60х84 1-8 Сарыбаев indd

231
ҚАЗІРГІ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАРДАҒЫ 
МӘДЕНИЕТАРАЛЫҚ КОММУНИКАЦИЯНЫҢ ӨЗЕКТІ 
МӘСЕЛЕЛЕРІ
Нұртаева А. 
Педагогика ғылымдарының магистрі, Қазақ ұлттық қыздар педагогикалық 
университеті
Абдирасилова Г. 
филол. ғ. к., доцент, Қазақ ұлттық қыздар педагогикалық университеті
Асанбаева А. 
филол. ғ. к., доцент
Қазақ ұлттық қыздар педагогикалық университеті
Қазіргі замандағы қоғамның талабына сай шет тілдерін оқып үйрену – адам бі-
лімінің тек ағартушы – тәрбиелік компоненті ретінде ғана қарастырылып қоймай, 
адамның кәсіби және тұлғалық тұрғыдан қоғамда лайықты орын алуға ұмтылы-
сын да қарастырады. Халықаралық қатынастардың кеңейуінің нәтижесінде және 
халықаралық байланыстың даму жағдайында әртүрлі тілде ақпарат алмасу кеңғі-
нен жолға қойылып отырғандығы мәдениетаралық коммуникацияның Қазақстан 
сияқты дамушы елдегі маңыздылығын көрсетеді. Коммуникация адамдардың өза-
ра түсінісуі, бір-біріне әсер етуі, ақпарат алмасу кезінде негізгі қызмет атқарады. 
Мәдениетаралық коммуникация — қазіргі заманның маңызды құбылыстарының 
бірі, ол әр ел ішінде және елдер мен халықтар арасындағы қоғамдық қатынастарға 
айтарлықтай әсер етеді. Қазіргі кездегі қоғамдық өмірде, проблемалардың өзекті-
лігі тек мәдениетаралық қарым-қатынасқа байланысты емес, әр түрлі халықтардың 
түрлі салаларындағы танымдық қызығушылығын, өзге де дақылдар мен ұмтылы-
сын байыту, өз мәдениетін, сонымен бірге объективті әлеуметтік, саяси және эконо-
микалық процестерді басқару санымен өкілдері арасында байланыс орнатылады. 
Бүгін барлығы айқындалып келе жатыр, технологиялық дамыту және тығыз ын-
тымақтастықтың түрлі салалары, әртүрлі мәдениетке жататын адамдардың қарым-
қатынас жасауын мәжбүрлейді. Мәдениетпен айналысатын адамдармен байланыс-
қанда, өз туғанына ұқсамайтын, нақты мәліметтерден өмірбаянға айналды. Бұл 
мысал мәдениетаралық коммуникацияның бірқатар ең өзекті мәселесіне айналды. 
Қатысушысы бола қалған күнде, кез-келген түрдегі мәдениетаралық байланыстар, 
адамдар өзара іс-қимыл басқа ұлт өкілдерімен, көбінесе айтарлықтай бір-бірінен 
ерекшеленеді. Айырмашылықтар тіл, ұлттық тағамдары, киім, нормалары мен 
қоғамдық мінез-құлық қатысты орындайтын жұмысына жасайды бұл байланыс 
қиын, тіпті мүмкін-емес. Сол уақытта ғылыми-техникалық прогресс және ақылға 
қонымды күш-жігерді және бейбітшіл бөлігін адамзат ашады, барлық жаңа мүм-
кіндіктерді, формалары мен түрлерін, қарым-қатынастың өзара түсіністік, төзімді-
лік және сыйластық мәдениеті-қатынас серіктестерінің басты шарт тиімділі болып 
табылады. Табысты тәжірибені құру және дамыту, ұлтаралық және дінаралық өмір 

232
сүруін жалғастыруды тудыру деген қызығушылық әлемдегі өзара қарым-қатынас 
мәселелері адамдар арасындағы түрлі этностар мен діни сенімдегі соңғы жылдары 
бар, өкінішке орай, тұрақты үрдісі әлі шиеленісуде. Әлбетте, Қазақстан аумағында 
мұндай үлкен этникалық топтар саны тұратынына ежелден баса назар аударуы ке-
рек интеграция және өзара іс-қимыл деген сұрақтарға көңіл бөлу керек. 
Қазақстан Елбасы Н. Ә. Назарбаев «Тарих толқынында» деген өз кітабында, 
ұлттық диаспора бола алады» бүкіл қазақстандық тізуде мәдени шындықты өзі-
нің этноматериялық мәдениеті сынықтары ретінде емес, Қазақстанның толық 
өкілеттілігі болу, елімізден басқа мемлекеттердің жуйелерінен ұлттық-мәдени ар-
наларының бірі болу». Ұлттық диаспораға, жаңа тәуелсіз мемлекетте – Қазақстан 
Республикасында өмір сүретін, Қазақстан және басқа да мемлекеттермен мәдени 
диалог жүргізуге жолсерік болуға маңызды міндет беріледі. Сонымен бірге, эт-
но-лингвистикалық диаспоралар өздерінің саяси, тілдік, этникалық субъектілігін 
мәдени даму және мәдениет қызметі арқылы көрсетеді, соның ішінде халықара-
лық қатынастар деңгейіне жетеді. Коммуникация қатынас жасау, ой-пікір алмасу 
деген мағынада қолданылып жүр. Коммуникация немесе қатынас жасау дегеніміз 
қоғамдық субъектілердің (жеке адамдардың, қоғамдық топтар мен таптардың т. б.) 
өзара байланысу және қатынасу процесі; түрліше іс-әрекеттер, хабарлар мен тжіри-
бе, қабілеттілік пен дағды-шеберлік және сондай – ақ өндіріс нәтижелерін алмасу; 
қоғам мен жеке адамның қалыптасуының және дамуының қажетті де ең жалпы 
шарттарының бірі. 
Коммуникация – латын тілінен енген «communico» байланыс жасаймын немесе 
қарым-қатынас жасау деген ұғым. Коммуникация сөзінің басқа мағынасы траныс-
порттық байланысты білдіреді. Біздің зерттеуімізде әрине «коммуникация» терми-
нінің бірінші мағынасы қолданылады, себебі зерттеуіміздің пәні адамдар арасында 
қарымқатынас, байланыс болып табылады. О. Я. Гойхман мен Г. М. Надеин линг-
вистикалық энциклопедиялық сөздіктен алған ұғымдарын ғылыми анықтамамен 
байланыстыра отырып «коммуникация – іс-әрекетте, қызметте өзін-өзі тану про-
цесінде адамдар арасында ерекше байланыс жасау формасы» деп анықтама береді. 
Мәдениет жеке этносқа тән белгілі табиғи әлеуметтік ортаға сәйкес қалыптас-
қан құбылыс екенін айта келе, академик Ә. Т. Қайдар өмір – тіршілік салты ортақ, 
ортақ дүнетаным, ортақ психология сияқты, этносқа тән белгілердің бәрі сол этнос 
мәдениет ниетінен көрініс табатынын, ал соның бәрін танып-білу құралы тіл еке-
нін мәдениеттану ғалымдарының тегіс мойындайтынына тағы бір оралады, өйт-
кені «мәдениет» – жеке адамның басына тән қасиеттерден басталып, бүкіл ұлттық 
тілді, ғасырлар бойы қалыптасқан ұлттық сана, дүниетаным, салт-дәстүр, руха-
ни – материялдық байлықтың бәрін түгел қамтитын өте күрделі ұғым. Тіл – ұлт 
мәдениетінің тірегі. Ол мәдениеттің айнасы, құралы ғана емес, ұлт болмысынан, 
дүниетанымынан хабар беретін ұлттық рух. Тіл арқылы мәдениеттану негізінде 
ұлтқа тән психологияны, оның ойлау жүйесіндегі танымдық сана-сезімді анықтау-
ға болады. Мәдениет пен тілдің ара-жігі туралы алғаш сөз еткендердің бірі амери-
кандық дискриптивті мектептің ірі ғалымы Эдуард Сепирдің пікірінше «мәдениет 
– халықтың ойлауының, іс-әрекетінің көрінісі, ал тіл – қалай ойлаудың көрінісі». 

233
Тіл мен мәдениет – бір-бірінен ажырамайтын екі бірдей әлеуметтік құбылыс. Қо-
ғамның өзі адамнан ал адам жеке тұлғаның қалыптасуы тіл мен мәдениет бірлігі-
нің тұтастығынан тұрады. 
Күнделікті өмірде мәдениет «еңбек мәдениеті», «ойлау мәдениеті», «сөйлеу 
мәдениеті», «тіл мәдениеті» тағы басқа ондаған сөз тіркестерін жиі қолданамыз. 
Олардың ішінде біздің зерттеу тақырыбымызға қатысты сөйлеу мәдениеті, ой-
лау мәдениеті, тіл мәдениеті, жазу мәдениеті деген сөз тіркестеріндегі «мәдениет» 
ұғымының мазмұны мен мағынасы нені білдіреді және оның тілге қандай қатысы 
бар – осы мәселеге біраз тоқталып өтелік. Мәдениет сөзі түрік тілінен «medeniyet» 
деген сөзден алынған болуы керек адамның қолымен және ақыл ойымен жасал-
ған дүниені білдіретін сөз. Ал орыс тіліндегі «культура» сөзінің төркініне келсек, 
ол сөз орыс тілінде XIX ғасырдың орта шенінде пайда болыпты. Батыс Еуропа-
лық авторлардың еңбектеріне қарағанда «культура» сөзі XVIII ғасырдың екінші 
жартысында Германияда қолданыла бастапты, ал мәліметтерге қарағанда ертедегі 
Рим философы – Цицерон (біздің эрамызға дейінгі І ғасырда) культура души сөз 
тіркесін қолданыпты. Демек культура сөзі ертедегі латын тілінен «culture» (өңдеу, 
тәрбиелеу деген мағына береді) сөзінен шыққан. Содан бері ол сөз лексикалық жа-
ғынан түрліше өзгерістерге ұшырап, қазіргі заманғы мағынасына жетіпті. 
Сонымен, мәдениет дегеніміз қоғамдық дамудың нәтижесі, қоғам өмірінің аса 
маңызды бөлігі. Міне осыдан келіп туындайтын мәдениаралық коммуникация қа-
ғидаларына сәйкес шет тілін оқып – үйрену оқушыны сабақ барысында ұшыра-
сатын жат әлемді жақсырақ түсінуге, сол жат әлеммен ұшырасу нәтижесінде өз 
әлемін айқынырақ, дәлірек түсініп, анығырақ білуге төселдіруі тиіс. 
Адамның мәдениетаралық қарым-қатынасы төмендегідей үш жолмен іске аса-
ды: 1) әрбір адам өзі туып өскен тарихи дәуірдің мәдениетін игеру арқылы адам 
болады; 2) мәдени ортада мәдени байлықтардың бір иесі ретінде әрекет етеді; 3)
белгілі бір дәрежеде мәдениетті жасаушы. Мәдениет туралы қарапайым түсінік-
тер оны көркем мәдениетке немесе адамдардыңдың білімділігі мен тәрбиелілігі-
не ұқсатады. Алайда «мәдениет» ұғымының аса кең тараған мәні оны тарих да-
муы барысында адам жасаған бейнелердің, нысандардың материалдық заттардың 
жиынтығы ретінде түсіну. Осы түсіндіруде мәдениет дегеніміз адамзаттың барлық 
жетістіктерінің қорытындысы сияқты, адам жасаған «екінші табиғат» сияқты не-
месе жабайы табиғаттан ерекшк нағыз адами әлемі. Кез-келген мәдениеттің ядро-
сы дәстүрлердің көмегімен тарайтын идеялар мен ерекше құндылықтар. 
Мәдени қарым-қатынастың ең жоғары күрделі құралы тіл болып табылады. Мә-
дениетсіз тіл өмір сүре алмайды. Тіл – адамзат өмір көріністері топтасқан сиқыр-
лы айна. Тіл – мәдениет қазынасы. Тіл – мәдениет қаруы. Тіл өмір сүріп отырған 
кезде сол елдің мәдениеті де өмір сүре береді. Мәдениаралық коммуникация өзінің 
қалыптасу барысында пәнаралық дисциплина түрінде пайда болады. Мәдениета-
ралық коммуникацияға үйретудің алғашқы оқу бағдарламалары мен оқу әдісте-
месі әртүрлі ғылым салаларынан алынып отырды. Оны оқытудың американдық 
және батыс Еуропа Университеттерінің тәжірибесі негізінде оқу бағдарламалары 
жасалынды. Басқа ұлт өкілдерін және олардың мәдениетін түсінуге ұмтылыс, мә-

234
дениеттер арасындағы ұқсастықтар мен ерекшеліктерді анықтау адамзаттық мәдени 
және этикалық әртүрлілігі барлық уақытта өмір сүріп келген. Оның синонимдері мә-
дени түйісу, этникоаралық коммуникация, және де мәдениетаралық интеракцияны тү-
сіндіру. 
Әлемдік мәдениеттің әртүрлілігін тану, оның өмір сүруінің әлсіздігін сезіну, дәс-
түрлі мәдениеттің жойылу қаупі бәрі сәйкес пәндердің күрт дамуына алып келді, олар 
адамзат тарихындағы жаңа феномен – жер халықтарының бір-біріне қызығушылығы. 
Мәдениетаралық коммуникацияны зерттеу төмендегідей құбылыстармен ұғымдармен 
танысуға жағдай жасайды. Қатысым коммуникация принциптері, мәдениеттің негізгі 
қызметі, қабылдау мен комуникацияға мәдениеттің әсері, адам әрекетіне мдениет әсе-
рін сипаттау көрсеткіштері Коммуникация теориясы мамандары қатынас кезінде 90% 
ақпарат тілдік емес құралдар көмегімен беріледі деп санайды. Өзін-өзі ұстау әдеп, ым, 
дене қозғалысы. Мәдениетаралық құзырлылықтың дамуы қазіргі жағдайда аса өзекті 
болып тұр. 
Шетел тілдерін үйрену кезінде не айтқанын дұрыс түсіну ғана емес, сондай-ақ сол 
тілде сөйлеушінің әдеттегі тілдік тәсілдерін игеру де өте маңызды. Мәдениетаралық 
құзырлылық ұғымын түсінуге тырысу міндетті түрде сауатты қарым-қатынастың дағ-
дыларын үйренуге вербалды деңгейде жағдай жасайды. Коммуникациядағы сауат-
тылық әсіресе таныс емес шетелдіктермен қатынас фондық тарихи мәдени білімнен 
басқа грамматикалық құрылым және лексикалық бірліктер жиынтығын белсенді пай-
далануды керек етеді: 
– Әңгіме барысында барлық алдын ала қарастырылмаған бұрылыстарға икем болу; 
– Тілдік мінез құлықтың бара-бар сызығын тез анықтау;
– Кең ауқымды қорынан нақты құрамдарды қатесіз таңдау (оны британдықтар арна-
йы термин – social language деп белгілейді)
Ұсынылған жағдаятта оларды жүйелі түрде қолдану. 
Кез-келген мәдениеттің өзгешелігі оның әлемнің мәдени көрісінде аяқталуы, ол бір-
те-бірте сол мәдениеттің пайда болуы мен өмір сүруінде қалыптасады. 
Әлемнің мәдени көрінісі әртүрлі мәдениеттегі адамдардың өмірді өзінше қабыл-
дауы, сезуі және сол туралы қобалжу нәтижесі, осыған байланысты олар әлем туралы 
өз түсінігін, әлемнің қайталанбас бейнесін жасайды. 

жүктеу/скачать

Достарыңызбен бөлісу: