамытуына, саналы түрде өсуіне, мына өмірдегі тылсым құпияларды тануына жол ашатын өмірлік концепция болуы тиіс. Сол себепті кез-келген адам өзінің дүниедегі орнын айқындау үшін ақиқатты тану үшін ізденгені, білімін толықтырғаны дұрыс. Бұл ойымды әйгілі философ әл-Фараби сөзі айғақтайды. Бір сөзбен айтқанда, Фараби «адамдардың өз көздеген мақсатына жетуі оның өзіне ғана байланысты екенін айтады. Адам рухани жағынан үнемі өзін-өзі жетілдіріп отыруға тиіс, адам тек ақиқатты, айналадағы дүниені танып білу арқылы жетіледі», - деп түйін жасайды. "Ақиқат ұғымы" Білімдегі абсолюттік және салыстырмалылық диалектикасы. Таным нәтижелерінің практикалық қызметте жетістікпен қолданылуы тек алынған білім дәйекті, ақиқатты болғанда ғана жүзеге асырылуы мүмкін. Акиқат туралы мәселе, тиісінше, таным теориясындағы аса маңыздылардың бірі. Ақиқат — білімнің пәніне, нағыздығына сәйкестігі. Былайша айтқанда, ол — нағыздығтың дұрыс көрсетілуі. Акикаттың айқындамасын түсіну оның төменде келтірілген негізгі қасиеттерін, белгілерін дәл айқындап алуды талап етеді. Ақиқаттың объективтілігі — тұлғаның талғамы мен зауқынан, жекелеген коғамдық қозғалыстар мен партиялардың корпоративтік мүдделерінен, жалпы адамның санасынан тәуелсіздігін айғақтайтын оның бірінші, бастапқы белгісі. Ақиқатқа қол жеткізу субъекті мен объектінің өзара кайшылықты әрекеттесуінен жүзеге асырылады. Сондықтан бұл әрекеттесудің; нәтижесінде (таным үдерісінде) объектінің де, субъектінің де әсерінен тұрады. Акиқатқа қажетті бейнеде таным үдерісінің объективті және субъективті құрауыштарының бірлігі көрініс береді: объект болмаса, білім өзінің мазмұнын жоғалтады, ал білуші адамсыз — субъектісіз білімнің өзі жоқ. Рас, нағыздыктың білуші субъектіге тәуелді емес екендігі белгілі. Объективті шынайылықтың өзінде ешкандай ақиқат жоқ, онда тек өзінің қасиеттері бар нәрселер ғана бар. Ақиқат осы шынайылықты адамдардың тануының нәтижесінде пайда болады. Ол танылатын шынайылык туралы субъектінің білімі болып табылады. Сондықтан объективтік білім неғұрлым толығырак болса, соғұрлым таным субъектісінің белсенділігі жоғары болады. Бұған байланысты мынаны айтуға болады: ащщат — объективтілік пен субъективтіліктів; бірлігі, объективті шынайылықтың субъективті бейнесі. Ақиқат деген-үдеріс, ол объектіні бірден, түтасымен және толык келемде түсіну. Ақиқатка бірден және түтасымен қол жеткізу мүмкін емес, оның күрделі үдеріс екендігін сезіп түсінуге адамдар біртіндеп келді. Акиқатты біртіндеп дәлдеу және тереңдету үдерісін белгілеу және сипаттау, оның объективті мазмүнын толыктыру үшін "абсолютті ақиқат және салыстырмалы акикат" үғымдары енгізілген. Абсолютті ақиқат деп езінің мазмүны бойынша бейнеленіп отырған объектісіне абсолютті сәйкес келетін бішмді айтамыз. Мүндайда білімның деңгейі абсолютті, демек, толық, дәл, ақырына дейін. Абсолютті ақикат деп ешқашан күмән келтіруге болмайтын айғақты акикатты айтуға болады ("Абай Құнанбайұлы 1845 —1904 жылдар аралығында өмір сүрген"). "Мәңгілік" ақиқатқа болашақта ешқашан теріске шығарылмайтын ақикаттар жатады. Мысалы: "Барлық адамдар өледі", "Ай Жерді айналады", "Материяның және қозғалыстың жасалмайтыны және жоғалмайтыны" туралы философиялық ұстаным, т.б. Алайда танымда абсолюттік акикатка жетуді нақты нәтиже дегеннен гері, ғалымдар кол жеткізуге тырысатын идеал деуге болар. Сондықтан ғылымда салыстырмалы ақиқатты көп пайдалануға тура келеді. Салыстырмалы ақиқат деп өзінің барлык объективті мазмұнымен аякталмағандығы, толык емес екендігі көрінетін, ертелікеш бұдан өрі дөлдеуді кажет ететін білімдерді айтамыз. Былайша айтканда, салыстырмалы акикат нағыздыққа жақын, оған едәуір сәйкес келетін, бірак толык емес акиқат. Шынайы танымда әркашан субъектінін шарттылыктары мен ресурстары шектеулі: аспапты техникасы, қолданатын логикалық және математикалық аппараты, т.б. Осындай шектеулер зерттеушіге абсолютті ақиқатка кол жеткізуге мүмкіндік бермейді, ол еріксізден салыстырмалы акиқатқа қанағаттанады. Салыстырмалы акикаттың кейбір элементтері өзінің объектісіне толық, сөйкес келеді, кейбіреулері автордың ақылмен болжап тұрған ойлары болып табылады. Объектінің кейбір аспектілері біршама уакытка дейін танушы субъектінің көзінен таса қалып коюы мүмкін. Өзінің объектісіне толык сәйкес келмеуіне орай, салыстырмалы ақиқат нағыздықтың жақындау — дәл бейнесі ретінде көрініс береді. Әрине, таным үдерісінде салыстырмалы ақиқаттың дәлел- денуі, толыктырылуы мүмкін. Сондыктан ол жетілдіретін білім болып табылады. Абсолютті білім — шынайылыкка толык сәйкестігіне орай — бұлжымайтьш білім. Элементтері өзінің объектісіне сай болғандықтан, онда өзгеретін ештеңе жоқ. Сырттай карағанда, абсолютті және салыстырмалы ақикаттар бір-бірін жокка шығаратындай көрінеді. Ал танымның шынайы үдерісінде олар бір-бірімен қарама- кайшылықта емес, байланыста болады. Олардың байланыстары акиқатқа жетудің процессуалдық, динамикалык сипатында болады. Салыстырмалы акиқатта адамзаттың жиынтық білімінің тұрақты өсу үдерісін камтамасыз ететін, бұлжымайтын білімдердің элементтері жоқ десек, кателескен болар едік. И.Ньютонның классикалык механикасы танымның одан өрі даму барысында колданылудың шектеулі аясында ғана акикат, демек, салыстырмалы екендігі белгілі болды. Оның орнын, уакыт өте келе, күрделі теориялар — кванттык механика мен катыстылық теориясы басты. Солай болса да, классикалык механика адаскандык емес, абсолюттік акикаттың "ұрығы" бар акикат болып табылады. Ол нағыздыктың түрлі салаларында (аспан механикасы және техника) казір де табыспен қолданылады. Таным үдерісінде адамдар абсолюттік және салыстырмалы акиқаттарды қатар қолданады. Әрине, ақиқаттың өзі үдеріс болуына орай, танылған арсеналдың ішінде абсолюттік шындык көп емес және абсолюттік ақиқат сол арсеналдың екі полюсіне шоғырлануы сипат алған. Абсолютті ақикат салыстырмалы ақиқаттардың косындысынан тұрады. Қосынды деп бұл жерде, салыстырмалы ақиқаттардың белгілі бір мөлшерінің карапайым қосындысы емес, абсолютті білімнің кұрылымындағы салыстырмалы акиқаттың алатын мөлшерінің біртіндеп, үнемі өсуін айтамыз. жүктеу/скачать 98,95 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|