1. Логопедияның обьектісі, пәні, әдістері және міндеттері

1. Шестакова Е.В. Ринолалия и нарушения голоса : Курс лекций. - Актобе : ИЦ АРГУ им. К. Жубанова, 2015. - 142 с

2. Коржова Г.М. Основы логопедии с историей логопедии : Учебное пособие. - Алматы : КазНПУ им.

Абая, 2014. - 96 с

Бас сүйегінде орналасқан нервтер арқылы орталық сөйлеу аппаратынан перифериялық сөйлеу аппаратына импульстер тарайды. Нерв импульстері сөйлеу органдарының қозғалысын жүзеге асырады. Осы аталған күрделі жүйе сөйлеу механизмінің бір бөлігі болып табылады. Екінші бөлімде перифериялық сөйлеу аппаратынан орталыққа қарай бағытталған кері байланыс жүзеге асады.

Перифериялық сөйлеу аппараты үш бөлімнен: тыныс алу, дауыс шығару, артикуляциялық бөлімдерден тұрады. Тыныс алу бөліміне көкірек клеткасы, бронха және трахея жатады. Бұл бөлім сөйлеу актісі кезіндегі тыныс алуды, дем шығаруды реттейді.

Дауыс шығару бөлімі кеңірдек пен оның қатпарларынан тұрады. Артикуляциялық бөлім тіл, ерін, жақ сүйектері, жұмсақ және қатты таңдай, альвеолдардан тұрады. Көрсетілген сөйлеу қызметін атқарушы органдардың бірлескен жұмысы сөйлеу органының физиологиясын құрайды. Сөйлеу органының физиологиясы бір-бірімен өзара байланысты ауа жолдарының түзілуі, дыбыстардың құрылуы (фонация), сөйлеудегі дыбыстардың шығуы (артикуляция) деп аталатын негізгі үш функцияны атқарады. Ауа жолдарының түзілуі дыбыстарды құру мен сөйлеудің пайда болуы үшін қажет және ол тыныс алу актісі процесінде жүзеге асырылады. Сөйлеу органдарының әрекетін мақсатты түрде тыныс алудан бастап қарастырған дұрыс. Тыныс алу аппаратының негізгі бастауы газ алмасу арқылы пайда болады. Бұлайша алмасу процесі өкпедегі тыныс алу фазалары дем алу мен дем шығарудың кезекті түрде жаңарып отыруына байланысты. Дем алу кезінде көкірек клеткасы алға қарай жоғары және төменгі бағыттарда кеңейіп отырады. Қалыпты тыныш жағдайдағы дем алу мен дем шығару мұрын арқылы жүзеге асады. Ол үшін мұрын жолдарының жұмысы қалыпты болуы керек. Тыныс алу негізгі үш типке: бұғаналық тыныс алу, қабырғалық тыныс алу, диафрагмалық тыныс алу болып бөлінеді. Бұғаналық тыныс алуда бел мен жоғарғы қабырға жоғары көтеріліп, қорытындысында көкірек клеткасының жоғарғы жағы кеңейеді. Қабырғалық тыныс алуда көкірек клеткасы алға және жанға қарай кеңейеді. Сөйлеу тыныс шығару фазасында орындалады, сондықтан сөйлеу кезіндегі дыбыстық үзілістерді орындау үшін ұзаққа созылған тыныс алу қажет. Себебі, сөйлеу кезіндегі үзілістерді қысқарту үшін тыныс алу керісінше қысқа болуы қажет. Сөйлеудегі бірінші ерекшелік, қалыпты тыныс алудан сөйлеу кезіндегі тыныс алуда дем шығару 5-8 рет дем алудан ұзағырақ болуы керек. Екінші ерекшелігі, сөйлеу кезіндегі тыныс алу қозғалыстары екі есеге қысқарады. Терең және жылдам тыныс алудың қажеттілігі, яғни сөйлеу кезіндегі тыныс алудың үшінші ерекшелігі болып табылады. Бұл кезде тыныс алу мұрын арқылы емес, ауыз арқылы жүзеге асады. Сөйлеу кезіндегі тыныс алудың төртінші ерекшелігі, дем шығарудың дем шығарушы бұлшық еттер арқылы жүзеге асуы. Бұл терең тыныс алу мен дем шығаруды қамтамасыз ету үшін және сөйлеу кезіндегі ауа қысымының қалыпты болуы үшін қажет. Баланың қалыпты сөйлеу кезіндегі тыныс алуы сөйлеу тілінің дамуы арқылы қалыптасады. Есту қабілеті бұзылған балаларда (олар сөйлеу тіліне үйренбегендіктен) сөйлеу кезіндегі тыныс алудың бұзылымдары жиі кездеседі. Ол бұзылулардың түрлері, терең дем алудың жетіспеушілігі, сөйлеу кезіндегі ауаны дұрыс үнемдей алмау.

2. Дыбыс шығарудың механизмдері кезінде қалыпты тыныс алуда кеңінен ашылып, үшбұрышқа ұқсас форманы құрайды. Фонация кезінде шынайы дыбыс құраушы органдар бір-біріне жанасады. Фонация кезіндегі дыбыстардың байланысуы толқындарға ұшырайды. Сыбырлау механизмі дем шығаруда ғана емес, дем алуда да жүзеге асады. Сыбырлау мезанизмі кезінде дыбыстық байланыстарды түзушілер толығымен жанаспайды, арасында орын қалады.Фальцет механизмінде шынайы емес ер адамның дауысы шығады. Ол кезде дыбыстық байланыстар толығымен жанаспайды. Дауыстың күші, биіктігі, тембрі дауыстың қасиеттерін құрайды. Дыбыстың күші жұтқыншақ, ауыз қуысы, мұрын қуысы арқылы жүзеге асады. Дауыстың биіктігі дыбыстық байланыстар неғұрлым жоғары болған сайын дауыс жоғары болады, керісінше төмен болса, дауыс төмендейді. Сөйлеу тілінде кемшілігі бар баланың сөйлеу органдарын тексеру жұмысы анамнез (баланың жалпы дамуы мен сөйлеу тілінің даму жағдайын еске түсіруден) жинақтаудан басталады. Мұндай ақпараттар баланың жақын адамдарынан әңгімелесу арқылы анықталады. Анамнез жинақтау кезінде баланың жалпы дамуы мен сөйлеу тілінің дамуындағы ерекшеліктер, сөйлеу тілінің бұзылуына себеп болған жағдайлар, есту қабілетінің күйі, баланың ауырған аурулары, отбасының жағдайы, сөйлеу ортасының ерекшелігі анықталады. Сөйлеу органдарының құрылымы мен функциясының бұзылуы тексеру мен функционалдық зерттеулер арқылы анықталады. Сөйлеу органдарының көпшілігі, яғни тереңде орналасқан ауыз қуысы, мұрын қуысы, жұтқыншақ қуысы, өңешке тексеру жасау жасанды жарықтандыру мен арнайы құралдардың көмегімен жүргізіледі. (70 сурет).Мұрынның немесе оның алдыңғы бөліктерін тексеруде үлкен бармақпен мұрынның ұшынан артқа қарай итеру арқылы тексереміз. Ауыз қуысы мен жұтқыншақты тексеруде тілді артқа қарай ағаш немесе темір шпательмен итеріп тексереді. Бұл кезде тілдің ұшы мен таңдайға тигізбей құсу рефлексін болдырмай жүргізу керек. Ауыз қуысы мен жұтқыншақты тексеруде еріннің, жақтың, жұмсақ және қатты таңдайдың, езудің, жұтқыншақтың артқы жағының орналасуына көңіл аудару керек. Дауыстағы кемшіліктер баланың сөйлеуі арқылы анықталады. Дауыстың күші (әлсіз, қатты, шіңкілдек), дауыс регистрі (көкіректік, бас, аралас), дауыстың тазалығы (таза, қырылдақ), маңқалық (ашық, жабық). Сөйлеу органдарына тексеру жүргізу баланың тәртібіне байланысты қиындап, жеңілдеп отырады.