2012 ж., маусым, №2 №2, июнь 2012 г

ЭКОНОМИКА  
 
 
187
ности органов власти общественности и обеспе-
чения  учета  в  бюджетной  политике  интересов 
незащищенных  групп  граждан  и  интересов  раз-
вития территории.  
Бюджетная программа «Борьба с наркома-
нией  и  наркобизнесом»  реализуется  в  соотвеет-
ствии  со  Стратегией  борьбы  с  наркоманией  и 
наркобизнесом  в  Республике  Казахстан  [2]  и 
Программой  борьбы  с  наркоманией  и  наркобиз-
несом  в  Республике  Казахстан  [4].  Стратегия 
направлена на достижение следующих результа-
тов: 
-  двукратное  увеличение  выявляемости 
лиц, злоупотребляющих наркотиками; 
-  снижение  на  15%  удельного  веса  под-
ростков и молодежи в общем числе употребляю-
щих наркотики; 
-  двукратное  снижение  темпов  роста  коли-
чества  несовершеннолетних  и  молодежи,  злоу-
потребляющих наркотиками; 
-  трехкратное  увеличение  выявляемости 
контрабанды  наркотических  средств,  психотроп-
ных веществ и прекурсоров; 
-  снижение  латентности  и  стабилизация 
удельного  веса  (доли)  преступлений,  связанных 
с  наркотиками,  в  общей  преступности  на  уровне 
15%;  локализация  ВИЧ-инфекции  в  регионах 
эпидемического заражения, 
-  достижение  стабилизационных  показате-
лей по ВИЧ инфицированию. 
Для  расчета  эффективности  большинства 
бюджетных  программ  может  использоваться 
следующая  формула,  которая  позволяет  оцени-
вать  результативность  в  зависимости  от  со-
циально значимых параметров: 
П x
П i
П x
П i
P x
P i
Э
2
2
*
1
1
*
1

  
где Э - коэффициент эффективности; 
Р
i
 - расходы оцениваемого периода; 
Р
х
 - расходы базового периода; 
П
1i
  -  первый  показатель  оцениваемого 
периода; 
П
1х
 - первый показатель базового периода; 
П
2i
  -  второй  показатель  оцениваемого  пе-
риода; 
П
2х 
- второй показатель базового периода. 
По  бюджетной  программе  борьбы  с  нарко-
манией  и  наркобизнесом  за  базу  приняты  пара-
метры  2008  года,  эффективность  расходов  рес-
публиканского  бюджета  можно  представить  в 
виде  произведения  коэффициентов  изменения 
числа  зарегистрированных  преступлений,  забо-
леваемости  населения  наркоманией  и  расходов 
республиканского бюджета по программе борьбы 
с наркоманией и наркобизнесом (см. Таблицу). 
По  данным  таблицы  и  формулы  (1)  произ-
веден расчет эффективности программы: 
7015
,
0
4256
,
1
1
54669
54081
*
8
,
4279
0
,
6334
*
7992
7782
1
)
2009
(



Э
(2) 
 
6911
,
0
447
,
1
1
54669
497951
*
8
,
4279
0
,
6354
*
7992
8552
1
)
2010
(



Э
 (3) 
 
Таблица – Расчет эффективности бюджетной программы 
 
Наименование показателей 
Базовый  
2008 год 
Отчетные годы 
2009 
2010 
расходы  республиканского  бюджета,  млн.  тенге 
(Р) * 
4279,8 
6334,0 
6354,0 
число 
зарегистрированных 
преступлений, 
связанных с наркотиками, тысяч (П1) ** 
7992 
7782 
8552 
количество 
зарегистрированных 
случаев 
наркозависимости, чел. (П2) 
54669 
54081 
49795 
 
*  по  данным  Министерства  финансов 
Республики Казахстан [5] 
**  по  данным  Министерства  внутренних 
дел Республики Казахстан [6] 
Согласно  проведенному  анализу  эффек-
тивности  программы  получены  следующие  ре-
зультаты: 
1  Оценка  экономической  эффективности 
реализации бюджетной программы:  
- за анализируемый период (3 года) увели-
чивается  объем  финансирования  бюджетной 
программы  на  48,0%  в  2009  году  и  на  48,5%  в 
2010 году по сравнению с 2008 годом; 
- выявлено снижение эффективности бюд 
 
жетной  программы  на  29,85%  в  2009  году  и  на 
30,9%  в  2010  году  по  сравнению  с  2008  годом, 
что  связано  с  увеличением  расходов  государст-
венного  бюджета  на  реализацию  программы  на 
48%  и  значительным  пролонгированным  социа-
льным эффектом.  
2. Оценка качества реализации бюджетной 
программы:  
-  в  2009  году  отмечается  снижение  уровня 
преступности,  связанной  с  наркобизнесом,  на 
2,6%  и  значительное  повышение  уровня  в  2010 
году на 7%; 
-  за  3  года  выявлена  тенденция  к  сниже-
нию количества отмеченных случаев заболевае-

ЭКОНОМИКА  
 
 
188
мости  на  1,08%  и  на  8,9%  в  2009-2010  годах  от 
уровня 2008 года. 
3.  Оценка  результативности  бюджетной 
программы: стабилизация наркоситуации в стра-
не,  противодействие  незаконному  обороту  нар-
котических средств, психотропных веществ и ре-
курсоров, а также предотвращение и пресечение 
их ввоза на территорию Республики Казахстан и 
дальнейшего трафика в другие страны. Своевре-
менная  и  постоянная  профилактика  среди  лиц, 
находящихся  в  группе  риска,  склонных  к  упот-
реблению наркотиков. 
Таким  образом,  данная  методика  может 
быть  использована  при  определении  результа-
тивности большинства бюджетных программ для 
контроля  общественности  и  администраторами 
программ,  поддерживает  принцип  прозрачности 
использования  бюджетных  средств  для  обеспе-
чения социальной ответственности экономики. 
 
 
 
 
Литература: 
1  Бюджетный  кодекс  Республики  Казах-
стан.  №  95-IV  от  04.12.2008  г.  (с  изменениями  и 
дополнениями по состоянию на 27.04.2012 г.) 
2  Стратегия  борьбы  с  наркоманией  и  нар-
кобизнесом  в  Республике  Казахстан  на  2006-
2014  годы  /  Указ  Президента  Республики  Казах-
стан №1678 от 29.11.2005г. 
3 Программа борьбы с наркоманией и нар-
кобизнесом  в  Республике  Казахстан  на  2009-
2011  годы  /  Постановление  Правительства  Рес-
публики Казахстан № 784 от 27.05.2009 г. 
4  Кайгородцев  А.А.  Анализ  бюджетного 
процесса  в  Республике  Казахстан  /  По  материа-
лам  Астанинского  экономического  форума  – 
2011. 
5  Сайт  Министерства  финансов  Республи-
ки  Казахстан.  [Электронный  ресурс]  URL.: 
http://www.minfin.kz/
 
6 Сайт Министерства внутренних дел Рес-
публики  Казахстан.  [Электронный  ресурс]  URL.: 
www.mvd.kz/
  
 
 
УДК 657.6(574) 
 
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА АУДИТТІ ҰЙЫМДАСТЫРУ 
 
Алимова  Н.Ж.  -  А.Байтұрсынов  атындағы  Қостанай  мемлекеттік  университетінің 
«Бухгалтерлік есеп және аудит» кафедрасының аға оқытушысы 
 
Түйін 
Бұл  мақалада  нарықтық  экономика  жағдайындағы  аудит  қаржылық  көрсеткіштердің  анық 
екендігін  тексеруді  ғана  қамтамасыз  етпейді,  ол  сонымен  бірге,  кемшіліктерді  жою  мен 
шаруашылық  жүргізуші  субъектілер  қызметін  оңтайландыру  жөніндегі  ұсыныстарды  әзірлейді. 
Осыған  орай,  ол  аудит  анықтамасында  бизнестің  өзінше  бір  (өзгеше)  сараптамасы  ретінде 
баяндалады. 
Аннотация 
В  данной  статье  аудит выступает  не только  определителем  достоверности  финансовой 
отчетности,  но  и  вместе  с  этим  подготавливает  информацию  по  устранению  и  облегчению 
работы хозяйствующих субъектов в условиях рыночной экономики. В связи с этим, в определении 
аудита он докладывается как анализ бизнеса. 
Summary 
In  this  article,  an  audit  is  not  only  the  determinant  of  the  reliability  of  financial  reporting,  but  at  the 
same time prepares the information to address and facilitate the operation of  business entities in a market 
economy. In this regard, the definition of an audit, is reported as an analysis of the business. 
 
Аудит  нарықтық  экономика  жағдайында 
барлық  шаруашылық  процесіне  қатысушылар-
дың қызметінде маңызды рөл ойнайды. Ол анық 
ақпаратпен  қамтамасыз  етеді,  серіктестер  ара-
сындағы сенімділікті қалыптастыруға септігін тигі-
зеді,  оңтайлы  басқарушылық  шешімдерді  іріктеу 
мен  кемшіліктерді  жою  бойынша  ұсыныстарды 
әзірлейді,  сондай-ақ  қаржылық  жағдайды  тұрақ-
тандыруға,  шаруашылық  жүргізуші  субъектілер 
қызметінің  тиімділігін  арттыруға  және  тұтастай 
қоғамның  әлеуметтік-экономикалық  жағдайын 
жақсартуға ықпал етеді [1, с.44]. 
Аудитті  қаржылық,  экономикалық,  техника-
лық, заңдық және басқа да қызмет салаларында 
жүргізуге болады. Аудиттің ең негізгі мақсаттары-
ның  бірі  -  шаруашылық  жүргізуші  субъектілердің 
қаржылық есеп берулерінің нақты екендігін анық-
тау болып табылады. 
Бұл  арада  клиенттің  нормативті-құқықтық 
актілердегі  талаптарды  сақтауын  бақылауда 
үлкен мән беріледі. Компаниялардың қызмет нә-
тижелері  және  олардың  заңды  сақтауы  туралы 
ақпараттың  тәуелсіз  расталуы  мемлекетке,  мен-
шік  иелеріне,  акционерлерге,  инвесторларға, 
кредиторларға  және  олардың  бизнес  бойынша 
серіктестеріне  қажет.  Негізгі  есеп  тұжырымдама-
сы бойынша Америкалық бухгалтерлер ассоциа-
циясы  аудиттің  мазмұнын  барынша  қамтып  жи-

ЭКОНОМИКА  
 
 
189
нақтаған анықтамасында былай делінген: «Аудит 
-  бұл  экономикалық  әрекеттер  мен  оқиғалар, 
олардың  белгіленген  деңгейінің  нақты  өлшем-
дерге қаншалықты сәйкесетіндігі туралы ақпарат-
ты  алу  мен  бағалаудың  және  нәтижелерді  мүд-
делілік  танытқан  пайдаланушыларға  беретін 
жүйелі процесс». 
ҚР  «Аудиторлық  қызмет  туралы»  Заңында 
мынадай  анықтама  берілген:  «Аудит  Қазақстан 
Республикасының  заңында  белгіленген  талап-
тарға  сәйкес  қаржылық  есептіліктің  дұрыс  және 
объективті  жасалғаны  туралы  тәуелсіз  пікір  біл-
діру  мақсатында  заңды  тұлғалардың  қаржылық 
есептілігін тексеру болып табылады». 
Таным  теориясына  орай,  бір  ғылым  ғана 
зерделейтін  объективті  шындықтың  қандай  да 
бір  бөлігін  немесе  кез  келген  ғылымның  (оның 
ішінде  аудит  те  бар) мазмұны деп  ұғынуға  бола-
ды.  Органикалық  тұрғыдағы  өндірістік  қаты-нас-
тардың  нарықтық  экономикадағы  объективті  эко-
номика  заңы  экономикалық  теорияның  пәні  бо-
лып табылатыны белгілі. Салалық экономикалық 
ғылым  салалардың,  өзіндік  ерекшелігіндегі  бұл 
заңдардың  әрекетін,  өндіруші  күштермен,  тех-
никалар және технологиялармен өзара байланы-
сындағы  жекелеген  салалардың  өндірістік  қаты-
насының  даму  ерекшеліктерін  зерделейді  [2, 
134]. 
Пән  анықтамасы  осы  ғылымның  басқа  ғы-
лымдардан  айырмашылығын  көрсететін  ерекше-
ліктерді қамтуы керек. Оның ішінде: 
1. Ғылымның мақсаты мен мазмұны; 
2.  Өзіндік  ерекшелігі  бар  зерттеу  принцип-
тері; 
3. Зерделеу объектісі; 
4. Ақпарат көздері. 
Осылайша аудит мазмұнын қалыптастыра-
мыз,  өйткені  арнайы  әдебиеттерде  оның  әзірге 
айтарлықтай нақты әрі дәл анықтамасы жоқ. Біз-
дің  пікіріміз  бойынша,  аудит  пәні  қоғамның  мүд-
десін  білдіретін  экономикалық  құбылыстар  мен 
оқиғалар  және  процесстер,  сондай-ақ  мәлі-мет-
тері  нақтылық  пен  анықтығына  қарай  тек-серіле-
тін, зерттелетін және объективті бағасын алатын 
әр түрлі мақсаттарды көздейтін заңды және жеке 
тұлғалар,  басқаруды  оңтайландыру,  экономика-
лық  қызметтердің  тиімділігін  арттыру,  кеңес  бе-
рушілік,  бақылаушы-талдамалы  және  басқа  да 
кәсіби аудиторлық қызмет көрсету жатады. 
Аудит  мазмұны  алға  қойылған  мақсаттар 
мен бақылау объектілерін ескеру арқылы нақ-ты-
лануы  мүмкін.  Мысалы,  егер  аудит  объектісіне 
шаруашылық  жүргізуші  субъектінің  қаржылық 
қызметі кіретін болса, онда мұндағы мақсат оның 
есеп  берулері  мен  расталуының  (немесе  рас 
болмауының)  толықтығы  мен  анықтығын  тиянақ-
ты  тексеру,  яғни  кәсіпорынның  қаржылық  есеп 
беруінің  нақты  қаржылық  жағдайымен  қан-ша-
лықты сәйкес келетіндігі туралы өз пікірін тапсы-
рыс берушіге білдіру болып табылады [3, 98]. 
Бұл  туралы  ХАС  (МСА)  200-де  әлдеқайда 
рет-ретімен айтылған. Онда былай делінген: қар-
жылық есеп беру аудитінің мақсаты - белгіленген 
талаптарға  сәйкес  барлық  елеулі  аспектілер 
бойынша  қаржылық  есеп  берулердің  жасалғаны 
немесе жасалмағаны туралы аудиторға өз пікірін 
білдіруге мүмкіндік беру. 
Бұл  негізгі  мақсат  экономикалық  әлеуетті, 
қаржылық ресурстарды, салықтарды дұрыс есеп-
теудің  талдауын,  қаржылық  жағдайды  жақсарту 
бойынша  шараларды  әзірлеуді,  шаруашылық 
жүргізуші  субъектілердің  кірістері  мен  шығыста-
рын,  қызмет  нәтижелері  мен  шығынды  оң-тай-
ландыруды  жақсы  пайдаланатын  резервтерді 
анықтаудың  шарттары  мен  міндеттері  туралы 
клиентпен  болатын  арадағы  келісімшартпен 
толықтырылуы мүмкін. 
Егер  аудиттің  объектісіне  кәсіпорындағы 
бухгалтерлік есептің жағдайы кіретін болса, онда 
аудиттің  мақсатына,  оның  қолданыстағы  заңның 
талаптарына,  шаруашылық  жүргізуші  субъекті-
лердің  өз  ішінде  қабылданған  есептік  саясатпен 
және  мемлекет  белгілеген  жалпы  нормаларға, 
стандарттарға  және  ережелерге  қаншалықты 
сәйкестігін тексеру жатады. 
Егер  аудиттің  объектісіне  барлық  шаруа-
шылық  қызметтері  кіретін  болса,  онда  мақсат  - 
осы  қызметтің  тиімділігін  бағалау,  шығынды  ба-
рынша кемітудің ықтимал жолдарын анықтау, өн-
дірістің  пайдалылығы  мен  еңбек  өнімділігін  арт-
тыру, жұмыстың аса жоғары түпкілікті нәтижесіне 
қол жеткізу үшін ұсыныстарды әзірлеу. 
Аудит  мақсатының  консалтингтік  қызметті 
жүзеге  асыру  барысында  клиенттің  ком-мерция-
лық  қызметін  жақсартатын  жоғары  сапалы  кеңес 
беру  қызметі  болады,  сонымен  қатар  аудитор-
дың беделі мен табысы қоса өседі [4, 129]. 
Алға  қойылған  аудит  мақсаттарына  қол 
жеткізу  үшін  нақты  міндеттерді  шешіп  алу  қа-
жет.Олардың  ішінен  ерекшелеп  мыналарды  бө-
ліп көрсету керек: 
1.  Кәсіпорынның  қаржылық  есептемесінің 
шындыққа  жанасымдылығын  қамтамасыз  ету 
және  осы  есеп  беруді  пайдаланушылар  үшін 
ақпараттық  тәуекелді  қолайлы  деңгейге  дейін 
азайту; 
2.  Шешім  қабылдаудың  логикалық  тұрғы-
дан  негізделген  базасын  құру  үшін  жеткілікті  дә-
режеде құзіретті мағлұматтарды алып, бағалау; 
3.  Кәсіпорын  экономикасын  немесе  оның 
белгілі  бір  қызмет  түрінің,  оның  ішінде,  инвести-
циялық, маркетингтік және сыртқы экономикалық 
қызметін жүйелі талдау; 
4. Кәсіпорын қызметі және оның жарғы-сы-
ның  бір-біріне  сәйкестігін,  жасалған  бизнес-жос-
пардың  және  басқа  да  тапсырмалар  мен  норма-
тивтердің орнықтылығын (негізділігін) тексеру; 
5.  Заңның  сақталуын,  бухгалтерлік  есепті 
жүргізудің  және  есеп  берудің  дұрыстығын,  ша-
руашылық  жүргізуші  субъектілердің  қаржылық 
жағдайы  туралы  шындыққа  жанасымды  ақпарат-
пен пайдаланушылардың қамтамасыз етілуін ба-
қылау; 

ЭКОНОМИКА  
 
 
190
6.  Заңды  белгілейтін  бастапқы  құжаттар 
мен  олардың  шынайы  мазмұнына  шаруашылық 
операцияларының  қаншалықты  сәйкесетіндігін 
тексеру; 
7.  Кәсіпорынның  өндірістік,  маркетингтік, 
инвестициялық  және  басқа  қызметтерін  бақылау 
мен  есебі  саласындагы  әр  түрлі  мәселелер 
бойынша клиентке кеңес беру қызметін көрсету; 
8.  Клиенттің  меншігін  бекітіп  беруге,  оның 
бизнесінің  тиімділігін  арттыруға  және  кемшілік-
терді жоюға ықпал ету. 
Аудиттің  ең  нақты  міндеттері  алға  қойыл-
ған мақсаттарға, оның түрлері мен жүргізу шарт-
тарына  байланысты  болады.  Мысалы,  ішкі  ау-
дитте оның саны ақпараттық базаның ұлғаюына, 
талдамалы  рәсімдері  акценттерінің  өзгеруіне  қа-
рай артады. 
Осылайша,  аудит  -  бақылау,  бағалау,  ұсы-
ныстарды әзірлеу және әр түрлі кешенді қызмет-
терді қамтитын іскерлік кеңес беру бойынша күр-
делі қызмет түрлері. 
Аудиторлық  қызметті  жүзеге  асырудың  не-
гізгі формаларының біріне тексеру жатады. «Тек-
серу»  термині  латынның  «revisio»  сөзінен  шық-
қан,  оның  аудармадағы  мағынасы  «қайта  қарау» 
немесе  «қызметтерді  зерттеу»  дегенді,  ал  «тек-
серуші»  -«тексеріс  жүргізетін  тұлға»  дегенді  біл-
діреді. 
Отандық  оқулықтар  мен  ғылыми  әдебиет-
терде,  ТМД  елдерінде  әдетте  «ревизия»  ұғымы-
ның мағынасы анық емес.Мысалы, Н.Т. Белухин-
де  «тексеру  (ревизия)»  -  бақылаудан  кейінгі  не-
гізгі форма. Оның баска бақылау формаларынан 
айырмашылыгы  -  объектіні  тексеру  барысында 
іріктемесі  құжаттық  дәлелдерге  негізделген  тек-
серу-бақылау  рәсімдері  мен  әдістік  тәсілдер,  әр 
түрлі ақпарат көздері пайдаланылады. Тексеруге 
мыналар  тән:  құндылықтардың  кем  шығуын, 
ысырапты,  залалды  анықтаудағы  нақтылық, 
оның  дәлелдеу  жүйесі  орнықты  (әдеттен  тыс  құ-
жаттар,  түгендеу  тізімдемесі  (ведомость),  мате-
риалды жауапты тұлғаның түсініктемесі (түсіндір-
ме жазбасы және т.б.) . 
Аудит  ұғымы  тексеру  және  бақылау  үғым-
дарынан әлдеқайда терең.Аудитор тексерушіден 
өзінің мәні, мақсаты, клиентпен қарым-қатынасы, 
тәуелсіз  пікір  білдіруі,  терең  бага  беруі,  объекті-
нің даму келешегі мен жағдайы туралы қорытын-
дысының негізділігі бойынша ерекшеленеді. 
Кәсіби  аудиттің  осы  заманғы даму  кезеңін-
де  «аудит»  және  «аудиторлық  қызмет»  ұғымда-
ры ажыратылып көрсетіледі [5, 109]. 
Аудиторлық  қызмет  бұған  қоса  есепті 
ұйымдастыруды,  ішкі  бақылауды,  әр  түрлі  тәуе-
келдікті  бәсеңдетуді,  менеджментті,  маркетингті 
жетілдіруді,  басқа  да  зандық,  техникалық,  әлеу-
меттік-экономикалық  мәселелерді  шешуді  жақ-
сарту,  жүзеге  асыру,  қалыптастыру  бойынша  әр 
түрлі кеңес беру мен кәсіби қызмет көрсетулерді 
қамтиды. 
Аудитор, 
адвокат, 
дәрігер, 
музыкант, 
суретші  және  шығармашылықтың  (творчество) 
адамдары сияқты еркін кәсіптің өкілі болып табы-
лады,  ал  аудиттің  кәсіпкерлік  қызметтің  түрі  ре-
тінде  дамыған  елдерде  беделі  (рейтингісі)  жо-
ғары.  Шетелдік  сарапшы  ұйымдар  жиі  өткізетін 
қоғамдық сұрау салудың қорытындысы бойынша 
бухгалтер-аудитор  кәсібі  адвокат  және  дәрігер 
кәсіптерімен  тең  бәсекелесіп,  алгашқы  үш  орын-
ның  бірін  тұрақты  иеленеді  екен.  XX  ғасырдың 
80-інші  жылдарының  соңында  біздің  елімізде 
пайда  болған  аудиторлық  кәсіп  бухгалтерлік 
есеп,  қаржы,  бақылау,  құқық,  менеджмент,  стра-
тегиялық  және  ағымдық  жоспарлау,  ұлттық  эко-
номиканың әр түрлі салаларын басқаруды ұйым-
дастыру салаларындағы жоғары білікті мамандар 
үшін  келешегі  зор  әрі  абыройлы  қызмет  түріне 
айналып үлгерді. 
 
Әдебиеттер: 
1  Адамс  Р.  Основы  аудита.  Пер.  с  англ.  / 
Под  ред.  Я.  В.  Соколова.  -  М.:  Аудит.  ЮНИТИ, 
1995. 
2  Ержанов  М.С.  Теория  и практика  аудита. 
- Алматы: Ғылым, 1994 
3 Ержанов М.С. Аудит-1 (базовый учебник). 
- Алматы - Бастау, 2005. 
4  Дюсембаев  К.Ш.,  Егембердиева  С.К., 
Дюсембаева  З.К.  Аудит  и  анализ  финансовой 
отчетности: Учебное пособие - Алматы: «Қаржы-
Қаражат», 1998. 
5  Дюсембаев  К.Ш.  Аудит  и  анализ  в 
системе  управления  финансами  (теория  и 
методология) - Алматы: Экономика, 2000. 
 
 
УДК 338.43(574) 
 
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ АГРОӨНЕРКӘСІПТІК 

жүктеу/скачать 13,91 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: