60х84 1-8 Сарыбаев indd
АКАДЕМИК Ш. САРЫБАЕВ ЗЕРТТЕУЛЕРІНДЕГІ
|
| АКАДЕМИК Ш. САРЫБАЕВ ЗЕРТТЕУЛЕРІНДЕГІ
ЭТНОМӘДЕНИ МАЗМҰННЫҢ ТІЛДІК БЕЙНЕСІ Манкеева Ж. А. Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының бас ғылыми қызметкері, филол. ғ. д., профессор Қазіргі қазақ тіл білімінде қалыптасқан лингвомәдениеттану саласының негізгі қағидасы тіл мен мәдениет байланысына құрылатыны белгілі. Шын мәнінде тілдің негізгі қоғамдық-әлеуметтік қызметі осы сабақтастық негізінде өріледі. Сондықтан да кез келген ұлттың мәдениетін басқадан ерекшелейтін оның өзін қоршаған дү- ниені қабылдауы және соған сәйкес бейімделуі, сайып келгенде, сол ұлттық ұжым өкілінің материалдық-рухани құндылықтарды игеріп, иемдену жолындағы белсен- ді әрекеті арқылы айқындалады. Бұл арада тіл мәдени байлықты жасайтын құрал болмағанымен, тіл арқылы мәдениет көзі ұлт өмірінің айнасы ретінде бейнеленеді. Қазіргі лингвомәдениеттануда негізгі қағида ретінде мойындалған бұл тұжырым- ның дәйегін В. фон Гумбольдттың пікірінен де табамыз: «Язык есть не продукт деятельности (ergon), а деятельность (energiea)[1, 14]. Тіл арқылы ұлт болмысын тану, басқаша айтқанда, тіл мен мәдениет сабақтасты- ғы туралы белгілі түйін тіл ғылымында «Сепир-Уорф болжамы» деген атпен белгі- лі. Мәдениеттанушы ғалым Ю. М. Лотман да мәдениетті ұжымдық ұғыммен тығыз байланыста қарайды: «жеке адам мәдениетті тұтынушы, оның дамуында белсен- ділік танытушы болуы мүмкін. Дегенмен мәдениет табиғатына қарай тіл сияқты қоғамдық, яғни әлеуметтік құбылыс. Мәдениет – ең алдымен, сана, күрделі семио- тикалық жүйе. Оның қызметі – сана, негізгі ерекшелігі – жинақтап сақтау» [2, 399]. Бұл тұжырымның дәлелі төл мәдениеттің сақталып тұруы, коммуникативтік қызме- тінің жалғасып жаңғыруы тіл арқылы айғақталады. Жоғарыда келтірілген тіл мен мәдениеттің сабақтастығы туралы тұжырымдарға сүйеніп, халық дамуындағы ұрпақтан ұрпаққа беріліп отыратын ұлттық құндылық- тар жиынтығын алуан түрлі тарихи-танымдық көздерден, аймақтық-кәсіби қолда- ныстардан тілдік қазына ретінде жинақтап, саралап тану, сайып келгенде, тіл арқы- лы ұлт болмысын тануға қызмет етеді. Осы мақсатқа сай лингвомәдени зерттеулер барысында мәдениеттің тілдік бейнесін толықтыратын рухани-әлеуметтік ақпарат- тар кеңістігінің бірі – аймақтық қолданыстағы диалектілік лексика. Қазақ тіл білімінің жеке бір саласы ретінде диалектологияны кәсіби деңгейге кө- теріп, ғылыми-әдіснамалық негізін жасаушы көрнекті ғалымдардың бірі – академик Ш. Ш. Сарыбаев. Ғалым өз зерттеулерінде диалектілік лексиканың әдеби тілді ба- йытудың бір көзі ретіндегі қызметін айрықша бағалайды [3, 55]. Диалектілік сипат- тағы сөздерді әдеби тілді байытуға қатысты бағалау түркі тілдерін зерттеушілердің еңбектерінде де көрініс тапқаны белгілі. Сонымен бірге қазақ әдебиетінің көрнекті тұлғасы М. Әуезовтің де бұл мәселеге қатысты халықтық тілдегі қолданыстарды қалай бағалағанын академик Ш. Сарыбаев былайша атап көрсетеді: «Ошибаются 19 те товарищи, которые рассматривают различия в языке отдельных областей Казахс- тана – районов Алатау и Сырдарьи, как диалекты и только язык населения север- ных и восточных областей Казахстана считают «основой казахского литературного языка». На деле получается так, что люди, утверждающие это, не борются за обога- щение казахского литературного языка и не помогают ему стать всенародным лите- ратурным языком. Стремление не допускать в литературный язык слова, которыми пользуется население целого края, можно расценивать только как недооценку обо- гащения и расширения родного языка» [3, 57]. Бұл пікір диалектілік сипаттағы сөз- дерді қазақ лексикасының бір бөлшегі ретінде зерттеген академик Ш. Сарыбаевтың ғылыми қағидасымен үндесіп, қазіргі кезеңдегі мемлекеттік тіл қызметінің аясын дамытатын арналардың көзін ашып, жаңғыртуға байланысты жаңа танымдық дең- гейді көтеруге септігін тигізеді. Мысалы, ғалым назар аударған, негізінен, оңтүстік сөйленісте белсенді қолданылатын хана аффиксінің кейін жалпыхалықтық қолда- ныстағы көптеген атаулардың жасалуына үлгі болғанын білеміз: жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|