13 дәріс: Байланыс процесінің үш құрылымдық компоненті
жүктеу/скачать 125,64 Kb.
|
| Тактика - бұл әртүрлі психологиялық әдістерді қолдану арқылы психологиялық әсердің аралық мәселелерін шешу. Әсер ету тактикасы оның міндеттерімен анықталады. Барлық тактиканы қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді әсердің екі негізгі тобына бөлуге болады.
Адекватты қарқындылықпен әсер реципиенттің санасын өзіне азды-көпті бекітіп, оның эмоцияларына әсер етіп, оның мінез-құлқын түзетуге ынталандыруы мүмкін. Әсер ету құралдары вербалды және вербалды емес (паралингвистикалық және экстралингвистикалық) болуы мүмкін. Процестің басқа элементтерімен салыстырғанда әсер ету құралдары ең өзгергіш болып табылады. Оларды дұрыс таңдау арқылы олар әсер етудің тиімділігін қамтамасыз ете алады. Табыстың негізі нақты өмір жағдайларына негізделген және объектінің психологиялық ерекшеліктерін ескеретін реципиент үшін сенімді дәлелдеу жүйесін таңдау болып табылады. Дәлелдеу жүйесіне дүниетанымдық дәлелдер, өмір салтын сипаттайтын ақпарат және т.б. кіруі мүмкін, вербалды емес әсер ету құралдарын қолдануға келетін болсақ, олар тұтастай алғанда объектіге, субъектіге және әсер ету жағдайларына сәйкес келуі керек. Әсер ету әдістеріне сендіру және мәжбүрлеу (сана деңгейінде), ұсыныс, жұқтыру және еліктеу (психиканың бейсаналық деңгейінде) жатады. Соңғы үш әдіс әлеуметтік-психологиялық болып табылады. Психологиялық әсерге қатысты сенім (психологиялық және педагогикалық әдебиеттерде «сендіру» ұғымы үш жоспарда қолданылады, біріншіден, дүниетанымның бөлігі болып табылатын білім ретінде; екіншіден, тұлғаның санасына психологиялық әсер етудің негізгі әдісі ретінде, үшіншіден, әсер ету процесі ретінде) бірнеше функцияларды орындай алады: ақпараттық, сыни және құрылымдық. Объектінің тұлғалық ерекшеліктеріне байланысты олардың маңыздылығы әртүрлі. Ақпараттық функция реципиенттің әсер ету тақырыбы (мәселесі, сұрағы) бойынша хабардар болу дәрежесіне байланысты. Сыни функция объектінің құндылық бағдарларының көзқарастарын, пікірлерін, стереотиптерін бағалау болып табылады. Әсіресе, бұл функцияның рөлі, әсіресе дауларда, пікірталастарда және т.б., яғни реципиентті сендіру процесінде маңызды. Конструктивті функция объектіде жаңа көзқарастар, тәсілдер мен нұсқаулардың қалыптасуында көрінеді. Сендірумен салыстырғанда иландыру күрделі, уақытты қажет ететін және реципиент үшін психологиялық тұрғыдан ауыр процесс болып табылады, өйткені ол қалыптасқан көзқарастар мен идеяларды бұзады, ескі нұсқамаларды өшіріп және жаңа көзқарастарды қалыптастырады. Осыған байланысты коммуникатор әсер ету процесіне психологиялық және басқа ресурстарды едәуір көп жұмсау керек. «Адамдарды сендіруде үлкен сақтық, төзімділік, ізгілік пен әдептілік қажет, өйткені өзінің сенімсіздігі мен қателігін түсінген кезде де адамға өз нанымдарынан айырылу өте қиын». Мәжбүрлеу әсер ету әдісі ретінде екі модификацияға ие: физикалық және моральдық-психологиялық мәжбүрлеу. Біріншісі физикалық немесе әскери күш қолданумен байланысты және біз оны қарастырмаймыз. Екінші модификация, мысалы, басқару немесе білім беру тәжірибесінде көрінеді. Психологиялық тұрғыдан мәжбүрлеу әдісі іс жүзінде сендіру әдісімен сәйкес келеді. Екі жағдайда да коммуникатордың міндеті реципиентке өзінің ұсынысын қабылдату болып табылады. Сендіру кезінде де, мәжбүрлеу кезінде де субъект өзінің көзқарасын дәлелдемелер арқылы негіздейді. Мәжбүрлеу әдісінің сендірумен салыстырғандағы басты ерекшелігі мынада: осы тезистің көмегімен негізделетін негізгі алғышарттар объектінің өзі туралы жағымсыз санкцияларды қамтуы мүмкін. Соңғысы ықтимал теріс салдарларды оның құндылық бағдарлау жүйесімен байланыстырады. Іс жүзінде ол объектпен мағынаның субъективті анықтамасын анықтау ретінде түсіндіріледі. Және олардың көмегімен реципиентке ұсыныстарды қабылдаудың орындылығы дәлелденетін негіздер болған жағдайда ғана, субъективті түрде оған құндылықтардың иерархиясын бұзу мүмкіндігі ретінде ұсынылады, объект оған ұсынылған шешімді қабылдайды. Соңғы кездері мәжбүрлеу әдісін қолдана отырып, теріс күшейту немесе жазалау тренингтері кеңінен таралды, олар әртүрлі ескертулерге, сөгістерге және жағымсыз мінез-құлық үшін айыппұлдарға негізделген (мысалы, еріксіз мінез-құлық әрекеттерін болдырмау және тежеу үшін жазалау ретінде құстыратын дәрі-дәрмектер және тіпті әлсіз электр тоғының соққылары қолданылады). Мұндай аверсиялық процедуралар мен әдістер өте таласты: олардың жақтаушылары да, қарсыластары да бар. Сендіру (илану) астарында ақпаратты сынсыз қабылдауға негізделген мақсатты, айғақталмаған әсерлер түсініледі. Бұл әдіс ұзақ уақыт бойы ғалымдардың назарын аударып келеді, осыған байланысты көптеген зерттеулер жүргізілді, ұсыныс педагогикалық және медициналық практикада, әскери істерде, бұқаралық ақпарат құралдарында және т.б. белсенді қолданылады. Ұсыныстың тиімділігі субъект пен объектінің ерекшеліктеріне, әсіресе олардың арасындағы қарым-қатынасқа байланысты болады. Субъектіге қатысты объектінің оң көзқарасының болуы әсерді оңтайландыруға ықпал етеді. Әсерлі әсер етудің тиімділігін субъектінің беделін арттыру (мысалы, партияның өкілі емес, оның жетекшісі) арқылы іске асыруға болады, әсерді әртүрлі модификацияларда қайталау және мазмұнды логикалық ойластырылған және сенімді (реципиент тұрғысынан) дәлелдермен нығайту арқылы жүзеге асырылады. Бұл объектінің ұсынылған ақпаратқа деген сақтығына байланысты орынды дәлелдермен жойылып отырады. Егер рецепиенттің қарсыласуы жоғары болса, онда дәлелдер неғұрлым сенімді болып және оның сезімдеріне әсер етуі керек. Жұқтыру адамдардың белгілі бір психикалық күйлерге бейсаналық және еріксіз бейімділігінен тұрады. Жұқтыру көбінесе индивидтің белгілі бір психикалық күйлерге, үлкен эмоционалдық зарядқа ие психикалық көңіл-күйді беру арқылы, сезімдері мен құштарлығы асқыну арқылы санасыз, еріксіз шалдыққыштығын сипаттайды. Жұғудың интегративті және экспрессивті функциялары бар. Біріншісі топтың беріктігін нығайту үшін қолданылады (мысалы, фашистік Германияда Гитлер жастарының мүшелері Фюрердің сөйлеген сөздерінің жазбаларын ұжымдық түрде тыңдауға және нацистік әндерді айтуға мәжбүр болды), екіншісі психикалық шиеленісті жеңілдетумен байланысты. Жұғудың экспрессивті қызметі ойын-сауық шараларында айқын көрінеді. Жұқтыру әдісінің әсерін сөйлеушінің сәтті әзілінен де байқауға болады. Бұл жағдайда жымию, күлу, көңілді көңіл-күй жиналған адамдар арасында жанды түрде беріліп, оларға көтеріңкі көңіл-күй сыйлайды. Жұқтыру объектінің керемет және іскерлік қасиеттеріне байланысты әртүрлі тиімділікке ие (мысалы, ұстамдылық, өзін-өзі бақылаудың жоғары деңгейі және т.б.). Жұғуды әр түрлі діни ағымдар мен конфессиялардың басшылары әрқашан сәтті қолданған. Белгілі бір эмоционалдық күй діни жиналысқа келген көпшілік арасында оңай таралады. Бұл оларды әсерлі және басқарылатын етеді. Еліктеу объектінің мінез-құлық мәнеріне немесе әсер ету субъектісінің үлгісіне саналы немесе бейсаналы түрде ұстануынан тұрады. Еліктеу, мысалы, педагогикалық және басқарушылық қызметте белсенді қолданылады. Оқытушылар мен басшылардың лайықты мінез-құлық үлгілерін ұстану студенттерде немесе қарамағындағы қызметкерлерде жоғары тұлғалық және іскерлік қасиеттерді қалыптастыруға көмектеседі. Еліктеудің тиімділігі субъект пен объектінің жасына, жынысына, жеке және іскерлік қасиеттеріне, олардың арасындағы қарым-қатынасқа және басқа да көптеген белгілерге байланысты. Нейролингвистикалық бағдарламалауда еліктеу, жұқтыру және ұсыныс әдістері негізінде «айна» және «синхрония» техникалары жасалды. «Айна» процедурасы қарым-қатынас серіктесінен (немесе жетекші жаттықтырушыдан) дене қимылын, тұрған тұрысын, ым-ишарасын, мимикасын, дауыс ырғағын, сөздер мен сөйлемдердің айтылуын алу және көшіру (тренингтік процестерде) тұрады (бұл жаттығу көптеген тренингтік бағдарламаларында белсенді қолданылады). «Синхрондылық» әсері тыңдаушы мен сөйлеушінің дене ырғағы арасындағы қиын байқалатын байланыста көрінеді. Тұлғааралық қарым-қатынаста сөйлеуші өз денесімен өз сөзінің ырғағымен «билейді», ал тыңдаушы сөйлеушінің ырғағымен қозғалады, сол арқылы кері көрінбейтін, бірақ сезілетін эмоционалды қатынасты қамтамасыз етеді. «Синхрондау қарым-қатынас жасаушылар өзара келісім немесе диалог жағдайында болған кезде барынша жоғары болады. Бұл олардың арасындағы дау мен қақтығыс кезінде минималды». Жоғарыда аталған ойын және басқа әдістерді қолдану адамның басқа адамдармен қарым-қатынас жасау және қарым-қатынас жасау қабілетін дамытуға ықпал етеді. Тұлғааралық әсер ету формалары сөйлеу (жазбаша және ауызша), көрнекі және демонстрациялық болуы мүмкін. Бұл формаларды таңдау ғылыми талдау және практикалық жұмыста психологиялық әсерді оңтайландыру бойынша нақты ұсыныстарды әзірлеу үшін қажет. Ауызша (сөйлеу), көрнекі және әсіресе демонстрациялық формалар оңай қабылданады. Формаларды таңдау көптеген факторлармен анықталады: әсер ету міндеттері, объект пен субъектінің жеке және іскерлік қасиеттері, субъектінің материалдық және қаржылық ресурстары және т. б. Дәлелдеу жүйесі дерексіз дәлелдемелерді мен нақты сипаттағы ақпаратты қамтиды. Зерттеулер нақты және сандық ақпараттың ең тиімді екенін көрсетеді, оны есте сақтау және салыстыру оңайырақ. Аргумент тиімділігінің критерийі ретінде (өзара әрекеттестіктің соңғы өніміне қосқан үлесі) әңгімеге қатысушылардың ұстанымдарын жақындастыру шарасы болуы мүмкін. Әңгімелесушілер арасындағы қарым-қатынастың жақсаруы, олардың бір-біріне деген сенімінің артуы аргумент тиімділігінің жанама дәлелі болып саналады. Ақпаратты таңдау және ұсыну принциптерін (белгілі бір объектінің ақпараттық қажеттіліктерін дәлелдеу және қанағаттандыру), сондай-ақ коммуникациялық кедергілерді (танымдық, әлеуметтік-психологиялық және т.б.) ескерген жөн. Әсер ету тиімділігінің критерийлері серіктеске әсер ету процесінде субъект басшылыққа алатын стратегиялық (болашақта кешіктірілген, мысалы, дүниетанымдық) және тактикалық (аралық) болуы мүмкін (мысалы, сөйлеу мәлімдемелері, мимика және т.б.). Субъект тұлғааралық әсер ету тиімділігінің аралық критерийлері ретінде объектінің психофизиологиялық, функционалдық, паралингвистикалық, вербалды, проксемикалық және мінез-құлық сипаттамаларының өзгеруін пайдалана алады. Критерийлерді олардың қарқындылығы мен көріну жиілігін салыстыра отырып, жүйеде қолданған жөн. Әсер ету шарттарына қарым-қатынас орны мен уақыты, әсер ететін қарым-қатынасқа қатысушылардың саны жатады. Қарым-қатынас адам психикасының қалыптасуында, оның дамуы мен саналы, мәдени мінез-құлықтың қалыптасуында үлкен маңызға ие. Психологиялық дамыған адамдармен қарым-қатынас жасау арқылы, оқытудың кең мүмкіндіктері арқасында адам өзінің барлық жоғары танымдық қабілеттері мен қасиеттеріне ие болады. Дамыған тұлғалармен белсенді қарым-қатынас жасау арқылы оның өзі тұлғаға айналады. Қарым-қатынас адамның адамды қабылдауынан, көбінесе тұлғааралық қарым-қатынастың, оның ішінде психологиялық әсердің бір мезгілде қалыптасуынан басталады. Қолданбалы тұрғыдан алғанда, тұлғааралық қатынастарды қалыптастырудың тиімділігі және қарым-қатынас серіктесіне психологиялық әсер ету, егер тұлғааралық білім сәтті болмаса, қиын болуы мүмкін. Қолданбалы тұрғыдан алғанда, егер тұлғааралық таным сәтті болмаса, тұлғааралық қарым-қатынасты қалыптастыру тиімділігі және қарым-қатынас серіктесіне психологиялық әсер ету қиын болуы мүмкін. Тұлғааралық қатынастар – бұл адамдар бір-бірін қабылдайтын және бағалайтын нұсқамалар, үміттер, стереотиптер, бағдарлар жүйесі. Тұлғааралық қарым-қатынастар - бірлескен іс-әрекет пен қарым-қатынас процесінде адамдардың бір-біріне әсер етуінің сипаты мен әдістерінен көрінетін адамдар арасындағы субъективті тәжірибелі қарым-қатынастар. Тұлғааралық қарым-қатынастың ең маңызды белгісі олардың эмоционалдық негізі болып табылады. Тұлғааралық қатынастардың негізі - топтық қызмет. Тұлғааралық өзара іс-қимыл - бұл белгілі бір практикалық нәтижеге қол жеткізу, олардың арасындағы тұлғааралық қатынастарды қалыптастыру және нәтижесінде өзара әрекеттесетін тұлғаның дамуы үшін бірлескен қызмет субъектілерінің бір-біріне өзара әсер ету процесі. Отандық және шетелдік психологтардың зерттеулерін талдау жеке тұлғаны қалыптастыру үшін оны басқа адамдармен тұлғааралық қарым-қатынасқа қосу керек деген қорытындыға келді, оның барысында тұлғааралық қатынастар орнатылады. Тұлғааралық қарым-қатынастар, тұлғааралық қарым-қатынас және тұлғааралық өзара әрекеттестік арасындағы байланысты қарастыра отырып, жеке тұлғаның өзінің және оның характерологиялық ерекшеліктерінің дамуының маңызды шарты болып табылатын бірлескен іс-әрекет процесінде индивидтердің кіретін адами қарым-қатынастары деп айтуға болады. Тұлға құрылымында тұлғааралық өзара әрекеттесудің субъектісі ретінде келесі салалар бөлінеді: осы процестің сипаттамалары үшін ең өзекті мотивациялық-қажеттілік, коммуникативті, тұлғааралық қатынастар. Осы салалардың құрамдас бөліктері (тұлғааралық қарым-қатынас стилі, құндылық бағдарлары, коммуникативті және ұйымдастырушылық бейімділіктер), сондай-ақ қолайлы психологиялық климат және жоғары топтық бірлестік топтағы тұлғааралық өзара әрекеттестік критерийлері болып табылады. жүктеу/скачать 125,64 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|