3 5 Кешегі өткен бабалардың бас- тан кешкен өмірінің көбі кейінгі

Қаншығының

Қыңсылаған

Үнінен – 

Түн ішінде оянады.

Сонан соң,

К пке дейін ұйқы келмей,

Аңшының болғаны ма, сыйқы мендей,

Дегендей,

з- зінен намыстанып,

Қиналды – 

К ңілінің күйті келмей.

Үйіне бір кіреді, бір шығады,

Дегендей,

Неге бүйтіп жүрсің әлі?!

Байлаулы үйшіктегі иттің  зі,

Мазасыз күй кешкендей қыңсылады.

Батырда

Шарқ ұрып,

Шама қалмай тыныстарға.

Бекініп,

Қатайып тұла бойы құрыштан да.

Сонан соң,

Дегбір таппай, сәл асыға,

Ұқсап бір,

Мәрт қазақтың баласына.

Қырандай

Кең даланы

Кезіп кетті,

Зымыран – 

Мініп алып шанасына.

II

Туғандай

Тұрғандай

Теріскейдің дауылы енді.

Жүретін қолға түспей,

Қысы - жазы – 

Бір К кжал 

Дүрліктіріп ауыл-елді.

Бойында

Бүтін әрі,

Бұл жолда аңшы қалай ұтылады?!

Боранда

Қар шашып,

Қасқырлар да құтырады.

Арландар

Мергенге ілігеді болса дербес.

Шын аңшы

Арландарын таңдап алар,

Шетінен

Шытырлатып ата бермес.

Бүкіл елді шошындырды,

Соңынан б рі біткен жосып жүрді...

Зар болды – 

Мал тұяғы тимей тіпті,

Талай жыл тусыраған

Тосын құмы.

Бір дертке ауыл түгел шалдықты енді,

Осылай, бір пәлеге қалдық! – деді.

Қойы ма,

Жылқысы  ма,

Қоймады,

Қырып-жойып, мал біткенді.

Қасқырдың

Жаудай шауып тобы мына,

Айналды оқ тиместің шоғырына.

Жал-жая,

Талайлар зар боп қалды «соғымына».

Соны ойлап

Кең далаға тартты Тарлан,

Болса да  алай-түлей,

Боран бар маң.

Діттеген жеңісіне

Жетер болса,

Шіркін-ай, болар ма  екен жігітте арман.

жүректі жарып шыққан шынайы перзенттік сезім 

саздары.    

«О,Созақтың киелі топырағы,

Кейіпің терең ойға батырады.

Сарытап т белерің  ркеш- ркеш,

Тарихтың қойнауына шақырады».

«К терілісте ұран болған азаттық,

Сонан бері к рдік қанша кемсіту,

Болғанымыз үшін біз тек созақтық».

Осындай қа дау-қадау жыр шумақтарында 

ақын туған жері туралы ағынан жарылып, кеңінен 

толғайды. Ақын кейбір  леңдерін к п сырлы терең-

дікпен, жан-жақты лық пен, кең ауқымдылықпен 

сомдаған. Ол  леңдері бір-бір дастанның жүгін 

к теріп тұр. 

скен поэзиясында бастауында ұлы күйші 

Сүгір тұрған Қаратау бойының шертпелері ерекше 

орын алады. Бала кезінен терең тебіреністі шерт-

пе күйлерге қанып  скен ақын  скен, ақындық 

әлеуеті кеңейіп, талант тынысы кеңи келе күй 

табиғатын жан-тәнімен түйсініп, күйдің тылсым 

да к псырлы пәлсапаға толы тәтті әуендерін по-

эзия тілінде с йлетуге сәтті әрекет жасай білген. 

Таңдамалыға Сүгір күйшіге арнаған «Тоғыз тарау» 

және «Қызғаншақ болды ма екен Сүгір күйші» атты 

леңдері енген.

«Сәулетті Сүгір тіккен күй отауы,

Отауда  ркен жаяр ұя толы.

Жаныңды, тәніңді де баурап алар,

Бар шығар шертпе күйдің биотогы».                                

       Шынында да, шертпе күйдің биотогы бар шығар. 

йткені, ол ауруды сауықтырады, жабырқау жанды 

жадыратады, алаңсыз жанды мұңайтады,  ойсыз 

жанды толғандырады, арман-үмітімен үндеседі. Не 

деген бұл тылсым күш! Ол үшін күйді түсіне білу 

керек, табиғатың қазақ болуы шарт.

«Күйшінің жүрекжарды сыры болар,

Үнемі

Майлы жілік-сүйекпенен,

Арланның ізі мынау

Алдан шыққан

Ж ні бар – 

Құм Тосынды жиектеген.

Сол ізге түсті Тарлан шанасымен,

К рсеткен жігіттердің шамасымен.

Қалыңға кіріп кетсе

Табу қиын,

Қашаннан – 

Құм Тосынның панасы кең.

Үзуге шақ қалғанда күдерді енді,

Зымыран шана оған жібермеді.

п-сәтте зуылдатып жетіп келіп,

К п қасқыр екендігін түгел к рді.

К кжалды

Тарлан да ыза буған пішінде еді.

Арланды арасынан жеке қуды,

Қолына оңашалап түсіргелі.

Біледі қасқырдың да «саясатын»,

Басына шығып кетер аяса тым.

Мылтықтан ғана олар қаймығады,

Қаруын қолына ұстап таяса кім.

Іштегі шерді шығарып,

Ақын еткен заман-ай» деген шумағында уақыт 

ктемдігіне ақын наразылығы атойлап, сезіліп 

тұрды. Бодандықтан – бостандыққа, езгіден – 

еркіндікке ұмтылған ақын жүрегі ұзақты күн кеңседе 

қағаз жазып, жоқтан бар құраған жасандылықтан 

ығыр болып, қарапайым халықпен бірге тыныстап, 

жақын болуды аңсады.  леуметтік тегін жіктеп 

тастаған уақыт пен саясат құрсауынан сытылып 

шыққысы келді.

Т ңірегінде болып жатқан құбылыс ақынды 

бейжай қалдырмады. Ой ұшқынын тұтатып,  лең 

шумағын  зіндік пайым, топшылаумен  рнектеуге 

талпынады. Саналы жанға күнделікті тіршіліктің 

қатпар-қатпар құпиясы мен күнгей-к леңкесі ой 

салмай қоймайды. Осындай отты шумақтарын  1991 

жылдың тамыз айында «Қазақ әдебиеті» газетінің 

Созақтағы күндері  ткенде  газет редакторы Оралхан 

Б кей, орынбасары Тұтқабай Иманбековтер «Шу» 

кеңшарындағы  секеңнің шаңырағында болған 

кезде оқып бергенінің куәсі болған едім.  

«Бір күн  тті,

Бір күнге  мір азайды.

ткен бір күн —

К р тышқандай қажайды.

Күнің айға,

Айың жылға ұласып,

Уақыт — дұшпан,

Тарттыратын сазайды» деген шумақтарынан 

ақын жаны мен болмысының нәзік екенін байқауға 

болады. Егделік жасқа жетіп, шабыт шалқарында 

құлашын кең сермеген ақын, азамат ағаның 

оқырманын жақсы жырларымен қуанта беруін 

тілер едік. «Созақ», «Теріскей» десе, мына бір жыр 

жолдары:

«Топырағы Созақтың,

Тарихы ол қазақтың!»  немесе мына бір жыр 

шумағы:

Мәрт халық бар қонақ күткен ізетпен.

р халық бар кедейлігін білдірмей,

Құм Тосын жиегінде –  ткелекте,

Аңырып

Арлан тұрды шеткеректе.

Тарлан шықты,

Арланмен айқасуға жекпе-жекке.

Сонда да

Жиектің паналады қойтастарын.

Оқушым,  зі оқып,

К зі к рсін,

Арлан менен Тарланның шайқасқанын.

Тарлан да жынын шақырды.

Желкеден басып,

Саусағын

Жатқанмен қанша бұлқынып,

Кете алмай қолдан бір шығып.

Айқасып жатыр ақ-қара,

Шайқасып жатыр тіршілік.

Тарланның қолы темірдей,

Тұра ма сірә, жемірмей.

Былқ етер тіпті түрі жоқ,

Қайтеді арлан жеңілмей.

К рініп ерлік ісінен,

Қаймықпай қасқыр тісінен.

Құлатты

Арланды – 

Бұлтартпай

Білек күшімен.

Ұстады қолмен мығымдап,

Құлағын қолмен тығындап...

Құлатты

Тарлан

Жатпай-ақ бір оқ шығындап.

Шын ерлік болды бұл тіптен,

Мұндайды ғажап кім күткен?!

Екінің бірі

Қасқырды,

Атып алмай ма – 

Мылтықпен.

Ал, біздің Тарлан

Қасқырды,

Желкеден басып,

Басқа ұрды.

Қолында бірақ

Оқ емес,

Шалт қимыл жасап,

Асыға,

Қырандай қонып басына.

Қысылсаң,

Туған бір жердің тасы да!

Еңсесі 

Ең биік.

Шер – күйік.

Тай жеген 

Арлан,

Алдында жатты теңкиіп!

қатар шертпе күй құдіретін  н-бойына сіңіріп, ой-

қиялымен әуен нақыштарын, сезім пернелерін д п 

басып, айшықты ой тастап, мазмұндай білуі керек.

«Күйде бар «Мыңжылқы» тау заңғарлығы,

К рінеді қыранның самғар шыңы.

Таудан т мен ылдиға к шкен бұлттар...

уен салған суреттер таңғалдырды».

Дастанның «Сүгірмен кездесу», «Тоғыз тарау» 

б лімінде ауданды «Қызыл отаумен» аралап жүрген 

Т легеннің Сүгірмен «Талапты» колхозында кездесуі 

жырланған.

«Ұлы күйші – шыңда  скен шынар еді,

К рем деген биікке шығар еді.

Сүгірдей шертпе күйдің хас шеберін,

Бір к руге Т леген құмар еді».

Клубтағы концерттен кейін колхоз т рағасы 

Тоқабайдың үйінде Т легеннің аңсағаны орында-

лып, ұлы ұстазы Сүгірмен кездеседі.

«Дарын дәнін діліне дәуір еккен,

Ел құрметі жүктерін ауыр еткен,

К рмесе де бір-бірін жақсы білген

Қос күйшіні шертпе күй бауыр еткен».

Т л е г е н   б а я ғ ы   Б а п ы ш   а т а с ы н а н   қ а л ғ а н 

к не домбырамен ұлы күйші Сүгірдің алдында 

бойындағы бар дарын-қабілетін жұмылдырып, 

зор шабытпен Қаратау бойының шертпе күйлерін 

асқан шеберлікпен орындайды. Ақын Т легеннің 

күй орындаудағы асқақ талантын, орындау 

мәнеріндегі ерекшеліктерін, шертпе сазына қосқан 

з сонылығын, тарту, перне басу, қос ішектен 

шыққан әуеннің барынша әсерлі болуы жолындағы 

машықты әрекеттерін шебер суреттейді.

К ріп отырғандай,  скен ақын шертпе күй 

нерінің зерттеуші мамандарына тән білгірлікпен 

Т легеннің күй орындау технологиясын поэзия 

тілінде асқан шеберлікпен бейнелейді. Күй  нерінің 

алыбы Сүгір  «Солақай қолдан шыққан сиқырлы саз, 

Құшақтап жүректерді күңіренді!».

«Сүгір мен Т легеннің дарындары

Кемелденіп, тұлпардай арындады.

Қос шынардай жалғасқан тамырлары,

Күйлер т кті тегі бір сарындағы».

Қаратау бойы шертпе күйі қос алыбының 

ұлылығын, достығын, рухани бірлігін және 

сабақтастығын осылайша әспеттеп жырлаған 

ақын бұл дастаны к ркемдік деңгейімен қазақ 

поэзиясының алтын қорына қосылған сүбелі үлес 

деп білемін. Дастанды ыждағатпен оқып шыққан 

талғампаз оқырман бұл пікірімді қостайды ғой деп 

ойлаймын. 

Бір мақалада Б рғазының  скенінің «К ңіл кілті» 

атты таңдамалы жыр кітабына тұтастай талдап шығу 

мүмкін емес. Кітапта ақынның шығармашылық диа-

пазонын, шеберлігін, поэтикалық әл-қуатын,  зіне 

тән сонылық қолтаңбасын айқындайтын  леңдері 

аз емес. Оларды талдап, баға беруді, әзірге алдағы 

уақыт пен сыншылардың еншісіне қалдырдық. 

Кейінгі кезде науқастанып жүрген ақын, азамат 

ағамыздың сауығып, жаңа жырларымен оқырманын 

қуанта беруін тілер едік. 

Жан пида іңкәрліктің 

жыры болар.

« Т о ғ ы з   т а р а у »   - 

Сүгірдің күй дастаны,

О с ы   к ү й   –   к п 

тараудың бірі болар».

И ә ,   С ү г і р 

күйшінің тоғыз та-

р а у   к ү й   д а с т а н ы 

б о л ғ а н   с и я қ т ы . 

Сонда қалған сегіз 

тарауы қайда?!  рине, 

бізге жетпеген. Оның жауабын ақынның 

зі береді:

«Сүгірдің күй әлемі – сая бағы-ай,

Қуартып алдық к бін аяламай.

К п күйі жетпей қалды ұрпағына,

Жүргенде тереңіне таяна алмай».

Кім кінәлі? Уақыт па, заман ба? Жағдай ма? 

йтеуір, асыл қазынаның жасаушысы, иесі, ұлы 

күйші Сүгір кінәлі емес екені ақиқат.

Кітаптың жетінші б лімінде Сүгірдің Қаратау 

бойының шертпе күйін дамытушы шәкірті, 

дәулескер күйші Т леген туралы кесек поэтикалық 

туынды – дастан берілген. Дастан 14 б лімнен және 

құлақ күйі (пролог) мен түйіннен (эпилог) тұрады. 

«Құлақ күйінде» ақынның  зі айтқандай:

«Қалмау үшін балықтай қайраңдағы,

Медет бер, поэзия қайран Нары – 

Ілияс Жансүгіров, күйші жайлы

Дастан жазған ақындар Пайғамбары!».

Шындығында, қазақ поэзиясында Ілияс 

Жансүгіровтен кейін күйші, күй туралы тартымды 

да ауқымды поэтикалық дүние жазған ақын сирек. 

Содан да болар мұндай күрделі де қиын тақырыпқа 

қалам толғаған Б рғазының  скенінің ақындық 

әлеуетін байыпты байқау үшін дастанды қайта-

қайта оқып шығып, талдаған болдым. Расында, 

скен  зі бекем бел буып кіріскен ауыр міндетті 

абыроймен атқара білген. Дастанның басты 

жетістігі – ақынның шертпе күй әлеміне поэзия 

тұлпарына мініп ене алуында. Дастанның негізгі 

арқауы етіп Т легеннің туындыларын алып, күй 

табиғатын жан-жүрегімен терең түсініп, саз әуенін, 

с з  нерінің патшасы – поэзия тілінде зор шабыт-

пен  рнектей білген. Бұл деңгейге к терілу үшін 

дарынды да шебер ақын ғана болу аз. Сонымен 

Оқушым,

Тарлан мен Арлан айқасы,

Жарқұл да жұрқыл,

Сеңгірден – 

Секілді түскен жай тасы.

Тұрарсың қалай

Күш артпай,

Батырға тегі ұқсатпай.

Тарланның қолы – тоқпақтай,

Арланның тісі – пышақтай.

Арланым аузын ашады,

Тарланым мысын басады.

Бірімен-бірі тақасып,

Бірінен-бірі қашады.

Қарайып қаны – 

Һәм дұшпан,

Қаһарлы аяз – 

Зәр қысқан.

Бірімен бірі арбасып,

Бірімен бірі аңдысқан.

Бір кезде

Арлан атылды,

БЕЗБЕН

КӨҢІЛ  КІЛТІ

КӨҢІЛ  КІЛТІ

Жалаңаяқ табанынан сыз  ткен»  деген шумағы 

ойыма  еріксіз орала береді. Теріскейдің үлкенді- 

кішілі жұртының барлығы дерлік жатқа айтып 

жүретін «Елге сағыныш» әні мен «Теріскей толғауы» 

атты  леңнің авторы да қазір жырсүйер  қауымға 

белгілі ақын Б рғазының  скені.   скеннің таяу-

да ғана жарық к рген «К ңіл кілті» таңдамалы 

жыр жинағынан да ақынның туған  лкесі – Созақ 

тақырыбы  Теріскейдің майда қоңыр салқын 

самалындай жанға жайлы есіп тұрады. Қандай 

қаламгердің болмасын шығармашылық болмысына 

ақ сүт берген анадай ықпал етіп, қалыптастыратын 

туған жер тақырыбы ерекше етене екені белгілі. 

Бірақ,  скен жырларында туған жер – құрғақ 

мақтаныш, риторика, екпінді пафос ғана емес, ол 

Айқайлатқан заман-ай.

Қызыл с збен жарысып,

Жалпылдаған заман-ай.

Кертартпалар қарысып,

Талпынбаған заман-ай.

Бастап жаңа қалыпқа,

Мақұл еткен заман-ай.

11

№30 (1340) 

28 шілде – 3 тамыз 

2016 жыл

АНА ТІЛІ

Қ

Қ

ұрақ көрпе

ұрақ көрпе

Қ

Қ

ұрақ көрпе

ұрақ көрпе

  зірлеген Нұрлан ҚҰМАР

леуметтік желілерде ұзақ 

отыру ми қызметіне кері әсер 

етеді. Гормондық тепе-теңдікті 

бұзады, имунитетті нашарла-

тады.  

М ұ н ы ң   б ә р і   а д а м н ы ң 

жүйкесі мен ой-санасына белгілі 

б і р   м л ш е р д е   а у ы р т п а л ы қ 

түсіреді. Жүйкеге салмақ түсуі 

– ойлау қабілетінің т мендеуі, 

к ңіл б лу мен есте сақтаудың 

кемуі, бас ауруы мен ұйқысыздық, к ңіл күйдің құлазуы. 

Компьютер алдында к п отыратын адам күнделікті 

арнайы жаттығулар жасап, демалыс уақытын жүйеге 

келтіруі тиіс.  йткені компьютерден алатын сәулелену 

адам ағзасына теріс ықпалын тигізеді. Сол себепті ком-

пьютермен жұмыс істейтін ересек адам әр сағат сайын, 

ал жас жеткіншектер жарты сағат сайын он-он бес ми-

нуттай үзіліс жасап тұруы керек. Негізінен компьютер 

алдында 5 сағаттан артық отырмаған ж н.

Қазақстан алтын кені бар ежелгі  лкелердің бірі сана-

лады. Қазақстандағы ең ірі алтын кен орны – Варваринск 

кеніші.

1979 жылдан бері  ндіріле бастаған. Ол алтынның 

нақтыланған қоры бойынша әлем елдерінің бірінші 

ондығына, ал  ндірісі бойынша – үшінші ондығына 

кіреді. 

Еліміздегі екінші ең ірі алтын  ндіру кен орны – 

Бақыршақ. Сонымен қатар Ақсу, Жолымбет, Бест бе 

кен орындары да  зінің қоры ж нінен тек Қазақстанда 

ғана емес, Орта Азия  ңірі бойынша алдыңғы 

орындардың бірінде. 

Е л і м і з д е   1 9 0   а л т ы н   к е н   о р н ы   б а р .   А л т ы н 

республиканың шығысындағы Алтайда, Қалба жотасы 

шеңберінде, солтүстік-батысындағы  Жітіқара  ңірінде 

ндіріледі.

Ежелгі Вавилон мемлекеті 

астрономияда үлкен жетістік-

терге қол жеткізген. Вавилон 

– Екінші мыңжылдықтың бас 

кезінде Тигр мен Евфрат  зендері 

арасында пайда болған мемлекет. 

Бұл жерде жұлдыздарды 

тамашалауға ештеңе де б гет 

бола алмайды. Тау да, қырат та 

жоқ. Аспаны әрдайым ашық. 

Вавилондық ғалымдар алғашқы 

болып, ғылыми негізде Күннің тұтылуын болжауды 

үйренген деседі. 

Ал Ежелгі Египетте обсерваторияның қызметін 

пирамидалар атқарған. Біздің заманымызға дейінгі 

ІХ ғасырда астрономиялық обсерваториялар Ежелгі 

Қытайда пайда болды.

«Витамин» деген терминді 

1912 жылы поляк химигі Каземир 

Функ ұсынды. Бұл термин – 

«vita+min», яғни « мірлік қажетті 

амин» деген мағынаны білдіреді.

Б ү г і н д е   в и т а м и н н і ң 

(дәруменнің) 13 түрі немесе 

тобы қолданыста жүр. Олар 

май ыдыратқыш – А, Д, Е, К 

және су ыдыратқыш – С және 

В тобының дәрумендері. Д, К 

және В3 дәрумендерін біздің ағзамыз  з бетінше б ліп 

шығарады, ал қалғандары ағзаға тағам арқылы енеді. 

А дәрумені к з бен бауырды қорғайды, жараның 

тез жазылуына ықпал етеді. В тобының дәрумендері 

зат алмасуына әсер етеді, жүйке жүйесінің қызметін 

реттейді. С – ағзаның жұқпалы ауруларға қарсылығын 

күшейтеді. Д – сүйекті қатайтады, Е – қартаюды 

тежейді. 

С дәруменіне қажеттілікті қанағаттандыру үшін әр 

адам күніне 5-6 түрлі к к ніс пен жеміс жеуі қажет. 

Оларды салат түрінде пайдалануға да болады.

АРТЫҚ БОЛМАС БІЛГЕНІҢ

Т рт аяғында темір, 

зіне жеңіл.

Кигені кебіс пе, не бұл?

Топ-топ боп топырлап, 

Топтасқан тоқылдақ, 

Тоқтамай томарды

Тоқпақтап тоқылдат!

(Жылқының тағасы) 

ЖАСЫРДЫМ ЖҰМБАҚ

ҚАЙТАЛАП КӨРІҢІЗ

Дәрумендердің пайдасы 

қандай?

ДЕНСАУЛЫҚ 

СІЗ БІЛЕСІЗ БЕ?

ӘЛЕМДЕ ТАЛАЙ ҚЫЗЫҚ БАР

Уақытты тиімді пайдалан

Алтын өндіру қашан 

басталған?

Ежелгі обсерватория

Бес мың жылдан астам тарихы бар Қытай медицина-

сының тұжырымына сүйенсек, адамның бет-әлпетінен 

оның денсаулық жағдайы айқын сезіліп тұрады екен. 

Беттің бес б лігінің түр-сипатына, құбылысына 

қарап аурудың нақтамасын қоюға болады дейді олар. 

уелі маңдай түсінің қалай  згергеніне назар ау-

дарып к ріңіз. Егер маңдайыңыздың түсі қызғылт 

тартып, қызыл қантамырлар к бейіп кетсе, онда 

сіздің жүрегіңізде бір мін бар деген с з. Беттің басқа 

б ліктеріне қарағанда маңдай терісі қарауытып тұрса, 

ол ас қорыту жүйесінің бұзылуын аңғартады.

АДАМ ҚҰПИЯСЫ

Бет-әлпетте көп сыр бар

Х

а л ы қ   а у з ы н д а   « Қ а й ы н 

жұртың – міншіл. Жағаңның 

қызылдығына, қолыңның 

ұзындығына қарайды. Жуас болсаң 

жүндейді, мықты болсаң күндейді» де-

ген с з бар. Жігітке әйелінің т ркіні, 

ал келіншегіне күйеуінің туысқандары 

қайын жұрт болып  табылатыны белгілі. 

Жігіт ең алдымен  з келіншегі шыққан 

шаңырақтың адамдарын «қайыным» деп 

қадір тұтады. Олардың қатарында қайын 

ата, қайын ене, қайын аға, қайынбике, 

балдыздар бар. Жігіт үшін қайын аға мен 

қайынбикенің дәрежесі тең. Сондықтан 

үлкенді сыйлау дәстүрімен жігіт оларды 

әрқашанда қадір тұтып,  зінің ағасы мен 

әпкесіндей құрметтейді. Олардың алдын-

да к стеңдемей, ауызын бағып, орынсыз 

қалжыңнан тиылады. Ал балдызбен 

қарым-қатынасқа келгенде жезденің жа-

нып түсетіндігі баршаға белгілі. 

Жігітке әйелінен жасы кіші ұлдар 

мен қыздар балдыз болғанда, олар үшін 

жігіт жезде саналады. Халық дәстүрінде 

қайынысы мен жеңгесі сияқты, балдыз-

дар мен жезденің емін-еркін ойнауына 

ерік берілген. Олар не істесе де жезденің 

ашулануға хақы жоқ. Мұндайда жез-

де де қол қусырып қарап отырмайды. 

Ол балдыздарын с збен буып, тілмен 

шағып, олардың жанды жеріне тиюге 

тырысады, қорғанудың қамын ойлай-

ды. Осының бәрі ойын-күлкі шегінен 

аспай,  зінше бір қызық-тамаша болып 

к ңілді к тереді. Қазіргі кейбір жезде-

лер бұл дәстүрдің  зіндік ерекшелігіне 

мән бермей, балдыздары сәл  ктемдік 

жасай бастаса қызарандап шыға келеді. 

Балдыздардың еркелігін к теріп, әзілдесе 

білу де зор ғанибет.  

Бір отбасының екі қызына үйленген 

жігіттер бір-біріне бажа саналады. «Т рт 

аяқтыда бота тату, екі аяқтыда бажа тату» 

дейтін мәтел тегін айтылмаған.  йткені 

апалы-сіңлі екі қыз бірін-бірі еш уақытта 

жек к рмейді және бірін-бірі күндемейді. 

йелдер тату болған жерде еркектердің 

де бір-бірін құрметтеп, ерекше сыйла-

сатыны шындық. Сондықтан бажалар 

біріне-бірі кек сақтамайды, тату-тәтті 

мір сүреді. 

         

КҮЙЕУ АТЫМЕН КҮЛ ТАСЫ...

Х а л қ ы м ы з д а   б а р   о с ы н д а й   с з 

күні бүгінге дейін маңызын жойған 

жоқ. Себебі қайын жұртына барғанда 

күйеу кішік болып жүреді. Т рге отыр-

майды. Сол үйдің малын сойысып, 

кісісін күтісіп, қонағын аттандырысып, 

қайырым жұмысын істеп, шаруасының 

бір жағына шығып, к мектесіп жүреді. 

Бұл күйеудің кішіпейілділігі, әдептілігі, 

шаруаға оңтайлы елгезектігі, қыздарын 

берген қайын жұртын құрметтеуі. Кейде 

кәрі күйеулер әзілдеп «Мен бұл үйге 

күйеу емеспін, жиенмін» деп жатады. 

С зінің астарында әзіл де болса мағына 

бар. Түсінген адамға бұл «Мен ұзақ 

жыл күйеу болып осы үйдің шаруасына 

еңбегім сіңді. Қайын жұртыма қадірім 

тті. Осы шаңырақтың бір мүшесіндей 

болып кеттім. Сондықтан да менің 

күйеулігім – жиендігім секілді. Жиен 

сияқты еркінмін, еркемін» деген ұғымды 

білдіреді. Қайын жұрты да кейде мұндай 

күйеулерін жұрт к зінше еркелетіп 

«жиен» деп атайды. Бұл с з қыздарымен 

ұзақ жыл отасып, ұл-қыз тәрбиелеп 

сірген,  здеріне әбден сыралғы, адал 

пейілді күйеулеріне к рсетілген ерек-

ше құрмет іспетті естіледі. Күйеу мен 

қайын жұрттың арасындағы қарым-

қатынастың ұзақтығы — қыздың ұзақ 

мір сүруіне, т ркінін ұмытпай жиі 

қатынас жасап тұруына, ақылына, күйеуі 

Шаѕыраќ

Ә Л Е У М Е Т Т І К - О Т Б А С Ы Л Ы Қ   П І К І Р   А Л Ы С У   О Т А У Ы

№7 (60)

ана Жеміс Асылханова апа бізге біршама 

отбасылық құндылықтар туралы баян 

етті. Осыдан кейін к зі жайнап  з  мірін 

баян еткен еді. 

– М е н   1 9 5 7   ж ы л ы   С о з а қ т а ғ ы 

онжылдық мектепті бітірдім де, жаңадан 

ашылып жатқан балабақшаға жұмысқа 

тұрдым. Ал желтоқсан айын да  ділбек 

есімді жігітке тұрмысқа шықтым. Екі 

енем, қайын інілерім және қайын 

сіңлілерім болды. Үлкен кісілердің 

к ңілін табуға тырыстым. Олар Жақан 

атамның зайыбы –  лпеш және Мағаз 

атамның зайыбы – Марфуға еді. Екеуі 

қайным деп құрметтеп, үйге келсе 

мәпелеп күтетінмін. Бір кездері  зім 

«дудар бас», «қара батыр», «тыртық жел-

ке», «мырза жігіт», «кірпияз» деп ат 

қойған қайын інілерімнің алдының жасы 

бүгінде жер ортасынан асып барады. 

Олар берік отбасын құрып, ұрпақ  сіріп, 

перзенттерін тәрбиелеп, оқытып адам 

қатарына қосты. Бойжеткен қызды сүйген 

еріне беріп, үйіріне қосты, ұлдарына 

қандай жанұя болу керек екендігін 

к рсетіп  здері үлгі бола білді. Алматыға 

к шіп келгенімізге 20 жылдың жүзі бол-

са да к ңілдерінде иненің жасуындай 

қадір тұт...   

қадір  тұт...   

жүктеу/скачать 15,35 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: