3 (29) 2015 (мамыр-маусым) 3

58

ҰЛТТЫҚ ТӘРБИЕ

ӘОЖ 39. 398

Т.Ә. Үмбетова

Алматы облысы, Бірлік ауылындағы №35 мектеп-гимназиясының

тарих пәнінің мұғалімі

КЕШТІҢ ТАҚЫРЫБЫ: «ШӘМШІ – ВАЛЬС КАРОЛІ»

Мақала ән әлемінің падишасы, «Қазақ вальсінің королі» атанған халық артисі, ұлы саз-

гер Шәмші Қалдаяқовтың шығармаларына арналған. Шәмші Қалдаяқов әндері арқылы өсіп 

ке ле жатқан жаңа ұрпаққа тәрбие берудің жолдары айтылған. Жалпы жұмыс барысында, 

эс тетикалық тәрбие беру аясында Шәмші Қалдаяқов әндерін кейінгі жас ұрпақтарға таныту 

жә не кеңінен уағыздау туралы да көрсетілген.

Түйін сөздер: ән, өнер, вальс, тәрбие, эстетикалық тәрбие.

Статья  посвещена  популярному  казахскому  композитору,  «король  казахского  вальса» 

Шамши Калдая́кову, в его композиторском рисунке поразительно сочетаются обостренная 

эмоциональность, электризующая зал, и прохладная точность произнесения поэтического 

слова, сдержанность стиха. Его мелодии всегда легко узнать среди произведений других 

композиторов. Шамши Калдаяков – композитор и прошлого, и настоящего, и будущего. Он 

обобщает в своей музыке все эти интонации. 

Ключевые слова: песня, исскуство, вальс, воспитание, эстетическое воспитание. 

The article is devoted to the popular Kazakh composer, the «King of the Kazakh waltz» Shamshi 

Kaldayakov in his composing figure strikingly combines aggravated emotional, electrifying the 

hall, and cool precision casting poetic word, restraint verse. His melodies are always easy to find 

among the works of other composers. Shamshi Kaldayakov - composer and past, present, and 

future. He summarizes his music all the intonation.

Keywords: song, art, waltz, education, aesthetic education.

Мақсаты:  Эстетикалық  тәрбие  беру  ая-

сын да Шәмші Қалдаяқов әндерін кейінгі жас 

ұр пақтарға  таныту  және  кеңінен  уағыздау. 

Жас тарға  берер  тәлім-тәрбиелік  мәні  зор 

еке нін ұғындыру.

1-жүргізуші:

Қайда жүр деп танысы,

Алаңдайды Арысы, 

Толқындары Каспийдің – 

Шәмші ағаның вальсі.

2-жүргізуші 

Балғын жас та, кәрі де,

Тау да, тас та-бәрі де

Тербетіп тұр қосылып,

Шәмші ағаның әніне – деп М. Мақатаев 

жырлағандай 

Бірге: Құрметті өнер сүйер қауым!

Композитор  Ш.  Қалдаяқовқа  арналған 

«Шәмші  –  вальс  корольі»  атты  кешімізге 

қош ке ліпсіздер.

Мұғалім:

Қазақ әні мен мәдениетінің алтын қорына 

елеулі  үлес  қосқан  Шәмші  Қалдаяқовтың 

шы ғармашылық  мұрасы  –  ұлтымыздың  ба-

ға жетпес байлығы, рухани қазынасы. Хал-

қымыздың  жан  жүрегіне  жақын,  болмы сы-

мен үндес Шәмшінің әндері – жас тал ға май-

тын, мәңгі жасайтын жауһар дүние.

Ән: «Бәрінен де сен сұлу» .

1-жүргізуші:

«Жүзден-жүйрік, мыңнан-тұлпар» деген-

дей,  ән  шығарғандардың  бәрі  бірдей  әйгілі 

боп кете бермейтіні мәлім. Біреу жорға, біреу 

жор тақ – әркім әліне қарай сілтемек. Шәмші 

Қалдаяқов  шашасына  шаң  жұқтырмайтын 

қазақ әнінің хас жүйрігі.

2-жүргізуші:

Әсем де әуезді әндермен халықтың жү ре-

гін баурап алған Шәмші аға көзінің тірісінде-

59

МҰҒАЛІМГЕ КӨМЕК

ақ халық композиторына айналған ұлы саз-

гер.  Ендігі  біздің  міндетіміз  –  ағамыздың 

ән  дерін бұзбай, әсем қалпында ұрпақтан-ұр-

пақ  қа жеткізу.

Шәмші әндерінен папури 

1-жүргізуші:

Қазақстан  Республикасының  халық  әр ті-

сі, қазақ ән әлемінің падишасы, вальс ка ролі 

Ш.Қалдаяқов  сезім  патшалығының  си қыр-

шысы секілді болатын. Шәмші әндеріне де-

ген халық махаббаты күннен-күнге арта тү-

су де. 

2-жүргізуші:

Ш.  Қалдаяқов  қалыптасқан  ұғымдардың 

кө біне  сия  бермейтін,  жаратылысы  бөлек, 

өз геше  мейірімді  жан  болатын.  Ол  тіл  мен 

өнерді  қатар  сүйген,  тұла  бойынан  ән  мен 

әуен  төгіле  жөнелетін  тумысы  бөтен,  ерек-

ше  дарын  иесі  еді.  Жастардың  жанына 

ұнайтын, іңкәр сезімін оятар, нәзік те құ лақ-

қа жағымды әндерінің бірі

Ән: «Ақ бантик».

1-жүргізуші:

Шәмші  ағамыздың  «Ақ  маңдайлым», 

«Арыс  жағасында»,  «Сыр  сұлу»,  «Қуаныш 

валь сі», «Ақ бантик», «Ақ ерке – ақ Жайық», 

«Ән ім сен едің», «Кешікпей келем деп ең», 

«Дүн ген қызы», «Отырардағы той» т.б. ән де-

рі нің де өмірі сөз жоқ, қазақ халқымен бірге 

жа сайтыны даусыз. 

2-жүргізуші:

Ән  мұрасын  қастер  тұтып,  сол  арқылы 

ком позитордың  не  айтып,  нендей  сезімді 

жет кізгісі келгенін ұғынып халық пен компо-

зи тор арасында дәнекер, кейде елші рөлін ат-

қар ған әншілер баршылық. Шәмші әндерін 

ал ғаш орындап, бағын ашқан - Жамал Ома-

рова,  Рашид  Абдуллин,  Роза  Бағланова, 

Бибігүл  Төлегенова,  Нұрғали  Нүсіпжанов, 

Бақыт  Әшімова,  Майра  Нүркенова  тәрізді 

ән ді  таныту  шеберлігі  әр  алуан  әншілердің 

ең бегі ерекше.

Ән: «Бәрінен де сен сұлу»

1-жүргізуші:

Бар қазақты тамсандырған

Таңнан – таңға ән салдырған

Өзін әнмен қарсы алдырған Шәмші едің.

2-жүргізуші: 

Дарын едің алдыңа жан салмаған

Ұлт сезімін арқалаудан талмаған

Отырардың еңкеймеген рухынан

Әр қазаққа ән арқылы жалғаған.

ІІ.Шәмші өмірінен көріністер береміз. 

І-көрініс: Сыған серенадасы. 

ІІ-көрініс: « Шәмші - ауруханада» 

ІІІ-көрініс: «Кешікпей келем деп ең»

Ән: «Ана туралы жыр»

1-жүргізуші:

«Әлемнің  жарығын,  сыйладың  сен  ма-

ған» деп басталатын ана туралы жыры -жал-

пы лама ән емес, нағыз зар мұңнан туған ән. 

Шәмші  анасы  Сапқыпжамал  қайтыс  бол-

ғанда  бара  алмады.  Себебі:  жұрт  «баласы 

келді» деп қарағанда ең болмаса апарар қа-

ра жаты  болмады.  Ақша  тауып  апарам  деп 

ке шігіп,  басына  топырақ  та  сала  алмады. 

Осы оқиғадан кейін Шәмші қатты күйзелді. 

Тіп ті  жоқшылықтың  кесірінен  анасының 

ба сына  ескерткіш  те  орната  алмады.  Бірақ 

1962 жылы «Ана туралы жырды шығарды».

2-жүргізуші:

Иә, Шәмші ағамыз елпілдеп тұратын, кө-

ңі лінде  бір  түйір  кірбің  болмайтын.  Өзінің 

сөз  арасында  қосатын  санаулы  орысшасы 

бар болатын. Әсіресе қатты риза болса «Мо-

ло дец!», «Мошный» дегенді көп айтатын.

Ән: «Бақыт құшағында»

1-жүргізуші: 

Күнәсіз шуақпын,

Жаныңа үңілген.

Мен бүгін бұлақпын,

Ілгері  жүгірген  –  бұл  ән  құдіреті,  оның 

си  қырлы  биіктік  әлемі,  ол  Шәмші  жасаған 

ма  хаббат, биіктік ұлылығы. Жер шарын қан 

та  мырдай  орап,  жылылық  нұрын  шашқан 

ма  хаббатсыз дүние бос емес пе?

2-жүргізуші: 

Ия, кейде біз бақытымызды бағалай алмай 

жатамыз. Басымызда тірлігімізге керектінің 

бәрі  бола  тұрып,  тойымсыз  пейіл  таныта-

мыз. «Қолда барда алтынның қадірі жоқ де-

ген  ғой»  Шәмші  ағамыз  «Елдің  бәрі  менің 

об  разымды «Бақыт құшағында» деп ойлай-

ды. Ал менің өмірім «Қайықтағыға» ұқсас. 

Мен өмір бойы ескексіз қайықта өттім» десе 

ке рек.

60

ҰЛТТЫҚ ТӘРБИЕ

Ән: «Қайықта».

1-жүргізуші:

Шәмші ағамыз біреуге жалпақтап кет пей-

тін, не сөйлесе де байқап айтатын. Кейін жа-

ны на  тигендерді  аямайтын  шатақтау  мінезі 

де болған. Бірақ қайтымы тез. Табиғатынан 

тек тілігі, мәдениеттілігі сондай, ол мейлі үл-

кен болсын, мейлі кіші болсын, бір адамның 

сө зін  бөлмейтін,  бір  адамға  дауыс  көтеріп 

сөй лемейтін.  Үнемі  езуінде  ғана  жымиған, 

тәт ті күлкісі тұратын.

2-жүргізуші: 

-Иә бір күні студенттермен кездесіп жат-

қанда,  артқы  жақтан  бір  студент  «Шәмші 

аға, осы сіздің әндеріңіздің барлығы махаб-

бат  туралы.  Сіз  сол  арулардың  бәрін  үнемі 

көл жағасында, таудың баурайында көресіз. 

Не ге?» деп сұрапты. Сонда Шәкең «Оу, ай-

на лайын-ау,  қыздарды  көлдің  жағасында 

көр мегенде,  әкесінің  үйінде  көрейін  бе?» 

деп жұртты ду күлдіріпті.

1-жүргізуші: Шынында да, көп ғашық бол-

ды ма екен?

2-жүргізуші: Бекер сөз. Ол кісі еш ессіздік 

жасамайтын. Ғашықтығын да, сезімін де өте 

әдемі жеткізетін. 

«Ән аға» немесе «Шәмшімен сырласу»

Мұхтар Шаханов: «Қалдаяқов өзені» 

1-жүргізуші:

Шәмші әні жүректерді жарып шыққан

Шәмші әні күнде ататын талықсып таң.

Шәмші әні талайларды ғашық қылып,

Арманның айдынына алып шыққан.

2-жүргізуші:

Кім сүймес жанға дауа әсем әнді

Кім сүймес, тебірентсе сұлу жанды.

Керемет махабатты сазға қосса

Өмірді қоймайды екен сүймесіңе.

Ән:«Отырардағы той»

1  жүргізуші:  Шәмші  ағамыз  өмірден  озар 

ша ғында «Отырардағы той» деген ән жазды. 

Ең соңғы әнін туған жеріне арнаған компози-

тор да арман бар ма?

Ал,  бүкіл  халық  оң  қолын  жүрегіне  қо-

йып,  ынтасымен  шырқайтын  «Менің 

Қазақ   станым»  әнін  1956  жылы  25  қазанда 

Жұмекен  Нәжімеденовпен  бірлесіп  жазды. 

Жарты  ғасырдан  соң  Әнұранға  айналды. 

Міне, ұлы композитрордың бақыты.

2  жүргізуші:  1992  жылы  29  желтоқсанда 

«Қа зақстан халық әртисі» деген атақ берілді. 

Шәмші сол атағын бар-жоғы 60-ақ күн алып 

жү рді. Ал, зейнетақы сонша зарлап жүгірген 

зей нетақыны алмай-ақ дүниеден өтті.

Хор: Менің Қазақстаным. 

1  жүргізуші:  29  ақпан.  1992  жыл  Шәмші 

өмір ден өткен қаралы күн. Қазақ әнін қырық 

жыл  бесігінде  тербеткен  ұлы  композитор 

Шәмші Қалдаяқов ақпанның соңғы күні кел-

мес сапарға аттанды.

2 жүргізуші:

Неге үндемейсің,

Шәмші дос, неге үндемейсің,

Қолымнан  алып,  алыс  жақтарға  жүргін-

де мейсің,

Баяғыдай жарқылдап, жалын атып бір,

Баяғыдай жан да демейсің, сүй де де мей-

сің,

Неге үндемейсің,

Шәмші сен, неге үндемейсің

Т. Молдағалиев.

1-жүргізуші:

Бастамайды енді кеп өнер кешін

Көңілімізге түсіріп көлеңкесін.

Әні тірі ағаның – жаны тірі

Аралап жүр қазақтың кең өлкесін.

2-жүргізуші:

Шәмші ағамыз – қазақ ән өнеріне үлкен 

жа ңалық және ұлттық бояуы қанық өлмейтін 

ән дер әкелген дарынды сазгер екенін дә лел-

деген композитор. Шәмші ағамыздың ән де-

рін өткен ғасырдың 60-жылдарынан бері бү-

кіл қазақ шырқап, вальстермен қаншама жас 

ұр пақ  тербеліп-билеп  келсе,  сол  ұрпақтың 

жал ғасы біз боламыз.

ӘДЕБИЕТТЕР

1 Тарихи тұлғалар. Танымдық - көпшілік басылым. Мектеп жасындағы оқушылар мен 

көпшілікке арналған. Құрастырушы: Тоғысбаев Б. Сужикова А. – Алматы: «Алматы кітап 

баспасы», 2009.

61

ҰЛТТЫҚ ТАҒЫЛЫМ

2 Оңтүстік Қазақстан облысының энциклопедиясы, 4-том

3 «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия/Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энци-

клопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9

4 Қазақ мәдениеті. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: «Аруна Ltd» ЖШС, 2005.

ӘОЖ: 316.7 (100-87) Ж-79

Жомарт Ертай

Абай атындағы Қаз ҰПУ-нің Тарих және шетелдік студенттер мен жұмыс 

факультетінің 2-курс магистранты

«ШИПАГЕРЛІК БАЯНДАҒЫ» ҰЛТТЫҚ ТӘРБИЕ

Ұлт болашағының бастау көзі ұрпақ тәрбиесінде жатыр. Ұрпақ тәрбиесінің жақсы бе-

рілуі  ұлт  тағдырымен  тікелей  байланысты.  Мына  жаһанданған  дәуірде  біз  ұрпақ  тәр-

бие сіне  аса  қырағылықпен  және  жауапкершілікпен  қарауымыз  керек.  Бұл  мақалада 

Өтейбойдақ Тілеуқабылұлының «Шипагерлік баян» атты еңбегіндегі ұрпақ тәрбиесі тура-

лы тұжырымдамаларының мәнісі мен мағынасы жөнінде қарастырылған. 

Түйін сөздер: Тәрбие, ұлт, ұрпақ, тағдыр, еңбек, тұжырымдама.

Источником перспективы нации является воспитание подрастающего поколения. Одно-

временно, качество воспитания взаимосвязано судьбой нации. Глобализирующий мир тре-

бует особый внимательности и ответственности в деле воспитания молодого поколения. В 

данной статье рассматривается значимость и содержательный аспект труда Тлеукабылұлы 

Отебойдақ, в котором автор излагает свои концептуальные мысли о способах воспитания 

здорового подрастающего поколения.

Ключевые слова: воспитание, нация, поколение, судьба, труда, концепция.

The source of the prospects of the nation is to educate the younger generation. The quality of 

education  is  interconnected  destiny  of  the  nation. This  article  discusses  about  importance  and 

substantial  aspect  of  labor Tleukabyluly  Oteboydak,  in  which  author  expresses  his  conceptual 

ideas on how to raising a healthy younger generation.

Keywords: education, nation, generation, fate, labor, the concept of.

Қазақ  ежелден  ұрпақ  тарбиесіне  ерекше 

мән  берген  халық.  Ұлтымыз  жас  ұрпақтың 

тәр биесі  үшін  алдымен  бұлақ  басынан  тұ-

ни ды  деп,  құдандалық  байланысқа  жылдап 

ой ланып, айлап ақылдасып, екі жастың ата 

те гіне,  тәрбиесіне  баса  мән  берген  екен. 

Тек сіз жерден адам алсаң, кәдеге жарайтын 

ұрпақ  көрмейсің,  көріп  алсаң  көріктіні  ал, 

көрмей  алсаң  тектіні  ал,  таба  алсаң  тас па 

сыртты құбаны ал дейді. Сондықтан да бо-

лар,  халқымыз  ұлттық  тарбиеге  барынша 

қы рағылықпен  қараған.  Тәрбиенің  негізгі 

мақ  саты:  сау  денелі,  ақылды,  адамгершілік 

қа сиеттерге бай, ұлттық сана сезімі жоғары, 

иманды, ибалы, қажырлы да қайсар, тұла бо-

йында басқада қасиеттері бар ұрпақ етіп тәр-

бие леу болып табылады.

Осыдан 550 жыл бұрын Қазақ Ордасын-

да  Әз  Жәнібек  ханның  бұйрығымен  Өтей-

бой дақ Тілеуқабылұлы (1388-1478 ж.ж. өмір 

сүрген)  «Шипагерлік  баян»  атты  меди ци-

наны,  астрономияны,  философияны,  эт   но -

62

ҰЛТТЫҚ ТӘРБИЕ

графияны, ұлттық салт-дәстүрді бір-бі рі  мен 

тығыз  ұштастырған  ғылымнамалық  кі табы 

ұрпақтан-ұрпаққа  мұра  ретінде  өте  құ пия 

түрде сақталып бізге жетті. Кітаптың төрт-

тен үш бөлегі Қытайдағы аты шулы «Мә де-

ни ет зор төңкерісі» (1966-1976 ж.ж.) кезінде 

өр тенген  (1968  жылы  маусымның  16  күні) 

бо латын [1. 485-бет]. Сол өрттен аман қалған 

бө лігі 1992 жылы Қытайда қазақша төте жа-

зу  нұсқасымен  баспадан  шығып,  оқырман 

қа уымға  ұсынылыпты.  «Шипагерлік  баян» 

1997 жылы Қытайда мемлекеттік ұлт-дін іс-

тері  комитеті  жағынан  3-кезекті  ұлттық  кі-

таптарды бағалауда бірінші дәрежелі си лық-

ты еншілесе, осы жылы Қытай Халық Рес-

публикасы  ақпарат-баспасөз  мекемесі  жа-

ғы нан мемлекеттік 3-кезекті кітап бағалауда 

«Таң даулы кітап» силығына ие болған екен 

[2. 6-бет].

Ұлттық  тәрбие  туралы  «Шипагерлік  ба-

ян да»  Өтейбойдақ  Тілеуқабылұлы  кеңінен 

тоқ талып кетеді. 

Тектік тазалық, сапалы туыт жөнінде

Ақ Орда ханы Жәнібек әздің жарлығы

Өтейбойдақтың талабы бойынша «Күллі 

Алаш ұранды Қазақ қараша бұқараларының 

өз дерінің  және  ұрпағының  мінсіз  бітістік 

(сау денелі) болмағы үшін, Өтейбойдақ ай-

тып берген, Әз Жәнібек хан жариялаған үш 

жар лық мыналар:

Бірінші, «жат төселмелік (ойнас), жат ни-

ет,  бәт  (бәдік)  қылық  бүгінен  бастап  тиым 

бол мағы шарт. Әгаракім (егерде) мұндай іс-

тер  көзге  шалынса,  қарамаңғазға  (қара  си-

ырға) артынша теріс қаратып мінгізіп, өр те-

ме лік қалма әлпетіне жақпаулық (бетіне күйе 

жа ғу),  жаға  жұрт  көрмелік  істемек  (жұрт 

ал дында масқаралау). Қазақта қызға қырық 

жер ден тиым деген сөз бар. Қыз өссе елдің 

көр кі, жаңбыр жауса жердің көркі, ер жігіт 

елі үшін туылады, елі үшін өледі деп ұл-қыз-

да рын  аялай  білген  халықпыз.  Өзгенің  сұқ 

кө зін қызына сұқтана қаратпаған елміз. 

Екінші, жеті атаға толмай қыз алысқандар 

бү гіннен бастап тиым болмақ, тіпті көз жет-

се, сипаты анық болған жұбайларды қы лы ш-

та мақ шарт [1.13-бет].

Қазақтың  жеті  атаға  толмай  қыз  алысуы 

Әз  Жәнібек  хан  тұсынан  арғы  заманда  да 

бар салт болуы мүмкін, бірақ, оны ғылыми 

тұр ғыдан зерттеп, оның маңыздылығын сақ-

тауды Әз Жәнібек хан арқылы барша Қазақ-

қа  қатаң  ереже  ретінде  жариялатқызған 

Өтей бойдақ  Тілеуқабылұлы  еді.  Өйткені, 

со   нау Түркілік дәуірден бастап Қазақпен бір 

өс кен қазіргі өзге түркі ұлттарында мұндай 

салт  жоқ,  тіптен  бергі  Алтын  Орданың  құ-

рамында  бізбен  бір  халық  атанған  Өзбек, 

Ноғай, Башқұрт, Татар, Қырғыз, Қарақалпақ, 

Түркімен, Құмық, Алтай, Қарашай тағы бас-

қада ұлттардан дәл қазірге дейін жеті ата ға 

тол май  қыз  алысуды  көрмедік,  оларда  ұза-

ған  да  төрт  атадан  кейін  қыз  алысу  дәстүрі 

бар,  бірақ  оның  өзі  қазақтікі  сияқты  қатаң 

түр  де сақталмаған. 

Үшінші,  беттен  сүйетін  жат  қылық  бү-

гін нен  бастап  тиым  және  Аллалық  шала 

жа ралымнан басқа науқастар әрқандай пен-

де  баласына  болсада  тостағанның  ше тін 

тістетпеуі шарт. Әгар (егер) айқын ұғы ныс-

ты лық болса, елу қамшы дүрелемек жарағы, 

оған  сұрам  жоқтығы  айқындылық,  әшкере 

қар сыласқан адамның өзі кім болса да жер 

үй мек [1. 13-бет].

Қазіргі  медицина  ғылымы  анықтағандай 

ау        рудың 90%-ы, жұқпалы аурулардың 99%-ы 

ауа арқылы тарайды екен [3. 407-бет]. Адам-

ның  демінде  149  түрлі  улы  зат,  терлегенде 

151 түрлі улы зат шығады деген ғылыми жо-

рамал бар (4. 369-бет). Ал ауыздан сүю ау ру 

жұқтырудың  қайнар  көзі  болып  табыла ды. 

Әсіресе он неше түрлі өкпе аурулары ауыз-

дан, мұрын тынысынан шыққан леппен іле-

сіп жұғатыны рас. 

Өтейбойдақ «адам үшін жан тәтті, баласы 

ме рей, әйелі лаззат, үшеуін қорғау барысын-

да  миын,  ақыл-парасатын,  ойлам-талғам, 

әдіс-айласын дамтып, 18 мың ғаламның қо-

жа сына айналады дейді [1.19-бет]. 

Халқымызда  ер  әйелдің  қорғаны,  әйел 

ер дің қормалы, бала бауыр етің, балалы үй 

ба зар, баласыз үй тозар деген аталы сөз бар. 

Де мек, балалы үй байлықтың кеніші. Байлық 

ақ шада емес, балада екені даусыз. 

Шипагерлік баянда Өтейбойдақ ұрпақ тәр-

биесі жөнінде баланың туылардан бұрынғы 

ке зеңдеріне  айырықша  көңіл  бөлу  туралы 

айтады. Мұнда адамзаттың топырақтан жа-

рал ғанын айта келіп, бала туыла салып сол 

63

ҰЛТТЫҚ ТАҒЫЛЫМ

жер дің, туылған мекенінің тынысытығымен 

(ауа)  тыныс  алады.  Анасының  сүтін  емеді, 

сол  баланың  тұлғалық  бітістік  құрандысы 

(адам ның дене құрамы) сол жердің топырақ 

құ рандысымен  тең  болмағы  шарт,  баланы 

ме кендік  топыраққа  үйлестіру  керек  дейді 

[1. 20-бет]. 

Бұл  арада  айтып  отырғаны  жүктілік  ке-

зін дегі  аналар  азықтанғанда  және  дүниеге 

жа ңадан сәби әкеліп, оны ауыздандырғанда, 

жер лік  топырақтан  өніп  шыққан  азық тық-

пен азықтандыру, анасы да жерлік азық тық-

пен азықтануы керек, өйткені баланың де не 

құрандысы  сол  жердегі  топырақ  құ ран ды-

сымен ұқсас болуы тиіс, адам денесінде бі-

рер зат кем болса, оның емі өзі туып-өскен 

то пырақ  құрандысынан  (өсімдік  т.б.  емдік) 

та былмақ, сол арада, сол пендемен бірге ту-

ып  өскен  шипа  ем-заруаты  табылмақ»  дей 

ке ліп, адамның дене құрандысы мен топырақ 

құ рандысы  ұқсас  деген  қортындыға  келеді. 

Қа зіргі  ғылыми  тілмен  айтқанда,  отандық 

өнімді  тұтынудың  маңызы  айырықша  бол-

мақ. Өтейбойдақтың бұл тұжырымдасын қа-

зір гі ғылымның анықтауында топырақта 92 

(кей  деректерде  110)  элемент  болып,  оның 

81-адам  денесінде  бар  болып  шыққан  [4. 

399-бет].  Мысалы,  біздің  қазіргі  тұтынып 

отырған шайымыз сонау шалғай Африкадағы 

Ке нияныкы, онан қалса Үндістандікі. Ал ба-

лалар тағамадарының көбі шетелдерден ке-

леді.  Зерделей  қарасақ,  аталған  елдермен 

біздің  климаттық  ерекшелігіміз  мүлде  ұқ-

са майды, топырақтарымызда өзгеше болып 

ке леді. Олардың топырағында бар эелемент 

біз дің топырақта жоқ, біздің топырақта бар 

элемент  оларадың  топырағында  жоқ.  Бұл 

туралы  «Шипагерлік  баянда»  былай  деп 

жазылған:  әрқандай  байтақтық  (өңір)  то-

пырақ  құрандысы,  топырағының  түсі  ұқ-

сас  болмайды,  топырақтағы  құрандылық 

ке містік  адамзатына  жан  шошырлық  түр-

шік пелі  кемістікті  ала  келеді  [1.  20-бет]. 

Өтекейбойдақтың мұнда айтып отырғанына 

дәл  қазіргі  кезде  біздің  Қазақ  даласындағы 

Семей полигоны мен Арал экологиялық ай-

мағы мысал бола алады, сонымен қатар Бай-

қоңырдан зымырандардың ұшырылуы жә не 

одан шыққан улы газдың ауаны, онан қал са 

ашты жаңбыр болып топырақты за қым да уы, 

топырақ  құрандысын  бүлдіріп,  адам  де не-

сінде кемістік тудырып отырғаны айқын дә-

ле лі болмақ.

Өтейбойдақ  адамгершілік тәрбиесі тура  лы 

бы лай дейді: «жақсы жігіттің белгісі әрі мыр-

за, әрі құл болмақ (өзгелерге көмектескіш), 

ақ сақалдар  батасын  бермек,  баталы  пен-

де  жаман  болмағандықты  Алла  жаратқан». 

Әрине мұнда шипагер болмасақта кез келген 

жағ дайда  қазыналы  қарттарымызды  аялап, 

кө мекке зәру жандарға барынша көмектесіп, 

өз гелерді құрметтеп силауға шақырып отыр.

Өтейбойдақ тағы бір сөзінде жауыңа кек 

сақ тасаңда, досыңа кек сақтама дегенді ай-

та ды  [1.  14-бет].  Мұнда  Өтейбойдақ  адам-

дар ды  кешірімшілдікке,  мейірімділікке  ша-

қы рады.

«Отыз тістен шыққан сөз, отыз рулы ел ге 

кетеді,  соңғылыққа  сан  құбылып,  аңыз  бо-

лып  жетеді»  (1.  20-бет].  Мұнда  өтірік  айт-

пау ға, біреудің сыртынан өсек тасымауға үн-

деп отыр. Егер, өсек елге таралса, ол соңғы 

ұр паққа  дейін  сан  құбылып,  идеологиялық 

жақ тан  бұрмаланып  кететінін  білеміз.  Ел 

ара сын  сөз  бұзады,  бала  естігенін  айтады, 

көр генін істейді.

Өтейбойдақ сау денелі болып туылғаның 

сенің тумалығың, қалған өмір жолыңдағы іс-

терің ізденгіштілігің, талаптылығыңнан дей-

ді. Ал қазіргі ғалымдар тума қабілет 1%, қан 

мен  тер  жұмсалған  (өз  күшіңмен  жеткен) 

таланттылығың 99% дейді [3. 336-бет]. Мұн-

да Өтейбойдақтың айтып отырғаны әкесі ға-

лым болса, баласы да ғалым болып туылмай-

ды, баласы ғалым болу үшін әкесінің тәлім-

тәр биесін алып, ғылыми білімін игеруі, өне-

ге сін көруі керектігін айтып отыр. 

Сонымен  қатар,  Шипагерлік  баянда 

Өтей бойдақтың  жетіге  тиспеу,  қырық  бірге 

жұ ғыспау, он екіден айырылмау деген тиым 

сөз дері мен өнегелері бар.

Жетіге тиіспеу:

1.  Көктемде  көктеп  келе  жатқан  өскенге 

ти іспеу 2. Көктемде көбеймелі жорғамалыға 

64

ҰЛТТЫҚ ТӘРБИЕ

(жан-жануар)  тиіспеу  3.  Көктемде  көрінген 

жо р ғалағыштарға  (құстар)  тиіспеу  4.  Көк-

тем  де  көзін  ашпаған  шикілікке  (балапан, 

хай  уанат балалары) тиіспеу 5. Қай-қашанда 

қон  жатқа  тиіспеу  6.  Қай-қашанда  көршіге 

тиіс  пеу 7. Қай-қашанда елшіге тиіспеу 

Қырық бірге жұғыспау:

1.  Ордалы  сумаңға  (жылан)  жұғыспау 

2.  Қор далы  қынамаға  жұғыспау  3.  Жалғыз 

ағаш қа жұғыспау 4. Иендегі жалғызға жұ ғыс  -

пау 5. Суық торғайға жұғыспау 6. Алдан өт -

кен абаданға (арлан қасқыр) жұғыспау 7. Eл -

ден кеткен забажанға (өкпелі ел) жұғыспау 8. 

Пәлелі өртке жұғыспау 9. Шығулы бетке жұ -

ғыспау 10. Жаралы жыртқышқа жұғыспау 11. 

Қаралы елге жұғыспау 12. Aшынған до лы  ға 

жұғыспау 13. Aшыққан ұрыға жұғыспау 14. 

Даралы жерге жұғыспау 15. Дастарқанға жұ-

ғыспау 16. Жетімге жұғыспау 17. Жесірге жұ-

ғыспау 18. Кесірге жұғыспау 19. Еңіреген ер-

ге жұғыспау 20. Өзің шығар төрге жұғыспау 

21. Aрқаны сылыр ерге жұғыспау 22. Жатқа 

ке тер қызға жұғыспау 23. Kөктемдегі мұзға 

жұ  ғыспау 24. Өте шығар сызға жұғыспау 25. 

Ас ып қалған асқа жұғыспау 26. Жарасы бар 

бас қа жұғыспау 27. Парақұмар ласқа жұ ғыс-

пау  28.  Басқа  елдік  қарашаға  жұғыспау  29. 

Ба латқалы иге жұғыспау 30. Төбелесте ара-

ша ға жұғыспау 31. Тікені бар аласаға жұ ғыс-

пау  32.  Құламалы  құзға  жұғыспау  33.  Дәм 

ата  сы тұзға жұғыспау 34. Иесіз жатқан малға 

жұ  ғыспау 35. Киесі бар далға (зат) жұғыспау 

36. Обалы бар торшыға (өрмекші) жұғыспау 

37. Залалсыз қоршыға (қойшы) жұғыспау 38. 

Тү тін ұшар шаңыраққа жұғыспау 39. Ырыс 

ке лер  босағаға  жұғыспау  40.  Даладағы  өл-

ген  ге  жұғыспау  41.  Шыдап  жерге  көмгенге 

жұ  ғыспау, 

Он екіден айырылмау:

1. Жағаласпай жан қалмақ қайда? Жар ғы-

лас  та  жаныңнан  айырылма  2.  Hе  шындық? 

Не сұмдық? Жау тимек ақылыңнан айырыл-

ма 3. Еркесіз ел, серкесіз шел болмас, ел бас -

таушы  көсеміңнен  айырылма  4.  Тіл  ке сіл -

мес атқан оқ, дау туылар, шешеніңнен айы -

рылма 5. Өзіңді зор, басқаны жөр (бейша ра) 

де ме,  көппен  көресің  еліңнен  айырылма  6. 

Kебенек  іші  мың  әріп,  мың  семірмек,  жа-

ның ды алсада, сырыңнан айырылма 7. Жа-

ман  деп  қатыныңнан,  көшемін  деп  алып 

қой ған отыныңнан айырылма 8. Ыризықсыз 

пен де болмас, даяр асың малыңнан айырыл-

ма  9.  Ағайын  туыс,  дос-жарансыз  кім  бар? 

Бол машыға  өкпелеп  досыңнан  айырылма 

10. Қырық найза қарғы (адам көргісіз) деп, 

қа рақудай  баспанау  қосыңнан  айырылма 

11. Пенде қадір санаты бес қаруды тастама, 

шыбын жаның шыққанша намысыңнан айы -

рылма  12.  Өте  шығар  сұм  жалған  боқшы-

лыққа қайырылма, адам күні адаммен ысыл-

мақ (жетілу), өнер қай қырда, өнерпаз деген 

ат  алсаң  өлсеңдағы  қайғырма,  –  деп  тиым 

жа  саған [1. 100-бет]. 

Адам пендесінде несібелік және несіптік 

ри зық толымдылық шарттары жеті әулие мен 

қы рық  бір  ырысқа  бөлінбек  шарт  болмақ. 

Олардың ішінде

Жеті әулие

1 Татым (дәм) 

2 Атым (ақыл)

3 Тұз

4 Қыз

5 Күн

6 Байтақ

7 Айтақ

Қырық бір ырыс

1. Жаратылым-жан ырысы 2. тіршілік-хан 

ыры сы 3. хан-тақ ырысы 4. тақ-бақ ырысы 

5. ха дылдық (әділ)-нақ (шындық) ырысы 6. 

бай лық-сән ырысы, 7. сән-сәулет ырысы, 8. 

сәулет-дәулет ырысы, 9. силасым-санат ыры-

сы,  10.  алмауыт-албауыр  (батыр)  ырысы, 

11. ынтымақ-бірлік ырысы 12. ермауыт (қа-

йытпас ер)-найза ырысы, 13. ерлі білігі (ға-

лым)-елдің  ырысы  14.  көптігі-көлдің  ыры-

сы 15. харекет-дән ырысы 16. жарасым-мән 

(силасым) ырысы 17. өнер-білім ырысы 18. 

бі лім-өнер ырысы 19. қос босаға-түтін (жан 

ұя) ырысы 20. дауасыз би (ұрпақ)-бүтін ыры-

сы 21. шілдехана-төр (думан, қуаныш) ыры-

сы,  22.  кебін-көр  ырысы,  23.  жаңбыр-бай-

тақ (жер) ырысы, 24. ірге-айтақ ырысы, 25. 

жақсы сөз-жан (көңіл) ырысы, 26. ғақыл бә-

йіт (аталы сөз) - сөз ырысы, 27. ақыл-көздің 

65

ҰЛТТЫҚ ТАҒЫЛЫМ

(ой)  ырысы,  28.  көзкөрім-ездің  ырысы,  29. 

мір (садақ) - жасақ ырысы, 30. қалқан-адақ 

(ара  шашы) ырысы, 31. от (шөп)-мал ырысы, 

32. жа ғым (отын) - ел ырысы, 33. ағым (су, 

ақ,  сүт)-мал-жан  ырысы,  34.  сағым  (ажал)-

ал жан ырысы, 35. жас-бақыт ырысы, 36. қан-

ақыт  (құт)  ырысы,  37.  силылық-сенімінің 

ыры   сы, 38. шыдамдылық-көнімінің ырысы, 

39. тай салмау-талаптың ырысы, 40. науқас-

сыр қаттың  ырысы,  41.  шипагерлік  дарым-

айы ғым ырысы.

Адам пендесі Алладан кейін жеті әу лие-

нің  қолдауында  болмағы  шарт,  жеті  әулие-

нің қорғауында болмағы парыз. Бұл жеті әу-

лие қырық бір ырыспен төтелей, не бол ма са 

жанасалай  адам  баласына  несіптік  ри зық 

тапқызып,  несібелік  өзекті  қамдамақ.  Не-

сібелік өзекпен несіптік ризық көңіл то лым-

ды лығымен қамдатуға қузамақ [1. 335-бет]. 

Абай  атамыз  «қайран  сөзім  қор  болдау, 

Тобықтының  езіне»  десе,  Өтейбойдақ  ата-

мыз  «ұстамалар  (тыңдаушы)  болмаса,  айт-

қан  ақылың,  сөйлеген  сөзің  бәрі  бекер ге 

шығарылады, өйткені көзі жәудіреп отыр ға-

ны мен  бітірер  ісі  болмағандықтан  қасырет 

жеп,  қайғы  мүжіп,  уайым  қорлап,  намыс 

аз  дырып,  ашу  тоздырмағы  мен  бітпек»  де-

ген  екен.  Ол  дәуірдегі  халықтың  ғылымға 

еш  сенбейтіндігін  аңғаруға  болады.  Діни 

на ным-сенімнің  күштілігі  соншалық  Өтей-

бой дақтың ғылыми тәжірибелері олар үшін 

жын  дының  сандырағы,  сайтанның  ойыны 

сияқ ты  сезінген.  Ғылыммен  айналысқаны 

үш ін оны ұстап алып ағашқа байлап дүреге 

жық қан. Осылайша халыққа ғылым туралы 

ештеңе  айтудан  қалған,  сонымен  «сыр  сақ-

тау  енді  алтын  сандығым,  ол  мәңгі  ашыл-

мақ емес» деп шипагерлік баянды ха лық тан 

тасада  жүріп  жазып,  өзінен  ұрпақ  қал ма-

ғандықтан оны бірге туған Топай деген іні-

сі не  «соңғы  ұрпақтарыңа  жалғастыр»  деп 

ама нат ретінде тапсырып кетеді. 

Түрлі  ғылымнамалық  еңбек  саналатын 

Ши пагерлік  баяннан  қарастырып  өткеніміз 

Өтей бойдақ  Тілеуқабылұлының  ұрпақ  тәр-

би есі туралы тұжырымдары еді. Ал бұл кі-

тап та  ұлттық  тәрбие,  ұлттық  салт-дәстүр, 

фи  лософиялық дүниетаным, астрономиялық 

ілім, қуаттар ғылымы, райлар ғылымы, нұр 

ғылымы, сөлдер ғылымы, жұлдыздар ғы лы-

мы,  әлемдік  сайыс  ғылымы  т.б.  сияқты  әлі 

толық  зерттелмеген  толып  жатқан  ғы лым-

ның көзі тұр.

жүктеу/скачать 7,35 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: