1 глоссарий агглютинация – қосымшалардың бірінен соң бірінің жалғануы Адвербиалдану
жүктеу/скачать 202,78 Kb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Білімді
- Білім
- Негізгі және көмекші морфемалар. Негізгі морфемаға
- Көмекші морфема және сөзді түрлендіретін морфологиялық тұлғалар.
- Түрлендіруші морфологиялық тұлға да
- Зая кетер
| Сөз түрлендіруші жұрнақтар – өзі қосылған сөздің лексикалық мағынасына еш өзгеріс енгізбейтін, тек қандай да бір грамматикалық мағына жамайтын қосымшалар. Сөз түрлендіруші жұрнақтар белгілі бір сөз таптарының аясынан шықпайды, өзі жалғанатын сөз табының парадигмалық түрлену жүйесін құрайды. Мысалы, заттың әр түрлі реңкін білдіретін рең мәнді жұрнақтар тек зат есімдерге, шырай жұрнақтары тек сын есімдерге, шақ, рай тұлғалары тек етістіктерге қосылады, сол сөз таптарына тән құбылыс болып табылады. Сондықтан сөз түрлендіруші жұрнақтардың мәселесі – таза морфологиялық, оның ішінде сөз таптарының түрлену жүйесіне қатысты мәселе болып шығады. Сол үшін сөз түрлендіруші жұрнақтар тақырыбын дұрыс меңгеру үшін сөз таптарының грамматикалық және лексика-грамматикалық категориялары туралы теориялық біліммен толықтырып алған жөн.
Сөз тудырушы жұрнақтар мен сөз түрлендіруші жұрнақтардың өзі қосылған сөзге үстейтін мағыналарына салыстыру жасап көрейік. Мысалы, Биыл көлшіктің суы жылдағыдан мол көрінеді. Ұстаздары Сәрсенді кластағы ең білімді, ең сөзшең бала деп есептейді. Көлшік сөзінің құрамындағы -шік жұрнағы көл сөзінің лексикалық мағынасына еш өзгеріс енгізбеген. Атап айтқанда, көл сөзінің лексикалық мағынасы – «табиғи немесе жасанды су қоймасы». Көлшік сөзі «шағын көлемді табиғи немесе жасанды су қоймасы» деген ұғымды білдіреді. Ендеше -шік жұрнағы арқылы өзі қосылған сөзге заттың көлемі, аумағына қатысты грамматикалық мағына жамалған. Бұл – таза грамматикалық мағына. Олай болса, -шік – сөз түрлендіруші жұрнақ, өйткені ол сөздің лексикалық мағынасын өзгерткен жоқ («табиғи немесе жасанды су қоймасы» деген лексикалық мағына –шік жұрнағы қосылғаннан кейін де сақталып қалды), тек көлемі, аумағына қатысты мағына ғана үстеді. Дәл осы сияқты көрінеді сөзінің құрамындағы -ін және -е жұрнақтары да сөздің лексикалық мағынасына өзгеріс енгізбей, тек грамматикалық мағыналар жамаған. Атап айтқанда, көр етістігі тура лексикалық мағынада емес (тура мағынасы – «көз арқылы сезіну әрекеті»), ауыспалы мағынада, «сана арқылы түйсіну әрекеті» (байқау, аңғару, сезу сөздерінің лексикалық мағыналарына сәйкес) деген мағынада жұмсалған, -ін өзгеліс етіс жұрнағы қосылған көрін нұсқасында, «сана арқылы түйсіну әрекеті» субъктінің (көру әрекетін жасаушының) ырқынан тыс жасалғанын білдіретін мағына жамалған, -е көсемше жұрнағы қосылғаннан кейін, субъектінің ырқынан тыс жасалған «сана арқылы түйсіну әрекеті» ауыспалы осы шақта жүзеге асқанын білдіретін мағына үстелген. Яғни, сөздің лексикалық мағынасы («сана арқылы түйсіну әрекеті») оған ырықсыз етіс жұрнағы мен көсемше жұрнақтары қосылғаннан кейін де еш өзгермеген, ендеше аталған жұрнақтар да сөз түрлендірушілердің қатарынан орын алады. Ал екінші мысалдардағы сөздердің құрамындағы жұрнақтардың табиғаттары басқаша. Білімді'>Білімді сөзі үш морфемадан құралған, мұндағы әрі түбір морфема, әрі түбір сөз – біл, лексикалық мағынасы – «қандай да бір құндылықтар туралы мәліметтерді жинау, есте сақтау әрекеті». Білім сөзінің лексикалық мағынасы - «оқу, тоқу, тәжірибе арқылы жиналған рухани құндылық». Біл мен білім сөздерінің лексикалық мағыналары бір біріне байланысты, өзара семантикалық тұрғыдан ұштасқан, бірақ бір лексикалық мағына емес, ендеше -ім жұрнағы – сөз тудырушы жұрнақ. Білімді сөзінің лексикалық мағынасы – «оқу, тоқу, тәжірибе арқылы жиналған рухани құндылықтарға ие» немесе «адам бойындағы оқу, тоқу, тәжірибе арқылы жиналған рухани құндылықтардан тұратын қасиет». Бұдан көрінетіні: -ді жұрнағы да – сөз тудырушы жұрнақ. Сөзшең сөзінің құрамындағы -шең жұрнағы да – сөз тудырушы. Өйткені сөздің лексикалық мағынасы – «лексикалық және грамматикалық мағынасы бар, дыбыстық құрамы тұрақталған тілдің бірлігі» немесе «сөйлеу әрекетінде пайдаланылатын тілдің (сөйлеудің) бірлігі». Ал сөзшең – «адам бойындағы көп сөйлеуге бейім қасиет». Есептейді сөзінің құрамындағы жұрнақтарға келер болсақ, оның бірі (-те) – сөз тудырушы, екіншісі (-й) – сөз түрлендіруші. Атап айтқанда, есеп сөзі де ауыспалы лексикалық мағынада жұмсалған (тура мағынасы – «сандарды пайдаланып жүзеге асырылатын логикалық әрекеттің нәтижесі», ал одан туындайтын есепте сөзінің лексикалық мағынасы – «сандарды пайдаланып жүзеге асырылатын логикалық әрекет»), мысалдағы нұсқада «сандарды пайдалану» семасының ізі де байқалмайды, бұл жерде есеп сөзі «жалпы логикалық әрекеттің нәтижесі» деген лексикалық мағынада жұмсалған, соған орай есепте «жалпы логикалық әрекет» мағынасын беріп тұр. Ал -й көсемше жұрнағы өзі жалғанған сөзге есептеу жалпы логикалық әрекетінің ауыспалы осы шақта жүзеге асқанын білдіретін мағына үстеген. Әдеттегі талдауларда білімді сөзінің құрамына талдау жасатар болсақ, біл – етістік, -ім – етістіктен зат есім тудырушы жұрнақ, -ді – зат есімнен сын есім тудырушы жұрнақ деген жауаптардан аспай жүргеніміз белгілі. Сабақтың мақсатына орай бұл талдауларды да пайдалану керек, бірақ әсіресе ұстаздың жоғарыдағыдай кең талдауларға келмей, атап айтқанда, сөз тудырушы мен сөз түрлендіруші жұрнақтарды ажыратуда негіз сөздің лексикалық мағынасы мен жұрнақ жалғанғаннан кейінгі тұлғаның лексикалық мағыналарына үңілмей, шәкірт бойында тиянақты, терең білім қалыптасыра алмайтынымызды мойындағанымыз жөн. Жалғау – өзі жалғанған сөзге әр алуан грамматикалық мағына үстейтін, яғни сөзді түрлендіретін, сол мағыналары арқылы өзі жалғанған сөзді сөйлемдегі басқа бір сөзбен байланыстыратын қосымша. Жалғауларды сөз түрлендіруші жұрнақтардан ажырататын, керісінше жалғаулық және септеулік шылауларға жақындататын қасиеті – осы сөз бен сөзді байланыстыру қабілеті. (Бұл туралы кеңірек «Синтаксистік байланыс. Синтаксистік қатынас» тақырыбын қараңыз). Негізгі және көмекші морфемалар. Негізгі морфемаға лексикалық мағынасы бар түбір морфемалар жатады. Негізгі морфема басқа көмекші морфемалар қосылатын, олардың грамматикалық мағыналары жамалатын тірек, ұйтқы морфема болып табылады. Көмекші морфемаларға лексикалық мағынасы жоқ, тек грамматикалық мағыналы морфемалар жатады. Атап айтқанда, сөз тудырушы жұрнақтар, сөз түрлендіруші жұрнақтар, жалғаулар және түбір морфемасы бола тұра, лексикалық мағынасы жойылған көмекші сөздер деп аталатын морфологиялық тұлғалардың бәрі де – көмекші морфемалар. Көмекші морфема және сөзді түрлендіретін морфологиялық тұлғалар. Морфема және морфологиялық тұлға ұғымдары бір біріне байланысты, бірақ әр басқа дүниелер. Морфема – сөз құрамындағы кез-келген мағыналы бөлшек деп ұғынылса, морфологиялық тұлға дегеніміз – морфологиялық қасиетке, түрлену және түрлендіру қабілетіне ие сөз бөлшектері. Соған орай морфологиялық тұлғалар түрленуші және түрлендіруші тұлғалар болып екіге жіктеледі. Түрленуші морфологиялық тұлғаға дербес лексикалық (қанша түбірден, қанша қосымшадан, қанша сөзден, бір сөзбен айтқанда, қанша морфемадан тұратынына қарамастан) мағынасы және сол лексикалық мағынамен ұштасатын (сөз табы ретінде белгілейтін) жалпы грамматикалық мағынасы бар тілдік бірлік жатады. Мұндай қасиетке тек сөз деп аталатын тілдік бірлік қана ие. Ендеше түрленуші тұлға дегеніміз – белгілі бір сөз табына жататын лексика-грамматикалық мағыналары бар, жасалу жолына қарай бір немесе бірнеше морфемадан тұратын сөз. Түрленуші тұлғаны түрлендіруші тұлғадан ажыратанын басты белгі – лексикалық мағына және оның бүтіндігі, біртұтастығы. Мысалы, Өтірікшінің өтірігі зая кетер. Сөйлемде үш толық мағыналы сөз қамтылған: 1. өтірікшінің, 2. өтірігі, 3. зая кетер. Бірінші сөздің түрленуші бөлігі – өтірікші: тұлғасына қарай – туынды сөз (өйткені негізгі түбір мен сөз тудырушы жұрнақтан жасалған), құрылысына қарай – дара (сөздің құрамында бір ғана түбір морфема бар), сөз табына қарай – зат есім. Бұл жерде түрленуші тұлға неліктен өтірікші болады, неге оның түбіріндегі өтірік сөзі емес деген сұрақ туындауы мүмкін. Біріншіден, сөйлемнің мазмұнына үңілсек, бұл сөз арқылы «жалған ақпарат айтуға бейім адам» деген лексикалық мағына берілген, өтірік сөзі беретін «жалған ақпарат» мағынасы берілмеген, бұл мағына мысалдағы екінші сөз арқылы (өтірік сөзінің өзі қатысуы арқылы) жеткізілген. Ендеше мұндағы, екінші сөздегі, түрленуші тұлға – өтірік. Зая кетер сөзіндегі түрленуші тұлға – зая кет: тұлғасына қарай – тіркесті сөз, құрылысына қарай – күрделі, сөз табы – етістік. Зая кету – тұрақты тіркес деп танылады, білдіретін лексикалық мағынасы еңбегі еш болу тұрақты тіркесінің лексикалық мағынасымен синонимдес. Бұл бейнелі лексикалық мағына жеке алғандағы бүгінде қолданыстан шыққан зая зат есімінің немесе кету етістігінің мағыналары емес, осы екі сөздің тіркесуінен пайда болған бейнелі лексикалық мағына. Сол сияқты бір жүз жиырма бес сөзінің лексикалық мағынасы жеке-жеке алғанда дербес лексикалық мағыналары бар төрт сан есімнің тіркесуі нәтижесінде, солардың лексикалық мағыналарынан жинақталып қалыптасқан. Ендеше бұл сөз түрлене қалса (бір жүз жиырма бесті беске бөлгенде, жиырма бес шығады), тіркесті күрделі сан есім ретінде бір түрленуші тұлға деп табылады. Түрлендіруші морфологиялық тұлға да жеке морфемадан тұруы да немесе бірнеше көмекші морфемадан құралған құранды болуы да мүмкін. Түрлендіруші морфологиялық тұлғаларды анықтауда олардың өзі қосылған сөзге үстейтін грамматикалық мағыналарының бүтіндігі мен біртұтастығы негіз болады. Мысалы, Өтірікшінің өтірігі зая кетер деген жоғарыда түрленушілер ретінде анықталған үш сөздің біріншісінде – бір, екінші және үшіншісінде екі-екіден түрлендіруші морфологиялық тұлғалар бар. Өтірікшінің сөзіндегі түрлендіруші тұлға – -нің ілік септігінің жалғауы. Бұл қосымша өзі жалғанған зат есімге зат (өтірікші) басқа заттың (өтірік) иесі екенін білдіретін грамматикалық мағына жамап, өзі жалғанған зат есімді (өтірікші) екінші зат есіммен (өтірік) анықтауыштық қатынаста (өтірікші сөзі өтірік сөзінің анықтауышы) байланыстырған. Өтірігі сөзінің құрамында екі түрлендіруші тұлға бар: біріншісі – -і тәуелдік жалғауы, екіншісі – атау септігінің нөлдік жалғауы. Тәуелдік жалғауы өзі жалғанған зат есімге зат (өтірік) үшінші жақтағы басқа затқа (өтірікші) оңаша қатысты екенін білдіретін грамматикалық мағына жамап, өзі жалғанған зат есімді екінші зат есіммен (өтірікші) байланыстырған. Ал атау септігінің нөлдік жалғауы өзі жалғанған зат есімге зат (өтірік) қимылдың (зая кету) иесі екенін білдіретін грамматикалық мағына жамап, өзі жалғанған зат есімді бастауыш қызметіне қоя отырып, етістікпен байланысқа түсірген. Зая кетер етістігінің құрамында екі түрлендіруші тұлға бар. Біріншісі – -ер есімше жұрнағы, екіншісі – нөлдік жіктік жалғау (баяндауыштағы нөлдік жіктік жалғауды тану үшін үнемі баяндауыш тиянақты ма, нешінші жақта тұр деген сұрақтарға жауап іздеп отыру керек. Өйткені баяндауыш тиянақты тұлғада келсе, оның құрамында жіктік жалғау бар болғаны, дәлірек айтсақ, баяндауышты тиянақты тұлғаға айналдыру жіктік жалғаудың басты қызметтерінің бірі болып табылады. Мысалға алынған сөйлемдегі баяндауышқа назар аударсақ, оның сөйлемді аяқтап тұрғанының өзі оның тиянақты тұлғада екенінің дәлелі болмақ, ал қимылды нешінші жақтағы тұлға жүзеге асырғанын іздесек, зая кету әрекетін үшінші жақ, жеке тұлға орындағанын аңғаруға болады. Ендеше баяндауыштың бойында үшінші жақ, жекеше мағына бар. Баяндауышта аталған мағына бар болса, жіктік жалғау да бар деген тұжырымға келеміз. Өйткені баяндауышқа жақтық және жекеше-көпше мағына үстеу – тек жіктік жалғаудың қызметі. Ал баруым мүмкін, барғым келеді сиқты баяндауыштардың құрамындағы қимыл есімі және қалау рай тұлғалы етістіктерден кейін жалғанатын тәуелдік жалғауы баяндауышқа жақтық мағына үстемейді, қимыл есімі мен қалау рай тұлғасындағы етістіктерді қимыл иесімен байланыстыру қызметтерін ғана атқарады деген пікірдеміз. Оған дәлел – қалау рай тұлғасындағы етістіктің құрамындағы көмекші етістікте жіктік жалғаудың келуі). Сонымен, зая кетер сөзінің құрамындағы есімше жұрнағы өзі жалғанған сөзге болжалды келер шақ мағынасын жамап, етістікті баяндауыш қызметіне қойған, ал нөлдік жіктік жалғау өзі жалғанған сөзге үшінші жақ, жекеше мағына жамап, баяндауышты тиянақты тұлғаға айналдырып, оны бастауышпен байланыстырып тұр. Талдауға түскен сөйлемдегі сөздердің құрамында кездескен түрлендіруші морфологиялық тұлғалардың барлығы да – әрі жеке морфемалар, әрі жеке морфологиялық тұлғалар. Яғни, бұл мысалдардағы әр түрлендіруші морфологиялық тұлға жеке морфемалардан тұрады. жүктеу/скачать 202,78 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|