60х84 1-8 Сарыбаев indd
ҚАЗАҚ ТІЛІ ГРАММАТИКАСЫНДАҒЫ АКАДЕМИК
|
НА-ПЕЧАТЬ-60х84-1-8-Сарыбаев (1)
| ҚАЗАҚ ТІЛІ ГРАММАТИКАСЫНДАҒЫ АКАДЕМИК
Ш.Ш. САРЫБАЕВ ЗЕРТТЕУЛЕРІНІҢ МАҢЫЗЫ Момынова Б. А. Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының бас ғылыми қызметкері, филол. ғ. д., профессор Қазақ тіл білімінде ғылымдағы өз орнын алған, алақан табы түрлі тіл деңгейлік зерттеулерінде қалған, алақанының ізі суи қоймаған текті ғалымдар бар. Соның бі- регейі – академик Ш. Ш. Сарыбаев. Бұл жерде сүйек тектілігі ғана емес, ғалымдар отбасы қалыптастырған ғылыми тектілік туралы айту парыз. Тектілік тудыратын түрлі адами қасиеттер бар, соның бірі ғылыми парасаттылық, сыйластық, өзгелер пікірмен санаса алушылық, яғни төзімділік. Ал ғылым мен ғылыми көзқарас, әр ғалымның өз мектебін қалыптастыруы ізденімпаздық пен байқағыштық, талмай ең- бектену нәтижесінен туындайды. Осы қасиеттердің бәрі де академик Ш. Сарыбаев бойынан табылатын қасиеттер боды. Оның сан-салалы ізденістерінің бір тобы қа- зақ тілінің грамматикасына арналған. Сөз табы туралы айтылғанда, сөз табына тән грамматикалық категориялар тура- лы ғылыми түсінік қалыптасуын көздеу керек. Өйткені грамматикалық категория- лар – тілдің грамматикалық құрылысы туралы негізгі ұғымдар, яғни грамматиканың негізгі ұғымдары. Мазмұнына қарай оларды екіге бөлуге болады: жалпыграммати- калық және жекеграмматикалық [1, 29-б.]. Жалпыграмматикалық категорияларға сөз таптары, сөйлем мүшелері т.б. категориялары жатса, жекеграмматикалық кате- горияларға септік, көптік, жақ, шақ т.б. категориялар, яғни әр сөз табына тән кате- гориялар жатады. Грамматикалық категориялар парадигмасының компоненттері, граммемалар, жалқықолданыстығымен ерекшеленеді және олардың бір ғана категориалды мағы- насы болады. Бұл тілде қалыптасқан грамматикалық формалардың жалқы немесе жалғыз ғана мағынаны білдіретіндігін көрсетеді. Соған орай грамматикалық мағы- наның категориалдық түрі қалыптасады. Ал лексема парадигмасының компонент- тері, сөзформалары, керісінше, көпқолданысты, соған байланысты сөзформалар 28 бірнеше грамматикалық формалардың қиылысу нүктесі болып саналады. Бірақ бұл әр тілдер семьясында әр түрлі болып келеді. Білім алушылар грамматикалық кате- гориялар парадигмасы мен сөз таптары парадигмасының өзара қатынасы туралы толық түсінік алуы тиіс. Аталған екі парадигма да тіл жүйесінің парадигматикалық иерархиялық қатынастағы абстрактілі-грамматикалық деңгейіне жатады. Бұл дең- гейлерді жан-жақты зерттеген морфолог А. В. Бондарко «сөз таптары парадигма- сы» деген терминді қолданбағанмен, «сөз таптарын сипаттайтын морфологиялық категориялардың кешені» деген күрделі терминмен атайды. Грамматиканы зерттеуші О. П. Суник сөз таптары ұғымын сөз ұғымына қараған- да әлдеқайда тар мәнді деп санайды [2, 42-б.]. Өйткені сөз таптары грамматикалық құрылыстың бір бірлігі ғана, яки сөзді грамматикалық құрылыстың бірлігі деп қа- рауға мүмкіндік туғызатын бір аспектісі ғана. Кез келген сөз табы сөздерді жал- пыграмматикалық мағынасына қарай ғана сөз табы деген ұғымға біріктіреді. Тіпті жалпы алғандағы сөз таптары деген ұғымның өзі сөздің бүкіл құрылымдық-семан- тикалық және функционалды қатарын («разрядын») бірден көрсете алмайды, сон- дықтан сөз бен сөз таптары тепе-тең бола алмайды. Әр түрлі сөздер бір сөз табына топтастырылғанмен де, әр түрлі сөздер болып қала береді. Сондықтан, сөз табы дегеніміз – сөздің ең маңызды жалпыграмматикалық мағынасын көрсететін катего- рия ғана. Жалпыграмматикалық категорияларға сөз таптары, сөйлем мүшелерінің категориялары т.б. жатса, жекеграмматикалық категорияларға септік, көптік, жақ, шақ т.б. категориялары жататыны, сондықтан. Сөз таптары дегеніміз – категориалды жалпы грамматикалық мағынасы бар сөз- дер класы. Тіпті бір-біріне қарама-қарсы мағыналы сөздер, айталық, жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|