60х84 1-8 Сарыбаев indd
|
| 1) олар тепе – теңдік қатынастарымен сипатталады (оң немесе теріс), мыса-
лы: Какова оплата, такова и работа; Работать — день коротать, отдыхать — ночь избывать. Кто хорошо служит, тот ни о чем не тужит. Неверный друг – опасный враг; Береги платье снову, а честь смолоду. Лишнее говорить – себе вредить; Сколь- ко волка не корми, он всё в лес смотрит. Голод не тетка; Как аукнется, так и отклик- нется. Дом вести – не бородой трясти; артық айту – өзіне зиян; Жақсыдан үйрен, жаманнан жирен. Ел бірлігі – ел теңдігі. Көз қорқақ, қол батыр. Әдепті бала-арлы бала, әдепсіз бала-сорлы бала. Аз кісінің теңдігі бар да, төресі жоқ, жалғыз аттың астауы бар да, дерегі жоқ. 2) анық немесе жасырын салыстырушылықтың болуы – мысалы: Без труда не вытащишь и рыбку из пруда. Человек что замок: к каждому нужно ключик подоб- рать; Жизнь как луна: то полная, то на ущербе; Ученье – свет, а неученье – тьма; Мать праведна – ограда каменная; оқығанның күні -жарық, оқымағанға күн де – түнек; ат басына күн туса, ауыздықпен су ішер; адам аласы ішінде, мал аласы сыр- тында; Көл толқыса -жар құлайды, көп толқыса – хан құлайды. 3) типтік белгідегі маңызды жағдайларды белгілей алады, мысалы: На безрыбе и рак рыба; На безлюдье и Фома дворянин; Где пастух дурак, там и собаки дуры; Слуга барину не товарищ. Балық басынан шіриді, өзге елде сұлтан болғанша, өз еліңде ұлтан бол; Желкен жерінде көгереді, ер елінде көгерер; әркімнің өз жері – Мысыр шаһары. Жығылсаң нардан жығыл. Өжет адам өлімді жеңеді. Қазақ мақал-мәтелдері мазмұнының жоспарын сипаттау оңай емес. Мақал-мәтелдердің антропологиялық сипаты қазақ тілінің мақал-мәтелдер қо- рында айқын көрінеді. Қазақ мақал-мәтелдерінде адам әлемді бейнелеудің жоғары құндылығы ретінде көрінеді, сонымен қатар адам мен халықты біріктірудің аса қажеттілігі атап өтіледі. Халықта, қоғамда, ұжымда адамгершілік, рухани және дене күші шоғырланған. Мысалы: Ашу- ақылдың дұшпаны, Нәпсі -иманның дұш- паны. Жігітке жар қымбат, Намыс пен ар қымбат. Ашу – дұшпан, ақыл – дос; Адам – адамға қонақ, жан – денеге қонақ; Білім – қуат; Жақсы аға – орман, жақсы апа − қорған; Отан − қуат, отбасы − шуақ; Ата-баланың қорғаны. Номинаценттік мақалдардың құрылымы морфологиялық және синтаксистік ас- пектілермен анықталады. Номинациядағы мақал-мәтелдердің басты мүшелері номинативті жағдайда атау септігіндегі зат есімдерімен көрінеді. Синтаксистік ұстаным мен функцияның бірлігі номинаценттік мақал шеңберін кеңейтуді және оған номинативті жағдайда зат есімінің грамматикалық алмастыр- ғыштары бар сөздерді қосуды талап етеді. Мұндай алмастырғыштар рөлінде инфинитивтер мен сөйлеудің субстантталған бөліктері болады. Мысалы: Жить в разлуке – жить в муке; Каждый зряч, да не каждый врач; Не то счастье, о чем во сне бредишь, а то, на чем сидишь да едешь; Не всяк злодей, что часом лих; Пьяный что дурной. Қазақ тілінде: Білімді өлсе, қағазда аты қалар, ұста өлсе, істеген заты қалар. Көп оқыған білмейді, көп тоқыған біледі. Оқу – білім бұлағы. 198 Номинаценттік мақал-мәтелдердің құрылымдық сұлбалары: 1. Sn + Sn. 2. Inf + Inf. 3. Sn + Inf. 4. Inf+Sn. Орыс мақал – мәтелдерінің абсолюттік көпшілігі Sn+ Sn схемасы бойынша са- лынған. Қазақ мақал -мәтелдері де осы сызбаға ұқсас болып келеді. Бірақ жүз па- йыз осыны қайталайды деп айтуға болмайды. Мысалы: Орыс тілінде: Неверный друг – опасный враг; Молчаливая собака не слуга; Борода глазам не помеха; Кровь – не вода, сердце – не камень. Қазақ тілінде: Sn + Sn: Білім – қуат (Знание –сила); Жастық – әлсіздік емес (Молодость – не сла- бость). Көп сөз- күміс, аз сөз- алтын. Ауыз-дарбаза, сөз- самал. Номинаценттік мақал-мәтелдер қарапайым бола отырып, өз бетінше жұмыс іс- тейтін предикативті бірліктер (ұсыныстар) болып табылады. Например: Время – судья; Доброе начало – половина дела; Счет дружбе не поме- ха, так и в составе сложных предложений БСП: Лето- припасиха, зима – подбериха; . ССП: Глаза – бирюза, а душа –сажа; СПП: Кто друг прямой, тот брат родной; Жиі номинаценттік мақал-мәтелдердің құрамында екі салыстырмалы одақ қол- данылады: не және қалай. Мысалы: Девичьи слезы, что роса на восходе солнца; Человек что замок: к каж- дому нужно ключи подобрать; Человек без Родины, что соловей без песни; Речь без пословицы, что еда без соли; Жизнь как луна: то полная, то на ущербе; Дружба как стекло: разобьется, не склеишь. Орыс тілінде SN + Sn құрылымы бар номинацентрикалық мақалдар ерекше орын алады: Льстец под словами – змей под цветами; Слово – серебро, молчание – золото; Старость – не радость, смерть – не камень; Кукушка не ястреб, а неуч не мастер; Стар – что собака, а мал – что щенок; Для муравья капля – озеро; На безрыбье и рак рыба; На чужой стороне и орел – ворона; Сто голов – сто умов. Қазақ тілінде құрылымдық схемаға сәйкес салынған номинаценттік мақал-мә- телдер жиі кездеседі: Мақал-мәтелдер қарапайым сөйлемдермен ұсынылған: Қыз – қонақ; Білім – кеме; Отан − қуат, отбасы − шуақ; Көз− бұлақ, көңіл − сынап. Номинаценттік мақал-мәтелдер қарапайым сөйлемдермен ұсынылған Inf + Inf құрылымы: Жизнь прожить – море переплыть; Писать – не языком чесать; С волками жить – по-волчьи выть; Волков бояться – в лес не ходить; Друга узнать – пуд соли вместе съесть; Иному и век изжить – ровно ( просторечное словно) шутку пошутить. Өмір сүру-теңіз кесіп өту; жазу- тіліңмен орақ ору емес; қасқырмен өмір сүру-қасқыр- ша өмір сүру; Қасқырдан қорыққан орманға бармайды; досыңның кім екенін білу -бір пұт тұз жеумен бірдей; Жақсы ат – жан серігі; Шешеннің тілі – шебердің бізі; Жақсы сөз – жарым ырыс; Уақыт – ұлы емші; Жері байдың −елі бай; Асылдың бірі − адалдық. Қазақ тіліндегі номинаценттік мақал-мәтелдер күрделі сөйлемдермен ұсыныл- ған және олар қазақ мақалдарының көпшілігін құрайды: Орынды айтылған сөз – Орнына қағылған шеге сияқты. Аузына келгенді сөйлеу- ақымақтың ісі, алдына 199 келгенді жеу-айуанның ісі. Көп жасап күміс болғанша, аз жасап алтын бол. Сөздің сәні – мақал, шектің сәні – сақал; Сөз атасы – құлақ, жол атасы – тұяқ, су атасы – бұлақ; Жақсы аға – орман, жақсы іні – қорған; Ашу – дұшпан, ақыл – дос. Ине көзінен сынады, шешен сөзінен сынады. Осылайша, семантикалық және құрылымдық қатынастарда елеулі айырмашы- лықтарға ие болған орыс және қазақ тілдерінің номинаценттік мақалдары мазмұн тұрғысынан да, білдіру тұрғысынан да белгілі бір бірлікті сипаттайды. жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|