№4(40)/2005 Серия филология

61 
раскрытию темы, по семантическим признакам (И.А.Фигуровский, О.И.Москальская, В.И.Ставский и 
другие), по лексико-морфологическим признакам компонентов (Б.А.Маслов, Ж.Г.Амирова), по зоне 
действия одного из видов средств связи (А.М.Пешковский, Н.И.Серкова, Л.Каминскене). 
В тюркском же языкознании в связи с малоизученностью проблемы в основном ограничиваются 
описанием  некоторых  синтаксических  характеристик,  установлением  некоторых  закономерностей 
строения ССЕ. Так, например, М.З.Закиев пишет, что «выделение сложного синтаксического целого в 
связной речи имеет чисто методическую цель», границы ССЕ определяются расплывчато: «Сложное 
синтаксическое целое может быть частью абзаца, целым абзацем, целой главой, иногда даже целым 
произведением, целой статьей, докладом, речью оратора и т.д.»
3
. Это подтверждается и А.Мамажано-
вым, но в развитии упоминается пауза, как определяющая границы ССЕ, и «свободное предложение», 
как признак начала и конца единства
4
. Словом, не ставится определенная цель установить критерий 
выделения ССЕ из потока речи. Однако известны две попытки в тюркологии относительно делими-
тации ССЕ, которые принадлежат перу К.М.Абдуллаева. 
В первой из них, опираясь на определенный, твердоустановленный порядок слов в предложении 
в  тюркских  языках,  исследователь  констатирует,  что  «структуру  сложного  синтаксического  целого 
пронизывает синтаксический параллелизм, как бы составляя его синтаксический «скелет». Таким об-
разом, общие грамматические показатели определенных соотносимых элементов в разных предложе-
ниях сопровождают данную группу предложений от одного смыслового отрезка до другого»
5
. С этим 
взглядом автора можно было бы согласиться только в том случае, если компоненты единства между 
собой  связываются  параллельно.  Однако  в  такой  трактовке  вне  поля  зрения  остается  цепная  связь 
между компонентами ССЕ, между прочим, и автор относится к цепной связи скептически, так как, по 
его мнению, «цепная связь не вполне надежный критерий для определения границ сложного синтак-
сического целого»
6
. Таким образом, этот критерий вычленения ССЕ оказывается нежизнеспособным, 
так как не учитывается цепная связь между частями сложного, когда этот вид связи признается по-
давляющим большинством специалистов этой области. 
Позже  К.М.Абдуллаев  выдвинул  более  углубленное  предположение  о  делимитации  ССЕ.  По 
мнению языковеда, как и предложение (имеются в виду тюркские языки. — Ж.Ж.), «текст обладает 
рамочной  структурой,  в  которой  конечная,  завершающая  стадия  является  своеобразным  повтором 
начальной»
7
. По нашему мнению, спорным в этом положении является то, что здесь не учтен стиль 
пишущего/говорящего и не учтено то, что текст дается не всегда в стандартном виде, что начальная 
стадия может и не повторяться в конечной. И еще этот критерий осложняет процесс вычленения ССЕ 
в практическом отношении. 
На  наш  взгляд,  соотношение  абзаца  и  ССЕ  является  рациональной  базой  делимитации  ССЕ. 
Ведь не зря часто отождествляются абзац и ССЕ, и красная строка по традиции принимается как бы 
своеобразным пунктуационным знаком в тексте. Тут же необходимо упомянуть, что знак «точка» (.) 
является основным показателем практического выделения предложения. 
Между  абзацами  все  же  имеется  некий  разрыв,  т.е.  меньший  или  большой  скачок  мысли.  По 
этому поводу нельзя не отметить высказывания одного из знатоков ССЕ Т.И.Сильмана о том, что аб-
зац «имеет значение выделительное — почти что модальное в самом широком смысле слова. Перехо-
дя в чтении к новому абзацу, мы как бы получаем предупреждение от автора: «Вот это важно! Это 
нечто новое! Остановитесь, наберитесь сил и дыхания!» Если же красной строки, т.е. такого преду-
преждения нет, мы могли бы это «новое» не заметить»
8
. 
Весьма убедительным является взгляд К.М.Абдуллаева о соотношении абзаца и ССЕ по поводу 
делимитации ССЕ. Исследователь рассматривает связь абзаца и ССЕ как соотношение формы и со-
держания.  Содержание,  значит  ССЕ  (в  терминологии  К.М.Абдуллаева — текст)  выражается  в  виде 
абзаца. Если в один абзац входят два и более ССЕ, то это должно приниматься как неправильное ко-
дирование содержания, неправильное использование языкового знака в виде текста. Такое решение 
вопросов, по мнению К.М.Абдуллаева, — ключ к правильному установлению функции и степени аб-
заца и ССЕ
9
. 
Нам приходится согласиться с этим мнением, так как, с одной стороны, общеизвестно из школь-
ной дидактики то, что переход от одного отрезка тематической мысли на другой осуществляется че-
рез красную строку. Это традиционно сложившийся навык в обучении связной письменной речи. С 
другой  стороны,  нынешнее  знание  закономерностей  языковых  явлений  людьми  в  силе  выполнить 
такое требование. Это мы заметили в процессе сплошного анализа произведений многих современ-
ных казахских писателей. 

62 
Разделяя мнение К.М.Абдуллаева, внесем дополнение, что использование абзаца и может иметь 
в виду экспрессивно-коммуникативную цель сообщения, информации. 
Пишущий, несмотря на незаконченность мысли, одно или несколько предложений выделяет аб-
зацем. Это действие требует от нас обратить особое внимание, придать отличительное значение это-
му,  выделенному  абзацем,  предложению  или  предложениям.  Иначе  говоря,  абзац  выполняет  функ-
цию средства эмфазы. 
В процессе анализа материалов казахского языка нами было обнаружено, что в большинстве слу-
чаев абзац соответствует ССЕ. А несовпадение их связано с использованием абзаца в целях эмфазы. 
Здесь нужно заметить, что в казахском языке, да и в других языках, в некоторых случаях ССЕ 
легко  разграничивать.  Точнее,  легко  обнаружить  границы  портретных,  пейзажных  ССЕ,  ССЕ  типа 
рассуждения и в случае, когда компоненты его между собой связываются только параллельно (нару-
шение  параллелизма  является  пограничным  сигналом  ССЕ).  Некоторые  вводно-модальные  слова 
(сонымен «итак», сөйтіп «таким образом», қысқасы «короче» и т.д.) могут являться сигналом завер-
шения и перехода на другое ССЕ. 
В целях экономии объема статьи нами будут приведены примеры только с несовпадением абзаца 
и ССЕ: 
Ұлықтарда  сірескендей  қыбыр  етпей,  ел  пішініне  қадалып  тұрды.  Шошыған,  сасқан  жүздерді 
көрген  сайын  албастысын  арттырып,  пысымен  баспақ  болғандай  болып  тұр.  Бар  ұлық-төре  келген 
қалпында өздерін үрпитіп, түктерін сыртына теуіп, шірене дем алып сызданады. Қарсы тұрған екі топ 
бір-біріне кірпік қақпай қадалып, арбасқандай аңдысып, бірін-бірі бағып тұр. 
Осы хал мен тым-тырыстың ішінде екі минуттай уақыт өтті. 
Болыстардың көбі соңғы кездегі сайлауларда іске ширақ, тіл білетіндеу жастардан сайланып еді. 
Көбі  жиырма  бес,  отыз  бес  арасындағы  жас-сымақ  адамдар  болатын.  Көбінің  ел  ортасында 
соншалық  зор  салмақ  беделі,  абырой,  атақ  айдыны  да  жоқ.  Үлкен  істі  елдің  жасы  үлкен  қариясы, 
атақты, салмақты үлкендері, қарталы жуандары арқылы болмаса, өз беттерімен бұзып, жарып істеп 
кете  алмайтын.  Болыс  ішіне  келген  үлкен  міндеттің  барлығын  солардың  нұсқауымен  істеуші  еді. 
Көбінің болыс болып, дəреже алуына да солар себеп болған. 
Ұлық жарлық жариялағанда: «Пəленше екем не дер еді, қалай қарайды... онсыз мен не айтамын» 
деген  сияқты  ойлар  көбінің  бойын  басқандай  болды.  Тым-тырыс  созылуға  айналған  соң,  осы  ойды 
көбірек  ойланған  бірен-сарандар  хан  жағына  жалтақтап,  басқалар  не  дер  екен  дегендей  болып, 
көзбенен əркімді алдына салғысы келді (М.Əуезов). 
Этот отрывок состоит из пяти абзацев. Легко заметить выделение 2, 3-го абзацев в целях эмфа-
зы.  Установим  структурно-семантические  связи  предложений  этих  абзацев  с  другими  абзацами: 
предложение во 2-м абзаце связано с предыдущим абзацем, а предложение в 3-м — с последующим 
посредством повтора слова «(Болыстардың) көбі». В данном случае невозможна связь в структурном 
и в семантическом отношениях предложения в 3-м абзаце с предыдущим, а предложение 2-го абзаца 
—  с  последующим.  Читателю,  осведомленному  о  семантико-синтаксических  связях  между  предло-
жениями,  нетрудно  заметить,  что 5-й  абзац  является  полноправным  предложением 4-го  абзаца,  так 
как компоненты связаны в семантико-структурном плане с помощью единого субъекта действий. 2-е 
предложение 5-го абзаца (Тым-тырыс созылуға...) дисантно связано с предложением 2-го абзаца, но 
это не позволяет нам непосредственно присоединить этот абзац или это предложение ко 2-му абзацу, 
так как это предложение относится к фрагменту в целом (слово этого предложения «тым-тырыс» яв-
ляется основной темой 1-го и 2-го абзацев, а слово «бірен-сарандар» заменяет названия субъектов 3, 4 
и 5-го абзацев). Такие связи, которые состоят из двух или более ССЕ, выходящие за пределы ССЕ, 
должны рассматриваться в объеме «фрагмента» (Г.Я.Солганик) или же в объеме целого текста. Таким 
образом, предложения в этих пяти абзацах организуются в два ССЕ. 
Пример другого характера: 
Қысқа  тоны  қаудырап,  суыққа  тоңып  жауырап,  жақ  жүні  үрпиіп,  ашаң  жүзді  келген  бір  əйел 
сиырдың  қорасын  тазалап  жүр.  Жұмысқа  мойындамағандығы,  жұмысты  көңілденіп  істемегендігі 
ісінен де көрініп тұр. Бірден бітіріп тастайтын жұмысты күн оздырайын деген кісідей, үнемдеп істеп 
жүр. Кішкене жүргеннен кейін күрегіне сүйеніп дем алады. Əлденелерді есіне түсіреді. Өткендегі мен 
қазіргі күнді салыстыра бастаса, өзінен өзі мүжіліп, ыстық жас көзден тимей-тимей кетеді. 
Бұл  Злиха  еді,  Сарымсақтың  Злихасы!  Сарымсақ  сасып,  Ұлпа  мен  Бақыт  жылап  үйді  басына 
көтерген  түні  Злиха  Сарымсақтың  қойнынан  шығып,  көрмеген,  білмеген  біреудің  соңынан  ерген. 
Неге ерді, не мұңы бар, жылатып тастап кеткендей Сарымсақтың не жазығы бар? Бұл Злиханың əлі 
күнге шешпеген жұмбағы.... (Б.Майлин). 

63 
В отличие от предыдущего примера здесь выделены абзацем несколько предложений. 1-е пред-
ложение 2-го  абзаца,  соединяясь  с  предыдущим  абзацем  с  помощью  местоимения  бұл,  составляет 
совместно с ним одно ССЕ, замыкая то же ССЕ. Выделение этого предложения в другой абзац (также 
вспомогательно-восклицательный  знак  после  предложения)  объясняется  целью  писателя  обратить 
внимание  на  «новое»  в  этом  предложении.  Возникает  вопрос,  почему  другие  предложения  (кроме 
1-го) 2-го  абзаца  не  выделены  красной  строкой  отдельно  от  первого?  Однако  здесь  явно  выражена 
связь 1-го предложения 2-го абзаца с последующими предложениями этого абзаца: в последующих 
предложениях  сообщается  об  одном  и  том  же  субъекте  (Злиха),  но  в  этих  предложениях  изменена 
модальность сообщения (если в 1-м абзаце действия изложены в настоящем времени, то во 2-м — в 
прошедшем),  тема  (изложение  внешнего  действия  субъекта  во 2-м  абзаце  переходит  к  изложению 
внутреннего духовного состояния субъекта). Поэтому предложения 2-го абзаца (кроме 1-го предло-
жения) легко разграничиваются от предыдущего абзаца и составляют отдельное ССЕ. А связь между 
этими  единствами,  которые  были  разграничены  нами,  следует  рассматривать  не  как  связь  между 
предложениями, а как связь между ССЕ. 
Кроме  указанных  выше,  возможные  случаи  размежевания  ССЕ  с  помощью  абзаца  можно  изо-
бразить следующими схемами (условные знаки: одна строка — абзац; пунктир — предложение или 
предложения, которые, связываясь с другими предложениями другого абзаца, входят в состав друго-
го ССЕ): 
 
 ___________________________ 
А.  _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 
 
  ____________ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 
Б. ___________________________ 
 
 ___________________________ 
В. ____________ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 
 
  _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 
Г. ___________________________ 
 
Даланың көгі жетіліп, айнала ұзатылатын қыздай жасанып тұр. Қараған, тобылғы тегіс бүрлеген; 
бетеге мен қияқ тұсардан келіп, сəл жел тұрса шəйі шымылдықтай сусып қағады. Ауладан күн нұры-
на  қаныққан  көк  шөптің  иісі  бұрқырайды. // Қанағат  кеудесін  көріктей  керіп,  терең  тыныс  тартты. 
Мына  үй  ішінде  бір  түрлі  қапаланып,  тұншыққандай  болып  еді,  далаға  шыққалы  сарайы  ашылып, 
бойы жеңілденіп қалды. Қолтығынан демеп жүрген інісі Нұрғазыдан əдейі шетке қағылып, өз бетімен 
таяққа сүйеніп əрі-бері жүрді (Қ.Жұмаділов). 
Здесь в одном абзаце помещены два ССЕ (между ССЕ поставлен знак //). При выделении их мы 
опираемся  на  такие  доводы.  Если  два  и  более  ССЕ  помещаются  в  один  абзац,  то  можно  легко  на-
блюдать наличие групп самостоятельных предложений, которые отделены друг от друга изменением 
темы (если в 1-м единстве говорится о явлении природы, то во 2-м — о действиях конкретного лица), 
плана изложения, модальности (в 1-м единстве сообщение построено в переменном настоящем вре-
мени, во 2-м — в недавнопрошедшем), структурных сторон, так как в поле зрения находятся опреде-
ленное пространство, конкретно-измеримый абзац. 
Таким образом, для размежевания границ нельзя ставить знак тождественности между ССЕ и аб-
зацем, однако в процессе делимитации ССЕ абзац должен быть главным или же общим ориентиром. 
Это, во-первых, облегчает определение границ ССЕ, так как в поле зрения исследователя находятся 
отдельные абзацы. Во-вторых, надо установить, использован ли абзац как эмфатическое средство, в 
силе ли абзац раскрыть единую тему. Для этого, в-третьих, надо мысленно «передвигать» конечные и 
начальные предложения абзаца «вверх» и «вниз», с учетом их семантических и структурных отноше-
ний со смежными единицами. Если предложение или предложения, которые выделены в абзац, могут 
быть структурно-семантически в тематическом плане и в плане модальности тесно связанными с аб-
зацем, на который они были «передвинуты», то они, соединяясь с тем абзацем, входят в состав одно-
го  ССЕ.  А если они  не  могут  быть  так  тесно  взаимосвязанными,  то  эти  предложения  «остаются»  в 
этом же абзаце, и предложения этого абзаца в целом организуются в одно ССЕ. 

64 
Мы не претендуем на то, чтобы считать выдвинутый нами критерий выделения ССЕ из текста 
окончательным,  хотя  он  нам  кажется  более  объективным,  более  приемлемым,  универсальным  для 
развитых в стилистическом и грамматическом отношениях языков. Возможно, что в дальнейшем бу-
дут представлены какие-то другие научные взгляды на данный вопрос, может быть более удачные, 
чем в настоящей работе. 
 
 
Список литературы 
1.  Энгельс Ф. Диалектика природы // Маркс К., Энгельс Ф. — Соч. — Т. 20. — С. 343, 626. 
2.  Реформатский А.А. Опыт анализа новеллистической композиции. — М., 1922. — С. 38. 
3.  Современный татарский литературный язык. Синтаксис. — М.: Наука, 1971. — С. 237. 
4.  Мамажанов А. Сверхфразовое единство как синтаксико-стилистическая категория // Советская тюркология. — 1984 — 
№ 1. — С. 53. 
5.  Абдуллаев К.М. Сложное синтаксическое целое как объект семантико-синтаксического анализа // Советская тюрколо-
гия. — 1978. — № 6. — С. 12. 
6.  Там же. — С. 12. 
7.  Абдуллаев К.М. Теоретические проблемы синтаксиса азербайджанского языка: Дис. … д-ра филол. наук. — Баку, 1984. 
— С. 330. 
8.  Сильман Т.И. Проблемы синтаксической стилистики. — Л.: Просвещение, 1967. — С. 111. 
9.  Абдуллаев К.М. Теоретические проблемы синтаксиса азербайджанского языка: Дис. … д-ра филол. наук. — Баку, 1984. 
— С. 239. 
 
 
 
 
 
ƏОЖ 811.512.122 373 
Ж.Д.Рапишева  
Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті 
МОРФОЛОГИЯЛЫҚ  ТҰЛҒА-ТƏСІЛДЕРДІҢ  АЛҒАШҚЫ  ҒЫЛЫМИ-КӨПШІЛІК  
ƏДЕБИЕТТЕ  ҚОЛДАНЫЛУ  ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ 
В статье рассматриваются морфологические особенности первых образцов научно-популяр-
ной литературы на казахском языке с точки зрения норм современного литературного языка. 
Автор  приводит  конкретные  факты  употребления  «тюркизмов»  в  научном  стиле  наряду  с 
морфологическими формами казахского языка. 
The article devotes morphological specialitions of first examples of scientific- population literature in 
Kazakh language by position of norms of modern Kazakh literature language. The author have been 
gave the facts of that «Turks» elements have been fond with morphological forms of Kazakh language 
in that style. 
 
Алғашқы  ғылыми-көпшілік  əдебиет  тілінің  грамматикалық  құрылысы  өз  кезеңіндегі  қазақтың 
жалпы халықтық тіліндегі нормаларға негізделген. ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы қазақ əдеби 
тіліне, оның ішінде алғашқы проза үлгілеріне, тəн кейбір морфологиялық тұлға-тəсілдер қазіргі əдеби 
тіл нормаларынан біраз ерекшеленіп, өзгеше келеді. Ғылыми-көпшілік əдебиет стилінің алғашқы үл-
гілерінде қолданылған морфологиялық тұлғалар, негізінен, қазақ тілінікі болып табылады, бірақ га-
зеттердегі  жартылай  ғылыми  мазмұнды  мақалалар  тілінде,  кейбір  ғылыми-көпшілік  кітапшаларда 
«кітаби» тұлғалар да (немесе «түркілік» элементтер) кездеседі. 
Алғашқы ғылыми-көпшілік əдебиетте де ең жиі қолданылған сөз табы — зат есім. Себебі ғылы-
ми стиль ұғымдарды негізге ала отырып, атауларға сүйенеді, ал атаулар (яғни терминдер), негізінен, 
зат есімнен жасалады. ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы ғылыми-көпшілік əдебиет үлгілеріндегі 
зат есім сөздердің қазіргі əдеби тіліміздегіден ерекшеленетін тұстары жоқ. 
Зат есім тудыратын жұрнақтардың ішінде өзгеше тұлғада кездесетіні -шы/-ші, ол кейде -чы/-чі 
түрінде  жұмсалған:  басчы,  жезчі.  Етістіктен  есім  тудыратын  -учы  жұрнағы  -ғучы, -қучы, -гучі,  
-кучі түрінде ұшырайды: алғучы, бергучі, оқығучы, жазғучы; -лық/-лік (-дық/-дік, -тық/-тік) жұр-

65 
нағы бұл кезеңдегі əдеби тілде де, ғылыми-көпшілік əдебиеттерде де дерексіз ұғым тудырады: білім-
ділік,  білімсіздік,  қараңғылық,  бадшалық.  Араб, парсы  тілдерінен  ауысқан  -кер, -хана  жұрнақтары 
жаңа ұғымдарды беруде актив қолданылған: кітабхана, мектебхана, дəріхана, басмахана, дəрігер, 
қызметкер тəрізді сөздер жасалған. Мысалы: ғылымқор, өнерпаз, айлакер адам — құм арлан тазы 
(«ДУГ», 13, 1898). 
Орыс  тіліндегі  -а  жалғауымен  аяқталатын женский  родтағы  зат  есім  сөздер  ғылыми  мазмұнды 
əдебиеттер  мен  мақалаларда  (тілімізге  ауызша  кіруінің  нəтижесінде)  қысқаша  түрде  (яғни  -а  жал-
ғауынсыз) кездеседі: казит, секунд, монет, награт, форым, школ, минут. 
— Қазақтарды қуантып школ, медресе орнатуға себеп болғай еді («ДУГ», 15, 1895). Бүтін дү-
ниенің жүзінде минот сайын 96 мың кісі, секунд сайын бір кісі өлетұғын болады екен («Календарь», 
16-б.). Мəскеуде түстің болуына 48 минут, Петербургда бір сағат он сегіз минут қалады («Кален-
дарь», 29-б.). Күннің формысы да жер секілді томалақ («Календарь», 31-б.). 
Ғылыми стильде зат есімдерге əр алуан бояу үстейтін сын есімдер сирек қолданылады. Ғылымға 
қатысты  əдебиет  нұсқаларында,  алғашқы  қазақ  газеттерінің  бетіндегі  жартылай  ғылыми  сипаттағы 
мақалаларда белгілі зат есім сөздермен тіркескен орыс тілінен енген сын есімдер ерекше тұлғада қол-
данылған. Олар сол тілдегі қосымшаларымен (мужской родтың -ий, -ый, -ой жалғауларымен) беріл-
ген. Орысша анықтауышымен тіркескен бұндай, Р.Сыздықованың анықтауынша, «блок-атаулардың» 
орыс тіліндегі родқа қарай қиысу заңдылығы сақталмаған
1
. Мысалы: учительский семинария, катор-
жный работа, подвижной элемент. 
— Русски кластарда первоначальни школдағы секілді сабақтар оқылады («Инородистер школ-
дары үшүн шыққан жаңа правилелер», 10-б.). 1877 жылы Атбасар қаласында мужский интернат 
болған («ДУГ», 48, 1895). Оқуды Омбыдағы учительский семинариядан бітірген («ДУГ», 3, 1896). 
…оқу оқып шыққан сельский учитель болуға ықтиары бар қазақтан болса жарар еді («ДУГ», 15, 
1895).  Арақ  ішу  менен  мабтула  болған  кісінің  «билайа  гарачка»  деген  күш  кетүб  жығла  тұрған 
ауруы хақында бір нече сөз… («Арақ у яки…», 20-б.). Осы бөлімі турасында банка екі кішкене кітап 
береді,  бірі  банкаға  қанша  ақша  салғанын  жазатұғын,  орысша  расходной  кітап  дейді  («ТУГ», 5, 
1877).  Ул  парууи  машина  Һар  бир  турли  жумусқа  жарайди:  су  чғаради,  тимр  суғади,  мақтадан 
жиб иириди, улкен кимака урналасуб динкиздин жлдам журкузиди («Самоучитель», 119-б.). 
Зерттеуші Б.Сүлейменова орысша тұлғаланған сын есімдердің қолданылуын Абай тұсындағы қа-
зақ жазба əдеби тілінің нормасы деп табады
2
. Р.Сыздықованың зерттеулерінде Абай шығармаларында 
кездесетін орыс тілі элементтерінің бір тобы ретінде штамп қыстырмалар көрсетіледі. Арабша тұ-
тас тіркестер мен сөйлемдерді қолданғаны сияқты, Абай прозасының тілінде орысша атауларды тір-
кес күйінде келтіреді:  подвижной  элемент,  сила притягательная  однородного,  впечатлительность 
сердца дегендер
3
. 
Қ.Жұбановтың көрсетуінше, тек ХХ ғасырдың 20–30-жылдарына қарай сын есімдердің орыс тілін-
дегі -ский, -ный жалғаулары түсіріліп, популар кітап (популярная книга), абсалют шама (абсолютная 
величина), электр шам (электрическая лампа) түрінде, яғни түбірдің өзі қолданылатын болды
4
. 
Есімдіктерден біз тілін сөз етіп отырған үлгілер мен мақалаларда қазақ тіліндегі осы, бұл (оларда 
бұ), ол сілтеу есімдіктерімен қатар, түркі əдеби тіліндік ұшбу, мəзкүр, қаю есімдіктері кездеседі. Бұ-
лар сол тұстағы жазба əдеби тіл үшін нормадағы формалар болғанға ұқсайды. Ұшбу есімдігін ғалым-
дар екі компоненттен (үш+бу) тұрады деп көрсетеді, ал мəзкүр — араб сөзі, «атақты» жəне «жоғары-
да айтылған» деген мағыналарды білдіреді. Қаю болса, зерттеушілердің пайымдауынша, көне түрік-
тік форма, орысшаға «который», «какой» деп аударылған. Мысалы: … қайулар барыб қанға жұғыб 
ахыры сонан өліб те кетуке мемкін («ДУГ», 5, 1902). Өзіңді, жан жамағатларыңны уа ғайри жа-
қындарыңды аясаң мұң ішіндегі айтылған мəзкүр дəрілерні мұқиад хатеріңе ал («Холера…», 10-б.). 
Қытай  мен  Жапонияның  арасында  болған  соғыс  үшбу  уақытта  бітіп  келе  жатыр  («ДУГ», 15, 
1895). Үшбу себепті мəзкөр шаhарды Мевераннагр деп атапты («ДУГ», 15, 1885). 
Ғылыми мазмұнды əдебиетте қолданылу жиілігі жағынан зат есімнен кейін етістік тұрады. Ғы-
лыми стильде хабарлаудың мазмұны мен логикалық жүйелілігіне ерекше назар аударылады. Мұнда 
заттар мен құбылыстардың дағдылы, тұрақты қасиеттері хабарланатындықтан, етістіктердің шақтық 
жағынан түрленуі шектеулі болады. 
ХІХ ғасырдың ортасынан бастап шыға бастаған жалпы ғылым негіздерін баяндайтын, түсіндіре-
тін  əдебиеттер  мен  алғашқы  баспасөз  бетіндегі  мақалаларда  етістіктің  көптік  жалғауымен  келетін 
тұстары ерекше назар аудартады. Бастауыш сөзі ІІІ жақтың көпше түрінде тұрған жағдайда, оның ба-
яндауышы  (етістіктен  болғанда)  бастауышпен  сан  жағынан  қиысып,  көптік  жалғауын  қабылдайды. 
Мысалы: Алкағұл ең əуелі адамның ас қазанын бұзғандықтан, көб ішушілер іш ауруы илан мабтулан 

66 
болалар («Арақ у…», 10-б.). Бұның (арақтың) зарарларын бек аз кісілер біледілер («Арақ…», 3-б.). 
Арақдың  ең  қорқыныш  зарарлы  нəрсе  екенлігін  дұқтұрлар  həр  күн  исаб  қлұб  тұралар («Арақ  у 
яки…», 3-б.).  Əуелгі  уақытларда  хабар  беру  үшін  тау  басларына  от  жағушы  едилəр («ДУГ», 7, 
1895).  Қазақлардың  асыл  тегін  бұлай  деп  айтадылар  («ДУГ», 20, 1894). …  медреселердегі  оқып 
жүрген  шəкірттер  де  білім  жемістерін  алысып,  тіл,  көңілдерін  түзетісіп  жүреділер («ДУГ», 37, 
1892).  Шымкент,  Ташкент,  Самарқанд  қалаларында  алынған  жібеклерні  Русия  жұртларына  алып 
баралар («ТУГ», 21, 1880). Тағы айтадылар поляк жұртында тұт ағашын егу əдет болған екен деп 
(«ТУГ», 21, 1880). Бұрынғы  уақытдағы  адамлар оқу  білмекен соң  бір  орыннан  hеч  қайда  бармаған 
еді, жан жағында діниеде не болыб жатқанын білмеучі еділəр («ДУГ», 12, 1894). Бұл балаларыны 
екі бөліб оқутадылар («ДУГ», 5, 1888). 
Бұл құбылыс жайында Р.Сыздықова: «ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың алғаш-
қы  он  жылдықтарында  қазақтың  жазба  əдеби  тілінде,  əсіресе  прозалық  стильдерінде,  етістіктің 
ІІІ-жақтағы көпше мағынасын белгілі бір морфологиялық формамен білдіру тенденциясы болған. Бір-
де бұған ортақ етіс тұлғасын ұсынса, бірде өзге түркі тілдерінің тəсілі -лар аффиксін жалғауды жөн 
көреді. Осы кездегі грамматикаларда бұл норма ретінде ұсынылады. Яғни етістіктің ІІІ-жағына -лар 
жалғануы қазақ тілі үшін кірме құбылыс, ол, бір жағынан, кітаби тілдің əсерімен, екінші жағынан — 
грамматиканы суреттеген орыс ғалымдарының жаңылысуынан, үшінші жағынан, мүмкін, татар əдеби 
тілінің (əсіресе Орынбор, Қазанда басылған кітаптарда) де ықпалынан пайда болған болу керек», — 
дейді
3
.  Ал  Б.Əбілқасымовтың  пайымдауынша,  бұл  құбылыс  жазба  тіл  дəстүрімен  байланысты,  сон-
дықтан оны «кітаби тіл» дегеннің орнына «қазақтың көне жазба əдеби тіл» дəстүрінің сақталуы деп 
түсіндірген дұрыс сияқты
5
. 
Медициналық тақырыпқа жазылған кітапшалар тілінен ауыру етістігінің əр септік жалғауларын 
бірде  көмектес,  бірде  шығыс  тұлғаларын  меңгеріп  қолданылатынын  байқаймыз.  Мысалы:  Өзін-өзі 
жақсы ұстамайтын, өлшеусіз ішін бұзғандай қылыб тамақ həм арақ ішетін адамдар обадан жыл-
дам ауырады («Обадан қалай…», 5-б.). Сол себебі ол адам обамен ауырғанын білмей, сау кісілермен 
бірге  асаб,  ішіб  həм  жатыб  тұруымен  оларға  жаяды («Обадан  қалай  сақтану», 6-б.).  Ол  аурудан 
ксилердиң  көб ауратугуны  бизге  тамаша  емес («Трахома  деген…», 9-б.).  Мұндай  ауруменен  ауыр-
ғанның жартысы өлуде («Афат яки холера…», 2-б.). 
Ө.Айтбаев  медициналық  əдебиет  тіліндегі  аурумен  (обамен,  қышымамен)  ауыру  тəрізді  тіркес 
үлгісі  орыс  тілінің  əсер-ықпалымен  туғандығын,  ал  аурудан  (обадан,  чумадан,  қышымадан)  ауыру 
тіркесінің  тұлғасы  да  орыс  тілінің  кейбір  əсер-ықпалымен  жасалғанымен,  ауыру  етістігінің  шығыс 
септікті меңгеруі қазақ тіліндегі аурудан өлу, кеселден өлу сияқты байырғы тіркес үлгісінің де əсері-
нен болу керек дегенді айтады. Өйткені ауыру жəне өлу етістіктерінің синтаксистік қызметі жағынан 
бір ұқсас жері өлу де ауыру етістігі сияқты кейде көсемшелі сөзбен қабыса байланысады: ауырып өлу, 
ауырмай өлу. Ғалым қорыта келе, аурудан ауыру тіркес үлгісі тұмау … болып (тиіп) ауыру немесе 
орыс тілі əсерінен туған аурумен ауыру жəне аурудан (кеселден) өлу тəрізді екі конструкциядан кон-

жүктеу/скачать 2,34 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: