Қ. Жарықбаев о. СаңҒылбаев

дерінің бір түрі. Д. жалпылау әрекет- 

терімен өзара тығыз байланысты. Д. 

дегеніміз  –  нәрселердің  бірсыпыра 

қасиет-белгілерін  ой  арқылы  бөлек- 

теп қарастыратын әрекет. Сондай-ақ 

Д. – осы қасиет-белгілерді нәрсенің 

біртұтас ерекшеліктерінен бөліп алып 

көрсету  тәсілі.  Д.  –  жалпылау  деп 

аталатын  ой-әрекетінің  негізі.  Адам 

заттар мен құбылыстардың (объект- 

тің) арасындағы айырмашылық бел-

гілерінен талдап барып, оларды жал-

пылайды. Д. сөзбен тығыз байланыс-

ты  ой-әрекеті.  Кеміс  балалардың  Д. 

әрекетінің өзіндік ерекшелік сипатта-

ры бар. Кемақыл баланың Д. әрекеті 

өте қиынға түсетін жайт. Өйткені он- 

дай балалардың ойлауы мен сөйлеуі 

нашар дамығандықтан нәрселер мен 

құбылыстардың белгі-қасиеттерін ой 

арқылы ажыратуы аса қиындық туды-

рып, олар сол нәрселерге тән жалпы 

ерекшеліктерді  ажыратып  көрсете 

алмайды.  Саңырау  балалардың  Д. 

ұғымдарды меңгеруінде айтарлықтай 

қиындықтар  бар.  Өйткені  саңырау 

балалардың ойы көрнекі бейнелерге 

негізделген.  Д.  ойлау  арқылы  ажы- 

ратылатын  белгі  қасиеттерді  танып 

білуге сөздік қоры жетіспейді. Ал на-

шар көретін және соқыр балалардың 

Д.  әрекеті  болмысты  көрнекі  түрде 

пайымдауы да жеткіліксіз. Ондай ба- 

лалар нәрселердің жалпы қасиеттері 

мен  дерексіздеу  әрекеті  өмір  тәжі- 

рибесінде  қалыптасқан  сөздік  түсі- 

ніктеріне  сүйенеді.  Кеміс  балалар- 

дың  Д.  әрекетіндегі  кемшіліктері 

бастауыш сынып жасында байқалып, 

оқу-тәрбие  істерінде  әдіс-тәсілдер 

арқылы  жүзеге  асырылып  толықты- 

рылып отырылады.

ДЕТЕРМИНИзМ  –  лат.  детер-

минария  деген  сөзі,  қаз.  белгілеу, 

анықтау  деген  мағынаны  білдіреді. 

Детерминизм (табиғатта және қоғам- 

да  кездесетін  оқиға,  құбылыстарды, 

оның  ішінде  адамның  еркі  мен  мі- 

незінің  өзара  байланыстығының  се- 

бептестігінің заңдылығын зерттейтін 

ілім).  Д.  –  психология  ғылымының 

негізгі  принциптерінің  бірі  (себеп-

салдар  мәселелерін  қарастырады). 

Д.  принципі  –  философиялық  және 

әдіснамалық  ұстаным  бойынша,