Қ. жарықбаев о. СаңҒылбаев

412

Дифференциалдық  психологияда  О. 

жүйке процестерінің пайда болуы мен 

тоқтауын  сипаттайтын  қасиеттердің 

бірі болып табылады.

ОТАНСҮЙГІШТІК.  Халқымыз кір 

жуып,  кіндік  кескен  атамекенін  ая- 

лап, елін, тілі мен мәдениетін, әдебие- 

ті мен тарихыи, біртуар аяулы перзент- 

терін мақтан тұтып, қадірлеп-қастер- 

леуді ұрпағына аманат еткен.

Бізде қай жүзге жататыныңды, қай ру-

дан екеніңді білу ес жиып, есейгеннің 

белгісіндей  дей  отыра,  мұның  түпкі 

мақсат-мұраты біреу, ол – ынтымақты 

ел  болу  деп  есептейміз.  Ер-азамат 

үшін туған халқын жан-тәнімен сүю, 

оның шаруашылығы мен мәдениеті- 

нің өркендеп, көркеюіне бар күш-жі- 

гері  мен  білімін,  еңбегін  жұмсап, 

үлес  қосу  перзенттік  парыз  болған, 

Қаз  дауысты  Қазыбек  би:  «Алтын 

ұяң – Отан қымбат... туып-өскен елің 

қымбат, кіндік кесіп, кір жуған жерің 

қымбат», – деп тебіренген ғой. Қазақ 

елі – біздің Отанымыз, атамекеніміз, 

қастерлеп келе жатқан туған жеріміз. 

Осы  жерді  жан-тәнімен  сүйетіндер 

де,  оны  көздің  қарашығындай  қор- 

ғап, сақтайтындар да ең алдымен қа- 

зақ  халқы,  оның  сендердей  ізбасар- 

лары. Қаршадайынан өз отбасын, әке- 

сі  мен  шешесін,  бауырлары  мен  ту- 

ған  туысқандарын  қастерлеп,  қадір 

тұтқан адам ғана есейе келе туған хал- 

қы  мен  ел-жұртын,  атамекенің  шын 

көңілмен  сүйетін  болады.  Өйткені 

халқымыз «Отан отбасынан бастала-

ды»  деп  бекерге  айтпаған.  Ата-ана- 

сын, өз үрім-бұтағын жанындай жақ- 

сы көріп сүймеген баланың ел-жұр- 

тын, халқы мен ұлтын сүйетін толық- 

қанды  азамат  болуы  екіталай.  Ұлт- 

жанды  кісінің  имандылық-адамгер- 

шілік қасиеттері, сондай-ақ, онын жек- 

жат-жұрағатқа  деген  оңды  көзқа- 

расынан да жақсы байқалады.

Қазақ елінің кез келген перзенті жұ- 

мыр жердің қай бұрышында жүрсе де 

өзінің іс-әрекеті мен мінез-құлқынан 

өз ұлты мен халқына деген сүйіспен- 

шілік  қасиеттерін  тайға  таңба  бас- 

қандай айқын байқатып отыруы тиіс. 

Бұл  үшін  ата-бабалардың  тарихы 

мен шежіресін біліп, оларды талдап 

таратуға  ерекше  мән  берген  абзал. 

Аталас  ағайындарының  аты-жөнін 

жүйелеп, оларды саусақпен санаған- 

дай айқын ажырата білу – кім-кімге 

де  болса  жарасымды  адамгершілік 

сипат.

Ата-бабаларымыз Алтайдан Атырау- 

ға,  Еділ  мен  Жайыққа  дейінгі  ұлан-

ғайыр, кең жазира даланы ғасырлар 

бойы басқыншы жаудан сан рет қор- 

ғап,  бостандық  пен  тәуелсіздік  жо-

лында  шыбын  жанын  пида  еткен. 

Біздер халқымыздың қас батырлары 

Қабанбай  мен  Бөгенбайды,  Исатай 

мен Махамбетті, Кенесары мея Нау- 

рызбайды,  Қасымхан  мен  Абылай 

ханды,  Амангелді  мен  Бауыржанды 

қадір тұтып, қастерлейміз. Олардың 

халқы үшін қалтқысыз қызмет етке- 

нін өзімізге үлгі-өнеге етіп, осындай 

ата-бабаларымыздың  болғанын  қа- 

лайша мақтан тұтпаймыз!

ОТБАСЫ МЕН НЕКЕ ПСИХОЛО-

ГИЯСЫ – психологиядағы неке жә- 

не отбасы проблемаларын зерттейтін 

пәнаралық  бағыт.  Отбасы  –  некеле- 

суден,  туыстық  байланыстардан  тұ- 

ратын  шағын  топтар,  жеке  өмірді 

ОТАН

ОТБА

413

ұйымдастырудың маңызды формасы 

және  әлеуметтік  қоғамдастық  түрі. 

О.–  үйірмелердің  жанұялық  бірлігі. 

Отбасы тәрбиесі – ұлттық тәрбиенің 

негізі  болып  табылады.  Отбасылық 

екіжақты жанжалдар – күйеуі мен әйе- 

лі де қатысатын отбасылық жанжал- 

дар. Отбасындағы жанжал катализа- 

торы – отбасында туындайтын жан- 

жалдың біріншілік себебі болып са-

налмайтын, бірақ ол жанжалға едәуір 

әсер  ететін,  оны  күшейтетін  немесе 

қолдайтын қандай да бір объективті 

немесе субъективті фактор. Социоло- 

гия,  экономика,  этнография,  тарих, 

заңтану, демография салаларындағы 

зерттеулерді  қамтиды.  О.  мен  неке 

психологиясын  жүйелеп  зерттеу  ал- 

ғаш  рет  XX  ғасырдың  20-жылдары- 

ның аяғында – 30-жылдардың басын-

да АҚШ-та басталды. Зерттеулердің 

қауырт  дамуы  нәтижесінде  60-70-

жылдарда  неке  мен  отбасы  зерттеу- 

лерін  жеке  бір  ғылым  етіп  саралау 

туралы мәселе белсенді түрде талқы- 

лана  бастады.  Алайда  бұл  объек-

тіні  ғылымдардың  әрқайсысы  өзінн 

етене  тән  көзқарас  тұрғысынан  қа- 

растыратынына байланысты бұл мә- 

селе шешілмеген қалпында қалды.

Неке мен отбасын психологиялық зерт-

теулерде  мына  мәселелер  қамтыла- 

ды: некенің сапасына ықпалы бар фак-

торларды зерделеу; отбасының даму 

циклі, отбасының рөлдік құрылымы, 

биліктің  отбасы  мүшелерінің  ара-

сында  бөлінуі,  ерлі-зайыптылардың 

арасындағы  қарым-қатынас,  некелік 

жұбын таңдаудың детерминанттары, 

тәрбиенің әртүрлі паттерндерінің нә- 

тижелігі, ата-аналар мен олардың ба- 

лаларының  психологиялық  ерекше- 

ліктері және т.б.

Отбасылық және некелік консульта- 

циялау  процесін  және  оның  нәти- 

желілігін  зерделеу  зерттеудің  жеке 

бір саласы болып сайланды. О. мен 

неке психологиясы жинақтаған мәлі- 

меттер отбасына көмектесуге бағыт- 

талған әр алуан әлеуметтік және пси- 

хологиялық бағдарламалар мен ұсы- 

ныстар қалыптастыру үшін негіз бо- 

лып  табылады.  Бұл  мәліметтер  тұ- 

тастай  алғанда  отбасына,  сондай-ақ 

оның жекелеген мүшелеріне коррек- 

циялық ықпал-әсер амалдарын жүзе- 

ге асырушы, отбасыларына қатысты 

жұмыс  жүргізуші  мамандар  мен 

қызметкерлер  даярлаудың  ғылыми 

принциптерін талдап белгілеудің не- 

гіздері  ретінде  пайдаланылады.  От- 

басы және неке психологиясы – пси- 

хологияның саласы неке, отбасы, ері 

мен зайыбының және олардың туыс- 

тарымен  қатынасының  антология- 

сын зерттейді.

ОТБА

ОТБА

414

өЖЕТТІЛІК – адам мінезінің ұнам- 

ды  қасиеттерінің  бірі.  Мұны  батыл- 

дық  ұғымының  синонимі  деуге  де 

болады.  Ө.  жүйке  жүйесі  күшті,  ми 

қыртысындағы  тежелу  процесінен 

қозуы  басым  адамдарда  жиі  кезде- 

седі. Ол ерік-жігер, қажыр-қайраттың 

жүректілік, ерлік, төзімділік, қайсар- 

лық  сияқты  басқа  да  қасиеттерімен 

тығыз  байланысып  жатады.  Бұл  қа- 

сиет көбінде принципті, ержүрек, ба- 

тыл адамдарда кездеседі. Өз шешім-

дерін  жүзеге  асыру  жолында  өжет 

кісі орасан зор табандылық көрсете- 

ді.  Қабылдаған  шешімінің  орында- 

луының  еш  мүмкіндігі  жоғына  көзі 

жеткенде  ғана,  жаңадан  тез  шешім 

қабылдап,  бұрынғысын  тоқтататын 

болады.  Нағыз  өжет  кісі  «орынсыз 

жерге пышақ ұрмайтын, ылғи да же- 

ті  өлшеп,  бір  кесетін»  интеллектісі 

жоғары  деңгейдегі  адам.  Өжет  кісі- 

лердің қатарына Б.Момышұлы, Т.Би- 

гелдин,  М.Мәметова  сияқты  тұлға- 

ларды жатқызуға болады.

өз КӘСІБІН АНЫҚТАУ – тұлғаның 

өз  еркімен,  ынтасы  ауған  еңбек  іс- 

әрекетінің  аумағын  таңдауы.  Әлеу- 

меттік  анықталу  бөлімі.  Өмір  мәнін 

іздеу  теориясы  –  тұлғаның  психо- 

коррекциялық  және  психотерапев-

тік  теориялары.  Бұл  теория  өмірдің 

мәні  жоқ  деп  санайтын  адамдардың 

мәселелерінің  психологиялық  сипа- 

тын түсіндіреді және жоғалған өмір- 

дің  мәнін  табуға  қажетті  психоте- 

рапиялық  және  психокоррекциялық 

процедуралардың негізін жасайды.

өзДІГІНЕН БІЛІМ ЖЕТІЛДІРУ – 

жеке адамның өзі басқаратын мақсат- 

ты танымдық іс-әрекеті; ғылымның, 

техниканың, мәдениеттің, саяси өмір- 

дің және т.б. қандай да бір саласынан 

жүйелі түрде білім алу. Ө.б.ж. – өзін-

өзі тәрбиелеу құралдарының бірі. Өз- 

дігінен  білімін  жетілдірудің  негізгі 

нысандары сан алуан. Адамның өзді- 

гінен білімін жетілдірудегі мақсаты – 

біліктілігін (мамандығын) немесе бі- 

лім деңгейін көтеру. О.б.ж. дағдыла- 

рын  қалыптастыруда  мектеп  маңыз- 

ды  рөл  атқарады.  Оқушылардың  О. 

б.ж.  дағдыларын  қалыптастыруға 

сыныптан  және  мектептен  тыс  әр 

түрлі  үйірмелердегі,  клубтардағы, 

дәрісханалардағы  сабақтар,  тәжі- 

рибелік жұмыстар және т.б. себепттер 

болады. Мектепте үйретілген Ө.б.ж. 

дағдылары арнаулы орта және жоға- 

ры  оқу  орындарының  оқу  процесі- 

не  тереңдетіліп,  жетілдіріледі.  Се- 

минардағы

;

  ғылыми  үйірмелердегі, 

студенттердің  ғылыми  қоғамдарын- 

дағы  сабақтардың,  зерттеу  эспеди- 

цияларына  қатысудың  және  т.б.  ма- 

ңызы зор.

өзІМШЛДІК (лат. еgо-мен) – 1) адам- 

ды  оның  қоғамға  және  басқа  адам- 

дарға  қатынасы  тұрғысынан  сипат- 

өЖЕТ

өзІМ

415

тайтын өмірлік принцип пен мораль- 

дық  қасиет.  Ол  басқалардың  мүдде- 

сімен  санаспайтын,  тек  өз  мүддесін 

ғана көздейтін жеке бастық теріс қа- 

сиетті бейнелейді. О. – жалған адам- 

гершілік  принцип  ретінде  амораль- 

дық  қасиеттер  болып  саналады;  2) 

субъекттің құндылық бағдары; өмір- 

лік  қарекетінде  өз  қамын,  өз  қажет- 

сінулерін басқа адамдар мен әлеумет- 

тік  топтардың  мүдделерінен  үстем 

санаушылық.  Ө.  көріністеріне  субъ-

ект өзінен басқаға қараған басының 

мақсаттарына жетудің объектісі, құ- 

ралы  деп  қарау  тән.  Өзімшілдіктің 

дамуы, тұлғаның үстем ой ниетіне ай-

налуы индивидті тәрбиелеудегі елеу- 

лі кемшіліктерден болады. Отбасын- 

дағы  тәрбиенің  бағдары  баланың 

өзін тым жоғары санауына, яғни эго- 

центризміне бағытталса, бала өз мүд- 

делерін, қажетсінулерін ғана негізге 

алатын  мінез-құлық  қалыптаса  бас-

тайды. Есейе келе мұндай мінез-құ- 

лық арқылы өзін ғана жақсы көруші- 

лік, өзінен басқаның күйініш-сүйіні- 

шіне немқұрайдылық деңдеп, субъект- 

тің сыртқы дүниеде өзін оқшау, жал- 

ғыз  санаушылығы  туындайды.  Қай- 

сыбір  психологиялық  және  әдептік-

психологиялық  тұжырымдамаларда 

Ө. адамның туа біткен қасиеті, осы- 

ның арқасында ол өзінің өмірлік қа- 

рекетін қамтамасыз етеді деп қарас- 

тырылады.  Әдеттегі  ұғымда  Ө.  аль-

труизмге  (көпшілдік)  қарама-қарсы 

мағынада қолданылады.

өзІНДІК САНА – адамның өзін жә- 

не  жеке  қасиеттерін  түсінуі.  Адам- 

ның  өзі  кім  екендігіне  ой  жүгіртіп, 

бойындағы күш-қуатын, ақыл-ойын, 

қабілеттілігін, әр бір іс-әрекеттерін ат- 

қарудағы ниеті мен мақсат-міндетін, 

өзін  қоршаған  орта  мен  әлеуметтік 

жағдайға, өзге адамдарға, өз басына 

деген  көзқарасын  білдіретін  қасиет- 

терін  анықтауы,  аңғаруы.  Өзін-өзі 

басқару негізі – 1) адамның белгілі бір 

іс-әрекетін  ұйымдастыру;  2)  топтың 

өзіндік ерекшелігін бейнелеуі; 3) өзін- 

өзі басқару негізі адамдардың ұйым- 

дастыру  шеберлігі  дамуының  дәре- 

жесіне сәйкес құрылуы тиіс. Өзін ұс- 

тай  білу  –  өмірдің  күрделі  жағдай- 

ларында адамның ішкі байсалдылы- 

ғын сақтап, ақылмен салмақтап әре- 

кет жасай білу қабілеті. Өзіндік сана-

сезім – адамның өзін практикалық жә- 

не танымдық іс-әрекеттің субьектісі, 

жеке  тұлға  (яғни  өзінің  адамгерші- 

лік қасиеттерін, қызығушылығын, құн- 

дылығын,  мұратын  және  мінез-құ- 

лығын) ретінде ұғынуы және бағала- 

уы. Ө.с- индивидке ғана емес, қоғам- 

ға, сыныпқа, әлеуметтік топқа, ұлтқа 

тән.  Өзіңдік  сана-сезім  рефлексия- 

мен тығыз байланысты, мұнда ол тео-

риялык ойлау деңгейіне көтеріледі.

өзІНДІК ТӘРТІП – 1) адамның өзі- 

нің  мінез-құлқын  бақылауы.  «Өзін-

өзі бақылаудың» синонимі; 2) кейде 

«өзіндік  жаза»  мағынасында  қол- 

данылды. Өзін-өзі алдау – өзінің шек-

теулерін  дәл  түсіне  алмағандықтан 

адамның  өзін-өзі  алдауы;  өзін-өзі 

алдағанын адамда өзін-өзі қабылдау 

қабілеті болмайды. Өзін-өзі аңғару – 

адамның өзін аңғару күйі.

өзІН-өзІ  АНЫҚТАУ  –  тұлғаның 

жалпы әлеуметтік қатынастар жүйе- 

сіндегі өзінің әлеуметтік рөлі мен по- 

зициясын таңдауы. Ш.Бюлердің көз- 

қарасы бойынша, тұлғаның толымды 

өзІН

өзІН

416

өзін-өзі жүзеге асыруын қамтамасыз 

ететін, өзінің ішкі мәніне сәйкес мақ- 

саттарды қоя білу мүмкіншілігі. Өзін- 

өзі бағалау – адамның өзіне сындар- 

лы  көзқараспен  қарап,  өз  мүмкінді- 

гін  өмір  талабына  сәйкес  бағдарлай 

білуі,  өз  мақсатын  нақтылау,  ойын 

түйіндеу қабілеттілігі. Өзін-өзі бағалау 

адамның  өзіне  деген  сенімін  артты- 

рып,  рухани  үйлесімділігін  дамыта- 

ды.  Өзін-өзі  бағалау  адамның  айла- 

ласындағылармен қарым-қатынасын, 

өзіне  сын  көзбен  қарауын  және  та- 

лап қоя білуін, жетістікке және сәт- 

сіздікке  қалай  қарайтынын  көрсете- 

ді.  Сонымен  қатар,  Өзін-өзі  бағалау 

адамның  іс-әрекетінің  тиімділігіне 

және  оның  тұлға  ретінде  дамуына 

әсер етеді. Өзін-өзі бағалау ең алды- 

мен, адамға басқалардың беретін ба- 

ғасына қарай қалыптасады. Адам өзін 

айналасындағылар қалай бағалайты- 

нына қарай  өзін-өзі бағалауға бейім 

келеді.  Өзін-өзі  байқау  1)  адамның 

өзінің мінез-құлқын, өзін бақылауы; 

2) интоспекцияның синонимі.

өзІН-өзІ  БАСҚАРУ  –  ұжым  мү- 

шелерінің  өз  ортасында  басшылық 

етіп,  басқару  әрекеті.  О.-ө.б.  негізі-

нен  мекемеден  тыс  жұмыс  түрінде 

кеңінен көрініс береді. Өзін-өзі бекі- 

ту  –  адамның  өзін-өзі  білдіру  мен 

өзін-өзі  ашуға  деген  іргелі  қажетті- 

лігі. Ө.-ө.б. негізгі мотиві – тіршілік- 

тің  берілген  жағдайларында  едәуір 

толымды  өмірге  жетуге  және  ұжым 

мен  қоғамда  мәнді  әрі  жағымды 

әлеуметтік-психологиялық мәртебеге 

жетуге ұмтылыс. Ө.-о.б. адамдар кө- 

бінесе  үлкен  рухқа  ие  және  жоғары 

дамыған  талаптану  деңгейімен  си-

патталып,  іс-әрекетте  басқалардан 

жоғары нәтижелерді көрсетуге тыры- 

сады. Өзін-өзі танытумен байланыс- 

ты  ұғымдардың  бірі  –  Ө.-ө.б.  мәсе- 

лесі  психоанализде  де  арнайы  қа- 

растырылған. А. Адлердің пікірінше, 

тұлғаның  Ө.-ө.б.  ұмтылысы  оның 

жастық  кезеңінен  қалыптасқан  ке- 

містік  сезімін  компенсациялау  жо- 

лы  ретінде  пайда  болады.  Оның  тұ- 

жырымдауынша,  егер  невротиктер-

де  О.-ө.б.  басқалардың  Менін  басу 

негізіндегі  өзін-өзі  жүзеге  асыру 

ұмтылысымен, көбінесе эгоцентрлік 

бағытта іске асса, ал психикасы сау 

адамдарда  ол,  ең  алдымен,  белгілі 

бір мақсатқа жетуде кездесетін қиын- 

дықтарды  жеңуге,  өмір  талабынан 

шығатын  шынайы  міндеттерді  ше- 

шуге  бағытталған,  яғни  өзінің  әлсіз 

Менін  жеңуінде,  бүгінгі  Меніне  өк- 

темдігінде  көрінетін  тұлғаның  өзін- 

дік өктемдігі түрінде жүзеге асады.

өзІН-өзІ  БЕЛСЕНДІЛЕНДІРУ  – 

адамда  бар  нышандар  мен  қабілет- 

тіліктерді іс жүзінде барынша қолда- 

ну нәтижесі және үрдісі және тұлға- 

ның  өзін-өзі  үнемі  дамытуға  ұмты- 

лысы.  Өзінің  әлеуметтік  мүмкіндік- 

терін  үнемі  неғұрлым  толық  ашып 

дамытуға  ұмтылушылық  тән  тұлға. 

Мұндай тұлғалар шығармашылыққа, 

толыққанды қарым-қатынас жасауға, 

өз ойыңдағысын орындауға қабілет- 

ті. Өзін-өзі белсенділендіретін тұлға 

ізгілікті,  тұлғалық  бағдарлы  тәрбие 

жүйесінде қалыптасады. Өзін-өзі бел- 

сенділендіру  теориясы  –  тұлғаның 

өзін жетілдіруге қажетті және адам- 

ның  тұлға  ретінде  қалыптасуына 

оның өзін белсенділендіруге талпы- 

нуы қажет деп анықтаған тұлға пси- 

хологиясының гуманистік теориясы.

өзІН

өзІН

417

өзІН-өзІ  БІЛДІРУ  –  өзін-өзі  та- 

нытуға  мәні  жағынан  жақын,  тұл- 

ғаның  өзін-өзі  көрсетуді  білдіретін 

ұғымдардың бірі. Егер де ерте бала- 

лық шаққа жоғары психикалық функ- 

циялардың,  қабілеттердің  және  т.б. 

қалыптасуы тән болса, балаң жастық 

кезеңде әлеуметтік ойлау, өзіндік са- 

на, ынта және т.б. тән болады О-ө. б. 

жөніндегі  сауал  жасөспірімдік  және 

балаң  жастық  кезеңдерде  өте  өзек- 

ті  болады.  Ол  тұғаның  дұрыс  және 

үйлесімді  дамуының  негізгі  алғы- 

шарттары  ретінде  көрініс  табады. 

Осы  кезеңде  бағыттылық,  бағдар, 

өмірде,  қарым-қатынасты  дұрыс 

бағдарлай  білу  сияқты  маңызды  қа- 

сиеттер қалыптасады. Адамның осы 

қабілеттерін  белсенді  қалыптасты- 

ратын факторлардың бірі – алуан түр- 

лі  қарым-қатынас,  өзін-өзі  түрлі  іс-

терде сынап көру. Тұлғаның ө-ө.б.-іне 

әсер ететін – ол қоғам.

Кейбір  әлеуметтік  өзара  әрекеттес- 

тіктер  адамдық  «Менді»  төмендету, 

ынтаны  басу,  адамның  шынайы  мә- 

нісін  бұрмалау  сияқты  тенденцияға 

ие болады. Бұл жағдайларда тұлға бір-

тіндеп, адекватты ө-ө.б.-дің белгіле- 

рін жоғалтып, өзін-өзі жүзеге асыру- 

дың бұрыс жолдарын тандайды. Өз-

өзінің жетілмеген бейнесі, рефлексия- 

ға, яғни өзінің тек жеке әрекеттерін 

ғана емес, сондай-ақ тұтас тұлғасын 

дұрыс бағалауға қабілеттілігінің бол- 

мауы  адамды  ішкі  дағдарыс  жағда- 

йына,  ал  «өзіне-өзі  айтатын  сөздің 

болмауы» өзімен-өзі ішкі диалог құ- 

ра алмау жағдайына әкеледі. Белсен- 

діліктің себебі ретіндегі өзін-өзі біл-

діруге деген қажеттілік әртүрлі болуы 

мүмкін: біреулерде ол шектен тыс түр- 

лерде  (өзіне  сүйіспеншілік),  ал  бас- 

қаларда айқын көрінбеуі мүмкін.

Адамның өзінің ішкі «Меніне» қарсы 

тұра  білу  қабілеті  неғұрлым  нашар 

көрінсе, яғни адам неғұрлым өзін-өзі 

аз бағаласа, соғұрлым ол үшін сырт- 

қы  мәнерлілік  (көз  тартымдылық) 

мәнді  болып  табылады.  Сондай-ақ, 

өзін-өзі білдірудің әртүрлі жетілу дә- 

режесі  мен  қалыптасу  кезеңдері  бо-

лады.  Ерте  кезеңдерде  (ішкі  «Мен» 

бейнесі  қалыптаспаған  шақта)  тұл- 

ғада өзін-өзі білдіру өз «Менін» көр- 

сету түрінде көрініс табады. Өзін-өзі 

көрсету, өзін-өзі ашу тұлғаның өз «Ме- 

нің» шынайы және мәнерлі білдіруі- 

нің  айқын  қажеттілігіне  айналған 

кезеңінде ғана өзін-өзі білдіру жетіл-

ген дәрежеде көрінеді. Адам өмірде өз 

мінез-құлық  мәнерін,  сөйлеу  стилін 

және, ең бастысы, өзін-өзі әртүрлі қы- 

лықтарда, істерде білдіруге тырысады.

К.А.Абульханова-Славскаяның  пі- 

кірінше:  «Тұлғаны»  өзін-өзі  таны- 

туының негізі болып табылатын өзін- 

өзі білдірудің қиындықтары ұялшақ- 

тық, икемсіздік, қарым-қатынастағы 

мазасыздық немесе керісінше сенім-

сіздікті жасыратын әдейі жасалатын 

дөрекіліктен басталады».

Бұл – тұлғаның қарым-қатынасында, 

іс-әрекетінде, жалпы тіршілігінде кө- 

рінетін адамның өзін-өзі білдіре ал- 

мау мәселесі. К.А.Абульханова-Слав-

ская  өзін-өзі  білдіру  тәсілдерінің 

қызықты типологиясын ұсынды. Оның 

байқауынша, бір адам өзі шынымен 

не сезінсе, соны білдіреді және өзін 

өте  қызу,  экспансивті  көрсетеді.  Ал 

басқа  біреуі  болса,  сыртқа  өзін-өзі 

білдіру  үшін,  яғни  ішкі  дүниеден 

сыртқыға  өтуде  көрінбейтін  бөгетті 

өзІН

өзІН

418

жеңуге,  белгілі  бір  еріктік  күшті 

жұмсауға мәжбүр болады. Ал бірін- 

ші тип үшін ешқандай бөгет болмай-

ды. Үшіншісі парадоксалды тип, бір- 

дей жайттарда өзін әр түрлі, ал әр түр- 

лі жағдайларда өзін бірдей ұстайды. 

Төртінші тип барлық уақытта тек өз 

ішкі  дүниесінде  ғана  қалады,  сырт- 

қы  жағдаятты  «ескеріп»  қана,  тек 

оған  бейімделіп  өмір  сүреді.  Соны-

мен, автордың анықтауынша, өзін-өзі 

білдіру дегеніміз – іс-әрекетте, қарым-

қатынаста, өмір міндеттерін шешуде 

көрінетін,  адамның  өзін-өзі  тұлға 

ретінде жүзеге асыру тәсілі. Осылай-

ша,  тұлғаның  өзін-өзі  танытуының 

қажетті  тәсілі  ретіндегі  әлеуметте 

өзін-өзі білдіре алу қабілетінің маңы- 

зы зор екендігі анықталды.

өзІН-өзІ ЖҮзЕГЕ АСЫРУ – бұл 

тұлғаның  жетілген  өзіндік  реттеу, 

өзіндік басқару негізінде пайда бола-

тын, жақын ортада өзінің әлеуметтік 

статусын жоғарылату қажеттілігінен 

туындаған, өзін-өзі көрсету және өзін 

әлеуметтік  тәжірибе  субъектісі  ре- 

тінде  өзін-өзі  бекіту  бойынша  дер- 

бес, саналанған, арнайы ұйымдасты- 

рылған іс-әрекеті. Осы процестің пси- 

хологиялықк  механизмдері  ретінде 

мыналарды бөліп көрсетуге болады:

1)  тұлғаның  арнайы  түрде  ұйым- 

дастырылған  өзін-өзі  зерттеуі  (өзін-

өзі тану); 2) адамның өз қасиеттері, 

қабілеттері, әлеуметтік құндылықта- 

ры жөніндегі түсініктердің қалыпта- 

суы  (өзін-өзі  анықтау);  3)  өзіне  ба- 

ғытталған  сыртқы  талаптарды  мақ- 

сатты түрде зерттеу, солармен өз әлеу- 

меттік  кемелдігін  салыстыру,  яғни 

өзінің әлеуметтік талаптарға сай бо- 

луға  дайындығын  анықтау  (өзін-өзі 

саналау);  4)  өзін-өзі  тәрбиелеу  мін-

деттерін бөліп алу, қоғамдық пайда- 

лы іс-әрекет барысында өз жеке ба- 

сы  бойынша  тәрбиелеу  жұмысын 

жоспарлау, өзін-өзі ұйымдастыру, өзін-

өзі талдау, өзін-өзі қадағалау, өзін-өзі 

бағалау  түрлерін  анықтау  (өзін-өзі 

дамыту).

Адамның  өзін-өзі  білуі,  басқаларға 

таныта білуі – оның ішкі адамгерші- 

ліктік  болмысын,  интеллектуалдық, 

творчестволық мүмкіншіліктерін ашу- 

ға үздіксіз ұмтылысы, өз бойындағы 

қасиеттері мен мүмкіншіліктерін ақи- 

қат  дүниеге  белсенді  таныту  проце- 

сі.  Бұл  ұғым  алғашында  гуманистік 

психологияда  пайда  болып,  кон- 

цептуалдық тұрғыда құрастырылды. 

А.Маслоу бойынша, өзін-өзі таныту – 

адамның  өзінің  бойындағы  барлық 

творчестволық қабілеттері мен мүм- 

кіншліктерін  едәуір  толық  ашып, 

жүзеге  асыруға  үздіксіз  ұмтылысы. 

Ол  қажеттіліктер  иерархиясында 

ең  жоғарғы  орынды  алады.  Екінші 

тұрғыда  өзін-өзі  таныту  нағыз  бел- 

сенділігі,  шынайы  әрекетті  білдіре- 

тін  ұғым  ретінде  түсініледі.  Ағыл- 

шын тілінде «action» әрекет мағына- 

сын  білдіреді.  Ал  өзін-өзі  танытуға 

мәні  жағынан  жақын  ұғым  ретінде 

қолданылатын өзін-өзі жүзеге асыру 

ұғымында «геаlіzаtіоn» – Оксфордтық 

ағылшын  тілі  сөздігіндегі  анықтама 

бойынша белсенділікті емес, ал ең ал-

дымен, адамның саналау, ой-әрекетін, 

яғни  танымдық  іс-әрекетті  білдіреді 

О.-о.т. (латын тілінен, асtual – «шына- 

йы») – гуманистік психологияның не-

гізгі тұжырымдамалық ұғымы.

А. Маслоу бойынша, «Өзін-өзі таны- 

ту – адамның бар мүмкіндігі жеткен- 

ше, адам болуға ұмтылу, өзін-өзі же- 

жүктеу/скачать 11,21 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: