1-билет фонетика ғылымының зерттеу нысаны, салалары, дамуы. ҚАзақ фонетикасының зерттелу жайы
Кітап мынадай тҿрт бҿлімнен тұрады
жүктеу/скачать 1,32 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- 3.Саралап оқыту технологиясы
- 16-билет.1.Есімше, оның түрлері, мағынасы, жасалуы. Есімшенің түрленуі. Зерттелу жайы.
- 2. Шоқан Уәлиханов өмірі мен шығармашылығы. Фольклор, әдебиет тарихы, поэзия жанрлары туралы зерттеулері.
- 3. Қазақ тілі пәнінен сабақтан тыс жұмыстар жүргізудің әдіс-тәсілдер жүйесі, олардың мақсаты мен міндеттері. Қазақ тілінен үйірме ұйымдастырудың маңызы.
- 17-билет. 1. Көсемше, мағынасы, жасалуы. Көсемшенің жіктелуі, сөйлемде атқаратын қызметі. Зерттелу жайы.
- 2. Абай Құнанбайұлы. Шығармашылық өмірбаяны. Өлеңдерінің тақырып ауқымы. Абай жаңалығы.
| Кітап мынадай тҿрт бҿлімнен тұрады:
1. балалар ҿмірі туралы жазылған орыс тіліндегі түрлі хрестоматиялардан үзінділер, Паульсон хрестоматиясынан алынған үзінділер, 2. ҽр түрлі жастағы адамдардың ҿмірін суреттейтін туындылар, 3. қазақ жыршы- ақындарының ҿлеңді шығармаларынан үзінділер, 4. қазақтың мақал-мҽтелдері. Зерттеуші Ҽ.Дербісҽлин Алтынсаринның 35 аудармасының бар екенін айқындап, ҽңгімелерінің кҿпшілігі И.И.Паульсонның «Книга для чтения и практических упражнений в русском языке» хрестоматиясынан жҽне К.Д.Ушинскийдің «Детский мир», «Родное слово», Л.Н.Толстой-дың балаларға арналған кітаптарынан алынған дейді. Аудармалардың бірі дҽл аудармалар болса, екіншілері тақырыбы мен сюжеті сақталынғанымен еркін аудармаға жатады, кейбірін қазақ тұрмысына жақындатып ҿзінше жазған. Оқу мен еңбек тақырыбы – негізгі тақырыптардың бірі. «Ҿрмекші, құмырсқа, қарлығаш» жҽне «Ҽке мен бала» ҽңгімесінде еңбек ет, босқа жатпа, сҽл нҽрсені қомсынып, кҿптен құр қалма, азға қанағат ете біл деген ойлар айтылады. «Атымтай жомарт» ҽңгімесінде де еңбек дҽріптелген. Бұл ел аузындағы аңызға айналған араб ертегісі болатын, соны Ыбырай ҿз мақсаты үшін шебер түрде ҿңдеген. Тҽрбие жҿніндегі негізгі тақырыптарының бірі- талап. Талап болмаса, адамзат баласында даму болмас еді. Жастық шақта талаптанып, еңбек ет, ҿнер тап, оқу оқы, қай ҿнердің соңына түссең, ҿзің үшін де, елің үшін де пайда келтіре біл, талабыңмен ҿрге шық деген пікірі «Талаптың пайдасы» атты ҽңгімеде айқын. Петр патшаның назарын аударған сол бала кейін белгілі суретші болыпты, яғни талаптың арқасында таланттың ашылғанын дҽлелдеу. Ыбырай жас ұрпақтарға жас кезінен дұрыс тҽрбие беру ісіне ерекше кҿңіл бҿлген. Бағып-қағуда кҿп мҽн бар екендігіне назар аудартатын бір ҽңгімесі - «Бақша ағаштары». «Баланы жастан»-дегендей, жас күнінен дұрыс тҽрбие беру оның жақсы болашағын қамтамасыз етеді. Мейірімділік, махаббат туралы ҽңгімелеріне «Мейірбанды бала», «Шеше мен бала», «Аурудан аяған күштірек» деген үш ҽңгімесі енеді. Адам деген ардақты атқа ие болу шын бақытты адамның маңдайына жазылмақ. 13 жасар қыз жазықты болған ҽкесі үшін ҿзінің қолын кесуді сұраса, Сейіт деген бала ауру қанша жанына батса да анасын аяп, қиналған дыбыс шығармайды. Мұндай балаларда адамды сүйетін жақсы мінез біртіндеп ҿсе бермек. Ыбырай ҿз хрестоматиясына ҿзге елдердегі жақсы адамдарды үлгі ету арқылы адам баласының достығы деген мҽселеге де тоқталған. (Ыбырай аудармаларымен толық танысқысы келетіндерге сілтеме - Ҽ.Дербісҽлин. «Алтынсариннің жазушылық қызметі туралы»). Балалар ҽдебиетінің жазбаша нұсқасын алғаш жасаған Ыбырайдың бұл ісі ізсіз емес, кейінгі «Үлгілі бала», «Қирағаттар» осының айғағы. Фольклорымыздағы ертегі, аңыз, бесік жырлары, жұмбақ, жаңылтпаштар да хрестоматиядан орын алған. Балалар ҽдебиетіне тҽн ерекшеліктерді сақтай отырып, жазба балалар ҽдебиетінің үлгісін жасады. Уақиғалы, қысқа, қызықты, тартымды,түсінікті, жеңіл тілді, тҽлімдік қызметі басым шығармаларды жазуға шеберлік керек. Балалар ешбір күштеусіз шығарманы қызыға оқи отырып, жазушының айтпақ идеясын саналарына сіңірулері шарт. \Чувство любви сильнее боли\ деген Паульсонның ҽңгімесінің кейіпкеріне Сейіт деп ат беріп, түсініктірек тілмен баяндауы да тҽрбиелік мақсаттан тұрады. Тҿл ҽңгімесіне жататын «Бай мен кедей баласы» ҽңгімесі - тақырып, идея, сюжет жағынан біртұтас шыққан ерекше туындысының бірі. Ел кҿшкенде жұртта ұмыт қалған екі баланың бір тҽулікте бастарынан кешірген оқиғаларын суреттеу арқылы автор үлкен ой түйген. Осы ойды кім таратып айтып береді? Бұл ҽңгіме сюжеті жағынан орыс жазушысы Салтыков-Щедриннің «Бір шаруа екі генералды қалай асырады» деген сатиралық ертегісіне ұқсайды. Жазушының бұл жерде кҿрсетейін дегені биологиялық, психологиялық мҽселе емес, ҽлеуметтік мҽселе. Ҿмірмен бетпе-бет келгенде Асанның ҽлсіз болуына, Үсеннің ҿз құрдасынан анағұрлым ақылды болуына да себепші – тұрмыс.Жазушының Үсенге деген ілтипаты да елеусіз емес. Алтынсариннің «Надандық» ҽңгімесінің кҿлемі шағын болғанымен, айтары қомақты. Бұл қазақ даласындағы ғасырлар бойы серпілмеген қараңғылықтың кҿрінісі жҽне оның шала дінмен ұштасуына оқыған адамның кҿрсеткен қарсылығы, жаңа адамның ғылымға сүйенуі. Алтынсарин ҽңгімелеріндегі тҽрбиенің бір ұшығы үлкендерге де тіреледі. Бұл жайында «Қыпшақ Сейітқұл» ҽңгімесінің берері зор. Автордың ҿзі Сейітқұл деген кісі 1830 жылдары қайтыс болған. Торғайдың терістігі Қабырға ҿзенінің бойында қыпшақтардың барлығы жҽне ол жерде «Сейітқұл қорғаны» деп аталатын оба бар екені рас, ҽрине, бұл ҿмір шындығына негізделген ел аңызының кҿркемдік шындыққа айналуы. Сейітқұл сияқты адам мен сондай ел болуын аңсау, соған бағыттау. Қай кезде болсын жазушы фольклордан сюжет негізін алғанда, сол материалдан ҿз пікіріне ҿрістес, бағыттас мҽселені алып дамытады. Бұл ҽңгімедегі негізгі тақырып-еңбек, отырықшылық, егінмен айналысу тҽжірибесі, еңбексіз ұрлықпен күн кҿрудің зияндылығы. Алтынсарин ҿз ҽңгімелерінде ескіліктің теріс жақтарын кҿрсетіп, сынап қана қоймайды, онымен күресудің жолдарын да кҿрсетеді. Зерттеушілер оның қазақ ҽдебиетіне енгізген жаңалығының бірі ретінде табиғат лирикасын кҿрсетеді. Табиғат тек байлық, сарқылмас қазына ғана емес, кҿркемдік пен сұлулықтың бастауы. Қызара батқан күн, сарғая атқан таң, дірілдеген сҽуле, сарқыраған ҿзен, үдере кҿшкен бұлт, құлпырған жазық т.б. бҽрі де адамның эстетикалық сезімін оятарлық күшке ие. Белинскийдің «Табиғат адамның алғашқы оқытушысы, рух берушісі»- деуі бекер емес. Қазақтың ХІХ ғасырындағы поэзиясында табиғат, пейзаждық ҿлеңдер аз. Дулат Бабатайұлының «О,Сарыарқа, Сарыарқа» ҿлеңдері сықылды. Алтынсариннің табиғат лирикасына жататын ҿлеңдері мыналар: «Жаз», «Ҿзен», «Жаз шыққанда». Алтынсариннің орыс ҽдебиетінен алған, қазақ ҽдебиетінде іргесін қалаған тағы бір ерекшелігі - новеллалары. Жазба қазақ ҽдебиетінде Алтынсаринге дейін қара сҿз жазу үлгісі болған жоқ \ҽрине, бұл жерде кҿне түркі ескерткіштері туралы айтпадық\. «Надандық» , Қыпшақ Сейітқұл» новелласын зерттеушілер осы жанрдың бастауына жатқызады. Новелла – эпостық жанрдың ҽріден келе жатқан түрі. Оның ҿзінше даму тарихы, ҽр дҽуір, ҽр жағдай, кезеңдерге, авторларының дүниетанымына байланысты түрліше болатыны белгілі. Новеллада ҿмір құбылысының жұртшылық үшін ең керекті, ең маңызды жағы алынып, ол қысқа сюжетті ҽрі ауызша айтып беруге лайықты оқиғаға құрылады. Ҽрдайым оқиғаның шешуі, оқиғаның күтпеген жерінен шешіледі. Ыбырай Алтынсариннің жазу ҽдісі туралы сҿз қозғағанда кҿңіл аударатын бір нҽрсе – образ, сҿз қолданыстарының ҿмір шындығына сҽйкестігі. Асқақ ҽсірелеу, ҽдемі теңеулер онда кҿп емес, теңеулері де қарапайым, жұртшылыққа таныс құбылыстар. Мұны Қ.Жұмалиев бір жағынан, оның ҿмір құбылыстарын суреттеудегі реалистік ҽдісімен нық байланыстылықтан, екінші-ден, педагог-жазушының қазақ тілін ұлттық тіл дҽрежесінде сақтау, оның тазалығы үшін күресу идеясымен байланысты деген. 1871 жылы 31 тамызда Н.И.Ильминскийге жазған бір хатында Ыбырай: «Орыс ҽрпін қолданумен байланысты қазақ тіліне орынсыз кірген араб, парсы, татар сҿздерінен тазарды. Орыс ҽрпімен жазғанымызда ғана сҿзіміз дұрыс жазылатын болады. Қазір молдалар оқытып жүрген араб, парсы, татар тілдерінде шыққан діни кітаптар бізді кер кетіреді, таза ойымызды кірлетеді, басымызды құммен толтырады, таза тілімізді шұбарлайды» деді. Қорыта айтқанда, Алтынсариннің ҿз халқын оқуға, ҿнерге үндеуі, надандыққа, зұлымдыққа қарсы шығуы, сол кездегі ҽлеумет ҿмірінің бетін ашып, ҿмір шындығын кҿрсетуі, жастарды жақсылыққа үндеуі, адамгершілікке тҽрбиелеуі оның шығармашылығының халықтық жағы болды, ҿзі қазақ прозасының, жазба балалар ҽдебиетінің негізін салды. 3.Саралап оқыту технологиясы. Технологияның дамуы, ерекшелігі, мақсаты, түрлері. Педагогика ғылымдарының докторы, профессор Ж.А. Қараевтың деңгейлеп оқыту педагогикалық технологиясының мақсаты – жан-жақты дамыған тұлғаны қалыптастыру. Саралап оқыту технологиясы, оқыту процесінің белгілі бөлігін қамтып, ұйымдастырудың шешімдері, оны оқыту құралдарының жиынтығы түрінде көрінеді. Сыныпты, топтарды оқытуға әртүрлі қолайлы жағдай туғызуды қажет етеді; әдістемелік педагогикалық-психологиялық және ұйымдастыру-басқару шаралары біріктіріледі. Деңгейлеп оқыту технологиясының мақсаты: әрбір оқушы өзінің даму деңгейінде оқу материалын меңгергенін қамтамасыз етеді. Міндеттері: 1. Ақпараттық және деңгейлеп оқыту технологиясының тиімді әдістерін пайдалану арқылы білімге деген қызығушылығын арттырып, танымдық қабілеттерін дамытуға жағдай жасау. Деңгейлеп оқыту технологиясын қолдану нәтижесінде дарынды оқушыларды анықтау және олармен жұмыс істеу. 2. Оқушы жүрегіне жол табу арқылы сабақтардың әрбір сәтін қызықты, ұтымды өткізу. Оқушыларды тек берілген мәліметті тыңдаушы емес ізденуші, зерттеуші өз ойын еркін дәлелдей алатын, пікірін ортаға сала білетін жеке тұлғаны қалыптастыру. Оқушының бойындағы ынта-ықыласын жойып алмай, жеке дара қабілетінің дамуына мүмкіндік жасай отырып, қабілетін дамытып, шығармашылығын шыңдау... 3. Оқытудың жаңа технологияларын қолдана отырып, жеке, жұпта, топта жұмыс істеу барысында мұғалім мен оқушының ынтымақтастығын қалыптастыру, оқушылардың ойына ерекше құрметпен қарау. Оқушыларды өзін-өзі қадағалай алатын, іс-әрекетін ретімен орындап, өзін - өзі жетілдіретін шығармашыл, ізденімпаз тұлға қалыптастыру. Ж.Қараевтің деңгейлеп саралап оқыту технологиясында төмендегідей 4 деңгей көрсетілген: Бірінші деңгей-«үйренушілік».( Репродуктивтік ),Екінші деңгей-«алгоритмдік»,Үшінші деңгей - «эвристикалық»,Төртінші деңгей-«шығармашылық» Деңгейлеп-саралап оқыту технологиясының оқушыларға тиімділігі: Топ оқушыларының барлығы деңгейлік тапсырма орындауы Білім көрсеткішінің нақты және сапалы болуы Оқушының өз білімін өзі бағалап, білім деңгейін дамыта алуы Оқушылардың оқуға ынтасы мен мамандығына деген қызығушылығының артуы Оқушының іздену дағдысының, ұстамдылығының қалыптасуы Оқушы белсенділігінің оянуы Алға қойған мақсатына жетуге дағдылануы, қиындықтарды жеңуге ұмтылуы Оқушының өздігінен жұмыс істеуі мен жауапкершілігінің артуы 16-билет.1.Есімше, оның түрлері, мағынасы, жасалуы. Есімшенің түрленуі. Зерттелу жайы. Есімше деп қимыл мағынасын сақтай отырып, сын есімнің анықтауыш қызметінде қолданылып, сөйлемде заттанып, зат есімше түрленетін етістіктің түрі аталады. Есімше –ған, (-ген, -қан, -кен), -ар (-ер, -р, -с), -атын (-етін, -йтын, -йтін), -ушы (-уші), -мақ (-мек, -бақ, -бек, -пақ, -пек) жұрнақтарының негізгі және туынды түбір етістікке, етістіктің болымды және болымсыз формаларына, етіс категориясының барлық түріне жалғану арқылы жасалады. Ал қалау рай, бұйрық рай, шартты рай формаларына есімше жұрнақтары жалғанбайды. Есімше жұрнақтарының қызметі - өзі жалғанған етістіктің аңғартатын мағынасын өзгертпей, заттың қимыл-әрекет арқылы білдіретін белгісін жасау. Мысалы, бар – қимыл-әрекетті білдіретін етістік, ал барған (адам), барар (жол), баратын (кісі), барушы (бала) – заттың қимыл нәтижесімен аңғартылған белгісі.Есімше жіктеледі, бірақ етістіктерше емес, есімдерше жіктеліп, сөйлемде баяндауыш қызметін атқарады. Мысалы, Қиналатын кезің де өтер. Білетін жұмысың ғой. Жүрер жолың кең болсын. Айрылар дос ердің артқы қасын сұрайды. Айтылмақ пікір, кездеспек жер. 2. Шоқан Уәлиханов өмірі мен шығармашылығы. Фольклор, әдебиет тарихы, поэзия жанрлары туралы зерттеулері. Шоқан Шыңғысұлы Уҽлиханов – заманының жан-жақты білгір ғалымы, батыл саяхатшысы. Ол – қазақтың тарихын, этнографиясын жҽне ҽдебиетін тұңғыш зерттеуші. Шоқан – қазақ пен қырғыздың ҽдебиет теориясы мен фольклоры туралы алғаш рет ғылыми пікір айтып, зерттеу еңбектер жазған ҽдебиетші ғалымы. Шоқан кадет корпусына он жасында оқуға түсіп, ҿте жақсы үлгеріммен бітіріп шығады. Ең жетік оқушылырдың бірі болып бітірген Шоқан туралы Григорий Потанин озінің естелігінде: «Шоқанның санасы тез ҿсіп, ҿз қатарластарынан ҿте озық болған еді. Ерекше қабілетті жҽне басқа да ерекшеліктері мол адам болатын», – дсйді. Шоқанды кадет корпусьн бітіріп шығысымен 1853 жылы генерал-губорнатор ҿзіне жҽрдемші етіп алады. Ҿзге ұлттан шығуына байланысты ол соңғы жылдың оқуын жалғастыруына рұқсат ала алмайды. Ол туралы жҽне оның талапты адам екені туралы қала чиновниктері мен интеллигенция арасында талай ҽңгімелер тарайды. Ал генерал-губернаторға жҽрдемші болып, ұлықтар кеңесіне араласуы Шоқанды талай адаммен кездестіріп, ҽкімшілік ортаның ішкі сыр-сипатын ҽбден тануға кҿмектесті. Ҽр түрлі жоғарыдан келіп жататын бұйрықтар, кұпия хаттар Шоқанның да қолына түседі, бұл отаршыл үкіметтің жүргізіп отырған саясатын жан-жақты түсіну үшін Шоқанға пайдалы еді. 1857 жылы Шоқанды қырғыз еліне ҽртүрлі материал жинауға жібереді. Ал, 1858 жылы Қашқарға жҿнелтілген экспедициямен бірге кҿп тапсырмалар беріп, оны Қашқарияға жҿнелтеді. Ол 1858 жылдьң 27 сентябрінде Кашқарияға барып, 1859 жылдың 11 мартына дейін сонда болады. Ол жердің жаратылысы, этнографиясы, тарихы, экономикалық жҽне саяси түрмыстары жҿнінде кҿп материалдар жинап, ҿзіне тапсырылған міндеттерді толық орындап қайтады. Сол 5—6 айдың ішінде ұйғыр тілін үйренеді, шығыс тарихы жайында сирек кездесетін кітаптарды қолға түсіріп алады. Қысқасы, аз уақыттың ішінде кҿптеген ғылми-зерттеу жұмысын жүргізеді. Осы Қашқария сапары туралы жазған еңбектері Шоқан есімін шет елге де таратты. Денсаулығына байланысты Шоқан ауылда біраз уақыт болады. Ауруынан біраз сауыға келе 1863 жылдары Омскіге келіп ҽскери қызметке қайта орналасады. Сол жылы генерал-губернатор тарапынан жасальп жатқан Сібір ҿлкесіндегі қазақ елі үшін сот реформасын даярлауга кіріседі, реформаға Шоқан ҿз жобасын ұсънады. Осылай Омбыда ол қоғамдық іске қызу араласып, бір жыл бойы жұмыс жасайды. 1864 жылы жаз ҽскери қызмет бабымен Шоқан Жетісу ҿлкесіне жүріп кетеді. Оңтүстік Қазақстан, Қырғыз ҿлкелеріне жіберілген отрядпен бірге Шоқан Верныйға келеді. Осылайша қызу жұмыс үстінде жүріп, Шоқан 1865 жылы қайта науқастанып, біржола тҿсек тартып жатып қалады. Асқынған кҿкірек ауруы күзгі салқынға ұшырап, Шоқанның бойын тез билеп алады. Осы аурудың кесірінен Шоқан 30 жасында, тым жас кезінде дүние салды. Оның сүйегі Қапал жақтағы жол бойындағы Қоянкҿз бекетіне жақын Кҿшентоған деген жерде, қазіргі Алтынемел станциясы маңына жерленген. Орыс достары оның басына мҽрмҽрдан ескерткіш құльптас қойған. 1959 жылы Шоқан қабірінің үстіне үкіметіміз сҽулетті мүсін – ескерткіш орнатты. Қазақ елін дін шырмауынан альп шығып, мҽдениетке жететін жаңа жолды меңзеді. «Европа мҽдениетіне орыстың Византия арқылы жетуі сияқты, біздің қазаққа да татар дҽуірін бастан кешіру ісі туып тұр. Қазақ халқының тоттанбаған таза ойына татар оқуынан пайда аз, ҿркендеуін бҿгеуден басқа не күтеді? Татар дҽуірінен біздің де аттап ҿтуіміз керек, бұл жолда ҿкімет бізге жҽрдемдесуге тиіс. Бұл – суға кетіп бара жатқан адамды құтқару сияқты жҽрдем. Ол үштін татар молдаларын қолдауды ҿкімет қоюы керек те, татар мектептерінің орнына орыс-қазақ мектептерін ашу керек», – дел, ол елін мҽдениетке жеткізу жолында программалық пікірлер үсынды. Шоқан –патшалық Россияның екі түрлі сипатын да кҿре білген ойшыл. Оның пікірлестері кҿрнекті қоғам қайраткерлері мен ақын-жазушылар еді: Н.А. Некрасов, С.Т. Аскаков, С.Ф. Дуров, Ф.М. Достоевский, Л.Н. Майков, т.б. озық ойлы ғалым-профессорлар: А.Н. Пыпин, А.Н.Бекетов, П.П. Семенов-Тянь-Шанский, Д.И. Менделеев, т.б. басқа революционер-демократтар: Н.Г.Чернышевский, Н. А. Добролюбовтар болатын.. Н.Г.Чернышевский ҽсерінен болса керек, Шоқанның кҿзқарасы да тез ҿзгереді. Жалпы қазақ деп сҿйлеу орнына Шоқан қара халықты, кҿпшілік журтшылықты ажырата атап, еңбекші жағына мойын бұрады. «Математика кҿзімен қарағандада, – дейді Шоқан, –оннан жүз сенімдірек те, пайдалырақ та». Сондай-ақ достарына жазған хаттарында Шоқан жергілікті сұлтандар мен байларға наразы екенін айта келіп, «ал даланың пролетариатымен доспын, олармен тез ұғысам», – деп ҿзінің еңбекші ел жоғын жоқтап жүргенін жасырмайды. Сот реформасы туралы еңбектерінде де Шоқан қазақ қоғамында бірімен-бірі келіспес жау, ҿзара қайшылықтары күшті екі топ бар екенін ашық айтады. Сҿз болып отырған сот реформасы туралы ұсыныс-пікірлерінде Шоқан терең ой- түжырымдарын жасап, ҿзінің дүниетану қабілетін сездіреді. Ол реформаның заман тілегіне сай халықтың мұң-мұқтажына тікелей қатысты болуы керек, – деп біледі. Экономика мен саясат бірімен - бірі байланысты нҽрсе деп ұққан Шоқан саяси реформа экономикалық ҿзгерістерді жүзеге асырудың қүралы есебінде жүргізілсін деген талаптар қояды. «Адам баласы ҿзінің ҿрлеу жолында түпкілікті бір мақсатқа ұмтылады. Ол мақсат – ҿзінің тұрмысын жаксарту. Прогресс дегеніміздің ҿзі – осы болмақ. Біз осы тұрғыдан алып қарайтын болсақ, адамның тұрмысьн жақсартуға жағдай туғызатын реформалар ғана қажет демекпіз». – дейді ол. Шоқанның кҿпке мҽлім еңбектері ішінде мҽдениетімізге тікелей қатысы бар ең кҿлемділерінен мыналарды атап кҿрсеткен орынды: «Абылай», «Шаман дінінің қазақ арасындағы қалдықтары», «Елдегі мүсылманшылдық туралы», «Қырғыздар туралы жазбалар», «Қазақтың ертедегі қару-жарақтары», «Жоңғария очерктері», Қазақ шежірелері», «Жамиғ-ат-тауарих-тан», «Алты шаһардың хал-жайы», «Сібір тарихынан хаттар», «Кҿкетай ханның асы», «Сібірге қарайтын қазақтардың сот құрылысын ҿзгерту туралы», «Құлжа күнделіктері» жҽне басқалар. Шоқанның достары Г. Н. Потанин жҽне басқалар 1903 жылы шығармаларының қолға түскен бҿлігін Н. И. Веселовский редакциясымен бір -ақ рет бастырады. Оның мақалалары мен хаттарының жинағы 1949 жылы екі тілде басылып шықты. 1958 жылы Шоқанның бір томдық кҿлемді таңдамалы шығармалар жинағын Қазақ ССР Ғылым академиясының тарих институты даярлап, Ҽ.Марғүланның басшылығымен жарық кҿрді. Шоқанның кҿп томдық жинағы үлкен бес кітап болып шықты. «Жазушы» баспасы 1978 жылы бір томдығын қазақ, тілінде шығарды. Бүлар шоқантанудың қазіргі жоғары сатысын айкындар зор табыс болып отыр. «Қырғыз-қайсақтардың үлкен ордасына қарасты елдердің аңыз-ҽңгімелері», «Бұхардың Абылайды жоқтауы», «Абылай туралы жырлар», «XVIII ғасыр батырлары туралы тарихи ҽңгімелер» деген кҿлемді еңбектердің қазақ ҽдебиеті тарихына тікелей қатысты зерттеулер екендігі мҽлім. Ал, Шоқанның «Қазақ халық поэзиясының түрі туралы» атты еңбегі — поэзия-мыздың теориясы туралы тұңғыш зерттеу. «Жоңғария очерктері», «Қырғыздар туралы жазбалар» сияқты зерттеулердің кҿп беттері қазақ ҽдебиеті мҽселелерін егжей-тегжейлі сҿз етеді. Қазақты, оның ҽдебиеті мен мҽдениетін орыс пен Европа жұртшылығына таныстыруды Шоқан ҿз еңбектерінің ҿзекті бір мақсаты деп санаған. Шоқанньң ҽдеби зерттеу еңбектері кҿлемі жағынан шағын, олар хат, мақала, очерк түрінде жазылған. Оның ҽдеби зерттеу еңбектерін үш топқа Қ.Жұмалиев бҿледі: а) Қазақ ҽдебиеті тарихының мҽселелері, ақындар, олардың шығармалары туралы мҽлімет; б) Қырғыз бен қазақ халықтарының ауыз ҽдебиеті туралы зерттеулер; в) Қазақ- қырғыз поэзиясының түрлері туралы теориялық зерттеулер. Қазақ суырыпсалмалығы туралы ол: «Мұндай қасиеттердің болуына кҿшпелілердің алаңсыз тіршілігі, ҿмірі ҽсер етті ме, ҽлде ұшы-қиыры жоқ жасыл дала мен моншақтай тізілген жұлдызы кҿп ашық аспанды сұлу табиғаты ҽсер етті ме, ол қазірге бізге белгісіз». Шоқан қазақтың суырыпсалма ақындарының ішіпде Шҿже, Жанақ ақындардың дарындылығын, олардың ерекше шеберлігін айтты. Жанақты «Қозы Кҿрпеш – Баян сұлуды» жырлап ҿткен ҿз кезінің ірі суырыпсалма ақьны деп атап кҿрсетеді. Ғашықтар кесенесін Шоқан арнайы түрде барып кҿреді. «Түркі тілдерінің ішіндегі ең тамашасы қазақ ҿлеңдерінің нақышы деуге болады. Онда араб тіліндегідей жасанды, бояма сҿздер жоқ, бүл таза тіл» - деп ой түйді ол. Шоқан – халық ҽдебиетін кҿп жинап, орыс тілінде ең алғаш рет қазақтың халық ҽдебиеті туралы пікір қалдырған ғалым. «Ауыз ҽдебиетінде халықтың басынан кешкен ұлы оқиғалары, ҽдет- ғұрыптары, тарихы, рухани тіршілігі, кҿркем сҿз үлгісі айқын кҿрінеді, ол деректі тарихи мҽлімет беретін бай материал», –деп Шоқан ҿте орынды ескертулер жасайды. Шоқан ҿзі тұстас ғалымдар арасында орын алып жүрген сюжет ауысу, не Ұқсас сюжеттер жайын зерттеуге де назар аударады. Бүл мҽселеде кҿп айтылып жүрген ҽзір қисындарды қолдай салмай, ҿз тұжырымдарын жасайды. Зерттеушінің ойынша, ҽр елдің ҽдебиеттегі сюжет, түр ұқсастықтары кҿбінесе қарым-қатынастан ауысудан, бірыңғай ұқсас ҿмір сүруден, шаруашылық пен түрмыстарының бірыңғайлығынан болатын құбылыс деп біледі. Шоқан араб пен қазақ — кҿшпелі ел, бұл екеуіндегі кейбір ұқсастық тҿркіні де сондай себептерден. Ал орыс жҽне басқа славян халықтарындағы ұқсастықтың олардың кҿршілік, тілдік аралас-қүраластығынан деп дұрыс түсіндіреді. Ғалымның ҿлең туралы зерттеулері де маңызды. Ол қазақ ҿлеңдерінің түрлерін жіктеп берді. Қазақ ҿлеңдерін: жыр, жоқтау,толғау, қайым ҿлең, қара ҿлең, ҿлең деп бес түрге бҿледі. «Ру жіктері» деген мақаласында ол қырғыз ауыз ҽдебиетінің үш түрін атап кҿрсетеді. Олар: ертегілер, эпостық жырлар (сага), ҿлеңдер. Осы жанр түрлеріне жататын ҽдебиет мысалдарын келтіріп, бұл туралы ҿз тұжырьмдарын баяндайды. «Манас» жырында қырғыз ҽдебиетінің барлық жанр түрлерінің қамтылатынын атап кҿрсетеді. Жазушы С. Мүқанов Шоқанның ҿдебиет теориясы туралы – «Сҿз ҿнері» атты зерттеулерінің қолжазбасы туралы мҽлімет береді. «Манас» дастанына айрықша тоқтап, бүл асыл мұраның халықтық сипатына назар аударады, оны орасан жоғары бағалап, Т«үлкен бір энциклопедия» деп қарайды, «Илиадамен» салыстырады. Зерттеуші осы «Манасты» жыршылар аузынан жазьш та алған. Жырдың варианты соңғы кезге дейін белгісіз болып келген еді. 1965 жылдары бұл жырдың Шоқан жазьп алған нүсқасын ғалым Ҽ. Марғұлан тауып, табыс етті. М. Ҽуезовтің «Ҽр жылдар ойлары» (1959) атты кітабынан «Манас» туралы зерреуді оқуға боладьі. «...Біз сүлтанның мінезінің оғаштығына таң қалдық, – деп жазады Шоқан. – Ол шатырға семіз қаздай байпаңдап басып кірді. Сҿйтті де тҿрге шығып отыра қап, мелшиіп қатты да қалды, жүрттың бҽрін кҿзімен жедел шолып ҿтті де, тақпақтап: «Жалайырда қой кҿп, Жанғазыда ой кҿп,- деді. Соны айтты да, тағы да мүлгіп, мелшиді де қалды». Бұл арада Шоқан жалайыр руы сұлтанының тоғышар тұлғасын тамаша танытып отыр. Жанғазының мінезі, сҿздері, қозғалысы, жүріс-тұрысы шебер бейнеленіп беріледі. Осындай қызық суреттер қырғыздар тұрмысын кҿрсетуде де жиі үшырайды. Шоқанды шебер публицист деген бұл пікірлерді М. И. Фетисов зерттеулері де растайды. Шоқанның Европаға ерте тараған еңбектері Жоңғария туралы жазғандары болатын. Ғалымның «Жоңғария очерктері» мен «Алты шаһардың жай-жапсары» деген еңбектері 1861 жылы, кҿзінің тірі кезінде, орыстьң императорлық география қоғамы жазбаларының үшінші кітабында басылған. Шоқанның еңбегі ағылшын, неміс, француз тілдеріне аударылды. 1865 жылы Лондон баспасы оның Жоңғария туралы жазгандарын ағылшын тілінде жариялады. Шоқан Уҽлиханов туралы ҿткен ғасырдың екінші жартысында француз географы, саяхатшы-ғалым Элизе Реклю кҿп томды зерттеулерінің тҿртінші кітабында баяндады.. Ол Шоқанның Орта Азия мен Қашқарияны тиянақты зерттеген атақты ғалым екенін ескертеді. Семенов-Тянь-шаньский сияқты орыс ғалымдарымен қатар қойып, жоғары бағалайды. «Современник» журналы Шоқан туралы ҿз пікірін 1864 жылы-ақ жариялаған. Мысалы, осы журналда К. Губарев «Қазақ сахарасы» деген мақала жариялап, онда: «...Шоқан Уҽлихановтай ерекше қабілетті адам бұратана деп аталатын басқа халықтардың ешқайсысынан бұрын-соңды шыққан емес», – деп жазған. А.И.Герценнің «Колоколы» да Шоқан туралы пікірлер қозғап, Шоқандай ұл туғызған халықтың тағдырына жанашырлық білдіреді. Шоқан туралы орыс жұртшылығының шынайы пейілі Г. Потаниннің естелік еңбектерінде де тамаша айтылған. Оның «В юрте последнего киргизского царевича» атты очеркі 1896 жылы «Русское богатство» журналында басылған-ды. Бүдан кейін 1904 жылы шыққан Шоқан шығармаларының тұңғыш жинағының алғы сҿздерінде бұл пікір толық қайталанған. Шоқан шығармаларының жарық кҿруімен байланысты 1905 жылы «Тургайская газетада» Шоқанның ҿмірі мен еңбектері туралы мақала басылды. Қазақтың алдыңғы қатарлы адамдары да оны ерте таныды, 1870—1882 жылдары Ташкент қаласында шығып тұрған «Түркістан уалаятының» бетінде Шоқан туралы мақалалар басылды. «Дала уҽлаяты» газетінің 1894 жылғы бір санына басылған «Шоқан Шыңғысұлы Уҽлиханов» атты кҿлемді мақала ерекше назар аудартады. Онда Шоқанның турғанына 60 жыл толғалы отырғаны хабарланады. Ҿмірбаяны жҽне еңбектері туралы түсініктер беріледі.. Шоқанды толық танытуда Ҽ. Марғұлан еңбегі ерекше атап кҿрсетуді керек етеді. Шоқан шығармаларын баспаға даярлау үстіндегі іздену нҽтижесінің ҿзі орасан. Сондай-ақ, жазушы С. Мұқанов та ғалым творчествосын зер сала зерттеп, соны еңбектер жазды. Мысалы, оның «Жарқын жұлдыздар» монографиясы –Шоқан мен Абай творчоствосы туралы соны зерттеу. Жазушы қаламынан туған «Шоқан» пьесасы мен «Аққан жұлдыз» трилогиясы тамаша ғалымның кҿркем образьн жасап, оның есімін кейінгі ұрпаққа паш еткен туындылар . Шоқанға бір хатында Ф. М. Достоевский ( 1856 жылғы хатынан бір үзінді): «...Сіз, – дейді Ф. М. Достоевский, – мені жақсы кҿремін деп жазыпсыз. Ендеше мен туралап-ақ айтайын, мен сізді жанымдай жақсы кҿремін. Мен Сізді жақсы кҿргендей ешуақытта да, ешкімді де, керек десе туған аға-інімді де жақсы кҿрген емеспін, мұньң себебін бір құдай білсін»... Шоқанның еңбектері ғылым ісіне ҿзіндік үлесін қосқандығы қандай айқын болса, оның азаматтық тұлғасы ұлтжанды қаншама озық ойлы адамдарды тҽрбиелей беретіні сҿзсіз. Ағартушылық-демократтық бағыттағы жаңа жазба ҽдебиет ҿкілдері. Ағартушы- демократтарға тҽн қасиеттер жҽне қазақ даласына енген замана ҿзгерістері. Ағарту саласындағы жаңалықтар. Алғашқы қазақ баспасҿзі. Қазақ ҽдебиетіндегі дҽстүр жалғастығы. Ҽдебиеттегі жаңа беталыстар. Жаңа адамдар тобының пайда болуы. Зиялы қауымның халық үшін атқарар қызметі. Қазақ ҽдебиетіне ҽлем ҽдебиетінен ене бастаған аудармалар. Ш.Уҽлихановтың қазақ ҽдебиетіне қатысты ойлары. Ш.Уҽлиханов – саяхатшы, ғалым. Шоқанның кҿсемсҿздері. Ш. Уҽлиханов мұрасының ерекшелігі. Шоқан қазіргі дҽуір зерттеушілерінің кҿзімен. Халыққа қызмет етудің жолдары. Шоқанның гуманизмі. 3. Қазақ тілі пәнінен сабақтан тыс жұмыстар жүргізудің әдіс-тәсілдер жүйесі, олардың мақсаты мен міндеттері. Қазақ тілінен үйірме ұйымдастырудың маңызы. Сыныптан тыс жұмыстарды ұйымдастырудың мақсаттары мен талаптары: -қазақ тілінен өткен материалды бекіту, нығайту;-оқушылардың білімін кеңейту;-логикалық ойлауын дамыту, жазбаша және ауызша тілін дамыту;-сөйлеу дағдысын қалыптастыру.Талаптары: -оқушының жасына лайықты болуы; -білім деңгейіне сәйкес ұйымдастырылуы; -жалықтырмайтын, шаршатпайтын мерзімде өткізілуі; -белгілі жоспармен жүйелі жүргізілуі. Сыныптан тыс жүргізілетін жұмыстардың мынадай түрлері бар: -жинақталған тіл материалына байланысты оқушыларды ауызша және жазбаша түрде сөйлеуге дағдыландыру; -өткізу тәсіліне байланысты үнемі жүргізілетін сыныптан тыс жұмыстар және кейде уақытша жүргізілетін сыныптан тыс жұмыстар болып бөлінеді; -оқушылардың санына байланысты: жеке, топтық, көпшілікпен жүргізілетін сыныптан тыс жұмыс түрлері бар. Сыныптан тыс оқу сабағын ұйымдастырудың негізгі принципі - сыныптан тыс оқуды бағдарлама бойынша өтілетін материалдармен байланыстыра жүргізу болып табылады. Мұндай оқу сабақтарында оқушының сыныптан тыс алған білімдері бекітіледі, одан әрі дамытылып, тереңдетіледі. Негізгі сабақтан айырмашылығы: сөз тек талданатын мәселе төңірегінде ғана емес, соған жанасымды бірнеше мәселені, адамгершілік, эстетикалық т.б. мәселені қамтиды. Оқушының өзіндік жұмысы басым болып, көптеген әдіс-тәсілдер қолданылады.Сабақ оқу, еркін әңгіме, сырласу түрінде өтеді. Сыныптан тыс оқу сабағы әдеттегі сабаққа қарағанда мерекелік сипатта өтеді. Бұл мұғалімдерден үлкен дайындықты, шеберлікті талап етеді.сыныптан тыс жүргізілетін оқудың негізгі принциптері:-сыныптан тыс жүргізілетін оқудың сыныпта жүргізілетін оқумен тығыз байланысты болуы қажет;-сыныптан тыс оқудың бағдарламасы қазақ тілінің бағдарламасымен үндесіп жатуы қажет;-сыныптан тыс оқуда оқушыларды қызықтыратын мәселе бойынша тапсырмалар беріледі. –оқушылардың өз еркі бойынша сыныптан тыс оқуға бейімдеу қажет. Сыныптан тыс оқуда балалардың кітап оқуын ұйымдастыру өте маңызды мәселе. Сыныптан тыс жұмыстардың түрлері көп-ақ: қазақ тілі үйірмесі, түрлі тақырыптық конкурстар, викториналар, мақал-мәтелдер, өтірік өлеңдер конкурстары, кездесулер, тұлғаларға арналған кештер, апталықтар, олипиада, т,рлі ойындар ұйымдастыру т.б. осы жұмыстардың ең өзектісі – үйірме жұмыстары. Әдетте үйірме жұмысы айына екі рет жүргізіледі. Үйірме жұмысының жоспары оқу жылының басында мектептің әдістемелік бірлестігінде бекітіледі.үйірме жетекшісі алдымен үйірменің бір жыл бойына жүргізілетін жұмысының негізгі бағытын, тақырыбын, мақсатын белгілейді. Мысал ретінде «Қазақтың тұрмыс-салт дәстүрлері» тақырыбында жүргізілетін үйірме жұмысын жоспарлап көрсек, мұндай тақырыпта жүргізілетін үйірме жұмысының мақсаты оқущылардың қазақ халқының тұрмыс-салт дәстүрлері туралы білімдерін кеңейтіп, өзінің халқын сүюге тәрбиелеу.үйірме жұмысының жоспарына кіретін тақырыптар да осы мақсатқа сай алынадыү әр үйірме сабағының мазмұны 3 бөлімнен тұрады. 1.Тіл дамыту яки әдепті сөйлеу. 2. ұлттық дәстүрлер, ұлттық тағамдыр. 3. Ұлттық ойындар. Үйірме жұмысынң қызықты өтуі жетекшіден де, оқушылардан да көп ізденісті талап етеді. Үйірменің ең алғашқы ұйымдастыру сабағында үйірме жетекшісі оның мүшелеріне үйірме сабақтарының тақырыптарымен таныстырып, әр оқушыға өзіне тиісті тапсырмаларды бберіп, оны қай кезге қалай дайындайтынын көрсетеді. Оқушылардың өз ббетінше жүргізетін бұл жұмысына үйірме жетекшісі басшылық етіп, көмек көрсетіп отыррады. М, оқушыларға қажетті әдебиеттерді тауып беру, ол әдебиеттерден керекті маериалдар алу және оны өз сөзімен айтып беру, әңгіме құрастыру. Жүйелі түрде ұйымдастырылған үйірме жұмысы өз нәтижесін берері сөзсіз. Үйірме жұмысының нәтижесі мейрамдарда, ашық үйірме сабағы ретінде сахна ойынын көрсету арқылы, түрлі әдеби монтаждарды, кештерді, конкурстарды ұйымдастыру арқылы көпшілік жұртқа таратылады. Әсіресе Наурыз, Тәуелсіздік мерекелерінде, қазақ тілі апталығын өткізгенде, қазақ тілі олимпиадасында білім сайысына түскенде үйірме жұмысы өз нәтижесін береді. Үйірме жұмысы оқушыларды тек қызықтырып, білім беріп қана қоймайды, сонмен бірге оларды ұқыптылыққа, ізденімпаздыққа баулиды. Адамгершілікке, тілді құрметтеуге тәрбиелейді. 17-билет. 1. Көсемше, мағынасы, жасалуы. Көсемшенің жіктелуі, сөйлемде атқаратын қызметі. Зерттелу жайы. Көсемше атауын қазақ тіл білімінде А.Байтұрсынұлы енгізген. Бұл сөздің мағынасы көсем сияқты үнемі алдыда тұрады дегенді білдіреді.Көсемшелер тұлғалық жағынан да, мағыналық жағынан да тиянақсыз болғандықтан, қысқа қайырылып, өзінен кейін тиянақтаушы етістікті қажет етіп тұрады да, кем дегенде екі сыңардан құралып, жаңа мағына түзетін күрделі етістіктердің көптеген түрін жасауға негіз болады.Қазіргі қазақ тілінде көсемшелердің бұдан өзге де сан алуан қызметтері бар. Көсемшелер сөйлемде етістік арқылы айтылған іс-әрекеттің сынын-тәсілін, мекенін, мезгілін білдіріп, пысықтауыштық та қызмет атқарады. Есімдердің түрлену жүйесіне түспейтін (көптелу, тәуелдену, септелу) көсемшелердің етістіктің басқа да туынды тұлғаларынан негізгі айырмасы да оыс қызметтен көрінеді. Олар сөйлемде көбінесе пысықтауыштық қызмет атқаратын үстеулерге грамматикалық сипаты жағынан өте жақын. Көсемшелер мен үстеулердің қызметі жағынан да, мағыналық жағынан да бір-біріне өте ұқсас келуі, олардың екеуінің де пысықтауыштық қызметте қолдануында деуге болады. Бірақ көсемшелердің тілдегі қызметі мен мағыналары үстеулерге қарағанда әлдеқайда кең. Мәселен, олар жоғарыда айтылған күрделі етістік жасау мен пысықтауыш болудан өзге тілімізде айтушының ойды ықшамды айту мақсатын жүзеге асырып бірыңғай баяндауыш болады, сабақтас құрмалас сөйлемдердің бағыныңқы сыңарының баяндауышы бола тұра екі жай сөйлемді еш дәнекерсіз байланыстырып тұрады және баяндауыш қызметінде жіктеле келіп, шақты білдіріп тұр.Көсемшелер етістіктің негізгі және туынды түбірлеріне, күрделі негіздерге тікелей де, қажетінше етіс жұрнақтарынан соң да немесе амалдың өту сипатын білдіріп, рең жамайтын жұрнақтардан кейін жалғану арқылы жасалады.көсемшелер бірдей үлгіде жіктелмегенімен олардың беретін шақтық мағынасы әркелкі болып келеді. Мәселен, -ып, -іп, -пжұрнақтары арқылы жасалған көсемшелер жіктелгенде бұрынғы өткен шақты білдірсе, -а, -е, -й жұрнақтары арқылы жасалған көсемшелер жіктеліп ауыспалы осы шақты білдіреді.Көсемшелердің бұлардан өзге жұрнақтары жіктелмейді. Осы қызметіне қарап оларды қазақ тіл білімінде жіктелетін және жіктелмейтін көсемшелер деп бөлу қалыптасқан. Көсемше туралы пікірлер түркі тілдерін зерттеген ғалымдар еңбектерінде-ақ айтыла бастаған. Ал Ы.Мамановтың көсемше туралы айтқан ой-пікірлері қазіргі қазақ тілін зерттеуші ғалымдар көзқарастарымен орайлас келеді.. -Ғалы формалы мақсатты көсемшенің 2002 жылы шыққан «Қазақ грамматикасында» Ы.Маманов пікірінің негізінде шақ категориясын жасауға қатысы жоқ екендігі дәлелденеді. Ғалымдар арасындағы талас тудырып жүрген тағы бір мәселе – көсемше формаларының қайталанып және қосарланып айтылуы. Біз ғалымның сөз тудырушы және форма тудырушы қосымшаларға қойылатын өлшемдерін басшылыққа алып, қосарлану тәсілімен жасалған көсемшелерді үстеуге жатқыздық. Бұл пікірді зерттеуші Ө.Жұмағұлова «Қазақ тіліндегі көсемшенің мағынасы мен қызметінің дамуы» (1999) атты диссертациясында толық қуаттайды. 2. Абай Құнанбайұлы. Шығармашылық өмірбаяны. Өлеңдерінің тақырып ауқымы. Абай жаңалығы. Абай ҿскен заман қандай еді? 1868 жылғы жаңа тҽртіп бойынша, қазақ даласындағы патшалық басқару органдары түрліше болды. Қазақ даласы облыстарға, облыс уездерге бҿлінді. Уезд болыстыққа, болыстық ауылнайларға /старшиналарға/ жіктелді. Семей облысы бес уезге бҿлінді – Семей, Қарқаралы, Павлодар, Ҿскемен, Зайсан уездері. Бір уездің құрамында 20-22 болыстан болды. Семей уезін 20 болыстық құрады. Волостной управитель деген сҿз Абай шығармашылығында ҽкімдік бҿлікті де, соның басындағы ҽкім деген мҽнді де білдіреді. Үш жылда болыспен бірге билер де сайланып қойылған. Бірнеше болыстар арасындағы үлкен дау, қылмысты істерді ҽр болыс, уезд, облыстардан бҿлініп шығарылған қазақ билерінің сьездері қарады. Бұндай съезд шербешнҽй сияз деп аталынды. Құнанбай 1804 жылы туылған. 1850 жылы 72 жасында Ҿскембай ҿлген, жас күнінде батырлық, жаугершілікке кҿп салынған Құнанбай кесек мінезді, қатал жан болған. Құнанбай қарадан хан болып, екі жылдай аға сұлтан болған. Аға сұлтан - округ бастығы. Құнанбай 80-ге келген ҽрі ол туралы ел ішінде аңыз кҿп. Құнанбай аға сұлтан болып тұрған кезінде Қарқаралы қаласынан мешіт салдырады. 70 жасына таман Меккеге барып, ҿз пұлына қазақтар түсіп жүрсін деп Тақия салдырады. Абай Құнанбайдың 41 жасында туған. Құнанбайдың ҽйелдері: Күңке, екіншісі- інісі Құттымұхаметке айттырылған-Ұлжан, оны інісі ҿлген соң келіндей алады, одан Тҽңірберді, Ыбырай, Ысқақ, Оспан; үшінші ҽйелі- Айғыз. Одан Халиолла, Ысмағұл деген балалары болған. Тҿртінші ҽйелі Нұрғанымнан бала жоқ. Ұлжан мен Айғыз бір ауылда болып, Құнанбай осылармен тұрған уақытта Абай екі шешесінің ортасында болады, сондықтан Телғара деп аталыпты. Абай он жасқа келгенде ҽкесі Семей қаласына оқуға береді. Семейде алғаш Ғабдулжапар деген молдадан, одан Ахмет Ризаның медресесіне барады. Мұнда үш жыл оқыған Абай ҿз бетінше шығыс ақындарын да оқиды. Абай 28 жасқа келгенде үстінен түскен арыздарға байланысты 1877-1878 жылғы қыста қалаға шақыртылып, 12 үлкен іспен тергеліп, Семейде 3-4 айдай жатып қалады. Құры тергеуге іліндіргені болмаса, Абайды жаулары жеңе алмайды. 35-36 жастарының шамасында Абай Семей кітапханасынан Толстойдың кітабын сұрап тұрғанында Петербургтан айдалып келген революционер Михаэлис деген кісімен танысады. Михаэлис осы жақта 40 жылдай тұрып қайтыс болған. Абай оны ҿз ҿмірінің соңғы жылдарында да есіне алып, ―Дүниеге кҿзімді ашқан кісі – Михаэлис‖ - деп кеткен. Енді қолына түскен кітаптарды талғаумен оқи бастаған ол философтардан Спенсер, Спиноза, Дарвин, Дрэпер еңбектерін қарайды, Гете, Байрон сияқты Европа ақындарын орыс зиялыларымен қатар оқиды. Ҿз балалары Ҽбдірахманды, Мағауияны, кейіннен қызы Күлбаданды да орыс мектебіне оқуға береді. 1890 жылдардан бастап ұстаздық, үгітшілік жолына түскен Абай қара сҿздерін жаза бастайды. ‖Ғақлия‖ деген ҿсиеттері сол 1890 -1898 жылдары жазылған. Ҿз ҿлеңдерін 1896 жылға дейін жиғысы келмеуі оның ҿлең сҿзге аса үлкен сынмен қарағанын кҿрсетеді. Ҽуезовтай ғалымның айтуынша, Абайдан қалған 16-17 ҽн бар. 1903 - 1904 жылдардың қысында Мағауия құрт ауруынан тҿсек тартып жатып қалады да жазғытұрым қайтыс болады. Ҿмірден де, ҿлімнен де қажыған Абай бір алуан ауруға ұшырап, ешкіммен сҿйлеспей, емделмей, Мағауияның ҿлімінен кейін қырық күн отырып, 23 июньде қайтады. Кеннанның ―Сібір жҽне айдау жазасы‖ деген кітабында Абай туралы аздаған дерек бар, ҿзге орыс оқымыстыларының Абай туралы жазбаларын зеттеушілер елуінші жылдарға дейін кездестірмеген. Ҿлеңдері: Абайдың толық жинағы 1858 жылғы екі ҿлеңінен баста-лады: Біріншісі- ―Иузи – рҽушан‖, екіншісі- «Фзули, Шҽмси‖. 1864 жылы жазылған ―Ҽліфби‖ деген ҿлеңі бар. 13-18 жас аралығында шығарғандарынан сақталғандары осылар. Абай бұларды түркі ҿлеңдерінің үлгісімен жазып отыр. 1889 жылғы ―Қор болды жаным‖ 1891 жылғы ―Кҿзімнің қарасы‖ ҿлеңдерінде де шығыс классиктерінің табы бар. Ақын «Болыс болдым, мінеки», «Мҽз болады болысың», «Бойы бұлғаң», «Сабырсыз, арсыз, еріншек», «Адасқанның алды жҿн, арты соқпақ» ҿлеңдерінде қазақтың жағымпаз, қу, бұзақы тобын ҿлтіре сынап, олардың екі жүзді бейнелерін жасады, сол топтың іс-ҽрекетіне батыл қарсы шықты. Ақын қызды біреуге ана, біреуге қарындас, біреудің қорғаны, жанашыры, сүйгені деп түсіндіріп, оның жарқын мысалын «Масғұт» поэмасында кҿрсетті. Тегінде адам басы сау бола ма? Үйінде тексерілмес дау бола ма? Ері ашу айтса, ҽйелі басу айтып, Отырса, бұрынғыдай жау бола ма?- деп, поэманың басты кейіпкері Масғұттың алдына таңдау ұсынғанда дүниедегі ен байлық пен ақыл даналығын алғызбай, ақын оған ҽйел жұртшылығымен достықты қалауды ұсынады. Абай ҿлеңін оқығанда ғашық жастардың ішкі сезімі, жүрек сыры, ақ ниет, адал пейілі кҿңілді тербеп, ғашықтық сырды терең толғауы сол заманнан озық тұрғанын сезіндіреді. Абайдың достық туралы пікірлері оның гуманизм идеяларымен тығыз байланысты. Абай ҿлеңдері – еңбек сүйгіштікке тҽрбиелейтін зор идеялы шығармалар.Ҿмірдегі барлық нҽрсе еңбекпен келерін, адам ҿмірі үшін еңбек ҿте маңызды екендігін, еңбексіз ҿмірдің адамды аздырарын ескертеді. Абайдың табиғатты суреттеп жазған ҿлеңдері тек түр жағынан ғана емес, мазмұны жағынан да ҿзгеше. Классикалық ҽдебиет үлгісінде жазылған бұл ҿлеңдерде табиғат жалаң емес, ел тұрмысы қоса қамтылады. Табиғаттың кҿктемде оянуына, құлпыруын нағыз суреткерше бере білген ақын жер—қалыңдық пен күн күйеудің мифологиялық образдарын жасады. Күн—күйеуін жер кҿксеп ала жаздай, Біреуіне біреуі қосылыспай, Кҿңілі күн лебіне тойғаннан соң, Жер толықсып, түрленер тоты құстай. «Еңбекті сат, ар сатып неге керек, Үш-ақ нҽрсе адамның қасиеті: Ыстық қайрат, нұрлы ақыл, жылы жүрек». Тоты құс түсті кҿбелек, Жаз сайларда гулемек, Бҽйшешек солмақ, күйремек, Кҿбелек ҿлмек, сиремек, Адамзатқа не керек: Сүймек, сезбек, кейімек, Харекет қылмақ, жүгірмек, Ақылмен ойлап, сҿйлемек, Ҽркімді заман сүйремек, Заманды қай Жан билемек, Заманға жаман күйлемек, Замана оны илемек. Замана талабЫн түсіну, сол ұсынған зор мақсатқа сай қызмет ету алдыңғы қатарлы адамдаға тҽн нҽрсе. Абай шығармаларында халық поэзиясының кҿркем тілі, қанатты сҿздері жиі кездеседі. Мысалы, ―Қар аппақ, буркіт қара, түлкі қызыл, ұқсайды қаса сұлу шомылғанға‖, ―Сен жаралы жолбарыс ең, мен киіктің лағы ем‖, ―Қақтаған ақ күмістей кең маңдайлы‖ деген жҽне осы сияқты ҿлең жолдарындағы теңеу, эпитет, метафоралар дың негіздері халықтық. ―Кҿркемдік,- деген Н.Г.Чернышевский,- түр мен идеяның сҽйкес келуінен келіп шығады; шығарманың құндылығының қандай екенін кҿру үшін, оның негіЗі болып отырған идея ақиқат па? Ҽлде жоқ па? Мүмкіндігінше, осыны ҿте зер салып зерттеу қажет. Егер идея жалған болса, оның кҿркемдігі жҿнінде сҿз болуы мүмкін емес, ҿйткені түр де осындай жалған болады‖... Реализмге тҽн бұл ұстанымдар ақын туындыларынан берік орын алған. Абай ҿлеңдері ҿзінің реалистігіне қоса асқақ романтизмге тҽн сипаттарымен ерекшеленеді. ―Ҿзгеге, кҿңілім, тоярсың‖, ―Кейде есер кҿңіл құрғырың‖, ―Жүрегім, ойбай соқпа енді‖, ―Не іздейсің кҿңілім, не іздейсің‖ ҿлеңдеріндегі ішкі жан дүниесі, сезімі, арманы, үстем тап қауымына наразылығы, ҿз басының қайғысы ашылады. ―Жалын мен оттан жаралып‖, ―Жүрегім, нені сезесің!, ―Жапырағы қуарған ескі үмітпен‖, ‖Ішім ҿлген, сыртым сау‖, ―Ауру жүрек ақырын соғады жай‖, ―Жүрегім менің қырық жамау‖ ҿлеңдерінен ақын романтизмі айқын кҿрінеді. ―Жарқ етпес қара кҿңілім ―, ―Есіңде ме жас күнің‖, ―Асау той, тентек жиын‖, ―Аса, тойға баратұғын‖, ―Қол жетпеген нҽрсені‖, ―Қараңғы түнде тау қалғып‖ сияқты аударма ҿлеңдері мен ҿзіндік туындылары нағыз тұнған романтика. Абайдың бұл салалас еңбектері оның А.С.Пушкин мен М.Лермонтов рухын-дағы ҿзгеше қырын танытады. Қайғылы шындықтың ауыр ҿкінішін ҿз басының қайғысындай етіп кҿрсетеді. Ҿлеңнің сыртқы формасы бұрын тҿрт жолды не кҿп жолды шумақтар болса, екі,үш, тҿрт, алты, сегіз жолды бір шумақтар Абайға тҽн жаңалықтар. Буын саны жағынан да Абай біраз ҿзгеріс енгізді. ―Сегіз аяқ‖, ―Кҿзімнің қарасы‖, ―Я, құдай, бере кҿр‖, ―Қатыны мен Масақбай‖, ―Тайға міндік‖ буын саны жағынан да соны. Абайдың поэмалары туралы шолу. Ақынның лирикадан оқиғалы, кҿлемді шығарма жазуға ойыса бастағанын кҿрсететін маңызды еңбектері – поэмалары. Ақынның ―Масғұт‖ поэмасы да – жаңа ойға құрылған шығарма. Масғұт ҿзінің ізгі ниеттілігімен тонаушылар озбырлығынан жҽбір кҿрген шалды қорғап қалады, яғни жазықсыздарды қорғау – Масғұттың негізгі ұстанымы. Осы ―Масғұт‖ поэмасының мазмұны М.Ҽуезовтің айтуынша, И.Тургеневтің ―Восточная легенда‖ ҽңгімесімен мазмұндас. И:Тургенев аңыздық сюжет желісін Джиаффардың зҽбір кҿріп жатқан ақсақалды құтқару ісіне құрған. Ал Абай аңыз сюжетін жаңа бір ой айту үшін пайдаланған. Абайдың аяқталмай қалған ―Ҽзімнің ҽңгімесі‖ поэ-масы араб ертегісі ―Мың бір түндегі‖ Хасан зергердің ҽңгімесіне ұқсайды. Ақын хикаяны түгел баяндамай, алданған жас зергердің оқиға тарихын береді.Адамгершілік идеясынан туған пікірлерін мунда да ескі аңызға жаңа мҽн бере отырып жеткізеді. Қалай да бай болуға құмартып, оңай олжаға кенелмек болған жастың аңғалдығын сынай отырып, ақша құмар жылпостардың қолындағы оңай олжаға айналарын кҿрсетеді, олар болса, адам тағдырымен санаспай, алдап, ҿлімге айдап, сол арқылы байлықтарын молайтуға ұмтылады. Кішкене оқиғадан ақын үлкен ой түйеді. жүктеу/скачать 1,32 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|