60х84 1-8 Сарыбаев indd
|
| Оңтүстік сөйленісте
Әдеби тілде атхана, дәнхана, мұзхана, қозыхана, пешехана, түрмехана/қамақхана, ба- лахана, әскерхана т.б. мейманхана, наубайхана, қасапхана, кітап- хана, асхана, шайхана, жатақхана, ауруха- на, шеберхана, қымызхана, сырахана, дәрі- хана, перзентхана т.б. Бұл үрдіс мемлекеттік тілдің қоғамдық-әлеуметтік қызметін атқаратын лексика- ны дамытуда да жалғасқанын көреміз: қабылхана, дәмхана, тойхана, ғибадатхана, зиратхана, ойынхана т.б. Қазіргі тілді зерттеудің антропоөзектік парадигмасында сөздің лингвомәдени мазмұнына ерекше мән берілетіні түсінікті. Осы тұрғыдан диалектілік лексиканы да жалпы лексиканың жүйелілік сипатына сүйеніп тануды ұстанатын академик Ш. Ш. Сарыбаев диалектизмдерді неологизмдерден, архаизмдерден, профессиона- лизмдерден бөлек қарамайды. Бұл туралы сөздің қолданысын тіл иесінің болмысы- мен байланыстырған профессор Қ. Жұбановтың мынадай пікірі белгілі: «адайлар- да, арабтарда түйе түрлігінің аттары көп; Еділ, Каспий бойының қазақтары балық түрлерінің аттарын көп біледі. Демек, қолданылмаған затқа ат жоқ. Халықаралық тұрмыс қалпы түрлі-түрлі болған соң олардың әр затқа қоятын аттары да түрлі- түрлі. Тіл ұзақ заман жасалады, бірден өзгермейді, оның өзгерісі тұрмысқа байла- нысты», – деп жазады [4]. Осымен байланысты халықтық тілдегі арнайы, кәсіби сөздерді жалпыхалықтық және диалектілік кәсіби сөздер деп ажыратуға болады. Диалектілік кәсіби сөздер көбінесе белгілі бір аймақтағы тұрғындардың айналы- сатын кәсібіне қатысты қолданылатын сөздер. Мысалы, диалектолог-ғалым Ш. Ш. Сарыбаевтың ғылыми мұрасын зерделеу үстінде қазіргі тілімізде берік орын теп- кен айлақ терминінің Арал және Каспий тұрғындарының тілінен алынғандығын көреміз. Осы қатарға жайма нан, қызанақ т.б. жаңа қолданыстарды қосуға болады. Сол сияқты қазіргі тілімізде қолданылып жүрген дәліз сөзінің де оңтүстік говорлық сипаты ұмытылған. 20 Тілдің тарихи-функционалдық қызметіне сай даму үстіндегі көрінісін, релик- тілік сипатын сақтауы да аймақтық қолданыс тілін зерттеудің маңызын көрсете- ді. «Өйткені сөйлеу тіліндегі көне тілдің сарқыншағы, көрінісі ретінде сақталып қалған ертедегі тайпа тілдерінің қалдықтары, көнеленген қат-қабаттары бар» [5, 96]. Сонымен бірге түркі тілдері жүйесінің өзара және туыс емес тілдермен мәде- ниаралық байланысының нәтижесіндегі ортақтығы мен айырмашылығының айқын көрінісі диалектілік лексикада көрінетінін академик К. Мусаев атап көрсеткен бо- латын [6, 43]. Бұл жердегі диалектілік лексиканың тарихи-әлеуметтік, рухани-мәде- ни, танымдық-ақпараттық мазмұнын ашу қазіргі тіл біліміндегі тілді зерттеудің тіл иесінің болмысымен (тұрмысы, кәсібі, өмір сүрген жерінің климаты, ортасы т.б. ) тығыз байланыста қарастыратын жаңа бағыттың қағидасымен ұштасады. Атап айт- қанда, жалпытүркілік сипаттағы кейбір сөздердің белгілі бір аймақта ғана релик- тілік құбылыс ретінде сақталып қалуы жиі кездеседі. Мысалы, қазақ тіліндегі ие, иесі (үй иесі, мүлік иесі, жер иесі т.б. ) сөздерінің оңтүстік аймақтағы қолданыстық нұсқасы – еге, егесі. Көне түркі ескерткіштеріндегі архитұлға ретінде қарастыры- латын немесе жыраулар тіліндегі (Мұрат Мөңкеұлы т.б. ) еге түбірінің қолданысы оңтүстік аймақта сақталып қалған. Тәуелсіздік кезеңінде ұлтты рухты көтеріп, жаң- ғырған егемен, егемендік сөздерінің өзектелуінің көзі – халықтық тілде, аймақтық қолданыста. Осы сияқты қазақ тілінің қоғамдық-әлеуметтік қызметін кеңітуді жүзе- ге асырудың құнарлы көзі, уәжді құралы ретінде аймақтық қолданыстағы сөздерді тиімді пайдаланудың ғылыми-әдістемелік негізі мен танымдық-ақпараттық дәйек- терін академик Ш. Ш. Сарыбаевтың жетекшілігімен жүргізілген диалектологиялық зерттеулер мен лексикографиялық еңбектер арқылы тануға болады: Қазақ диалек- тологиясы. –Алматы: ана тілі, 1991. 200 б.; Қазақ тілінің аймақтық лексикасы. – Ал- маты, 1989. 187 б.; Қазақ тілінің аймақтық сөздігі. – Алматы: Арыс, 2005. 824 б., т.б. Диалектілік лексиканың әдеби тілді байытудағы ықпалы көркем мәтіндерде ав- тор тұлғасына, кейіпкер табиғатын ашуға қатысты айшықты қолданыс табады. Мы- салы, батыс аймақта сақталып қалған, көбінесе ақын-жыраулар (Махамбет т.б. ) тілінде, көркем мәтінде (Ғ. Сыланов, Х. Ерғалиев т.б. ) кездесетін сой сөзі «тұқым, тек» дегенді білдіреді. Аман өрдіңдер ме? деген тіркес батыс өңірінде таңертең ұйқыдан тұрған қона- ғына үй иесінің айтатын сөзі ретінде қолданылады. Мағынасы – «тыныш ұйық- тап, аман тұрдыңыз ба». Бұл тіркестегі өр түбірінің қолданысы – малдың өріске шығуын білдіретін қазақтың ата кәсібі мал бағуға қатысты ассоциацияға сай тіл иесінің санасындағы мәдени коннотацияның нәтижесі. Сол сияқты байтаба, жа- рын, шарқат, жуырқан т.б. тарихи-ақпараттық мазмұндағы көне тілдік деректер- дің диалектілік және ауызекі сөйлеу тіліндегі қолданысы көне көздерден тартылған тамыр, ежелгі заманнан күні бүгінге дейін ұласқан тарихи-рухани даму барысының үзілмес желісі іспетті. Тіл мен мәдениет сабақтастығының тілдік бейнесін сипаттайтын қазақ лексика- сындағы лингвокультуремалар ретіндегі этнографизмдер, ескіліктер т.б. этнодерек- тер мәдени-рухани байлықтың бір көзін құрайды. Қазірде бұл этноатаулар қоғамдық қарым-қатынас кезінде белсенді қолданылмаса да, бұл сөздердің дені диалектілік 21 лексикада, тұрақты сөз тіркестері мен мақал-мәтелдердің құрамында, тарихи көр- кем шығарма тілінде, ауыз әдебиеті, фольклор мен эпос тілінде сақталған. Олардың кейбipеулеpi қолданыстан шығып, ұмыт болып, соның әсеpiнен мағыналаpы да кө- мескiленгендіктен, көбінесе диалектілік қолданыста сақталған. Қазақ тiлi лексика- сының аpхаикалық қоpының үлесін құрайтын мұндай атаулардың көбі лексиког- рафтар назарынан тыс қалып келді. Қазақ тілі қазынасын көрсетудегі осы олқылық кейінгі шыққан он бес томдық «Қазақ әдеби тілі сөздігінде» ескеріліп толықтырыл- ды. Атап айтқанда, жергілікті деген пометамен белгіленіп, таpихи-материалдық мәдениетке қатысты лексика ретінде түсіндіріліп, диалектілік тiлдiк деpек pетiнде лингвогеографиялық шегі мен этимологиясы біршама анықталды. Осы тектес жұмыстарға дәйек болатын кешенді зерттеулер аясында анықталатын танымдық-тарихи ақпараттың кеңістігін тану қазіргі қоғамдағы «рухани жаңғыру» бағдарына сәйкес төл мәдениетімізді таpихи қалпына келтipуге тiкелей қатысы баp. Осы оpайда диалектілік лексикада сақталған тiлдiк деpектеpдiң маңызы, көмегi ай- pықша. Нақты айтқанда, рухани мәдениетке байланысты сөздіктерде кездесетін эт- нографизмдердің мәні, фразеологиялық тіркестердегі «тасаланған» этномәдениетке қатысты мағыналардың, кәсіби терминдердің мәні, кейбір ономасиологиялық уәж- дердің ашылуы көп жағдайда диалектілік лексиканы терең зерделеумен байланыс- ты. Мысалы: жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|