A. Б. Абдуллина мифтік фольклор оқу құралы Ақтөбе, 2014 Пікір жазғандар

Табиғат құбылыстары жайындағы мифтердің құрылысы мен мәні

жүктеу/скачать 1,03 Mb. бет 16/45 Дата 14.05.2023 өлшемі 1,03 Mb. #93081

5.4 Табиғат құбылыстары жайындағы мифтердің құрылысы мен мәні. Қазақ мифологиялық әдебиетінде табиғат құбылыстары мен оның басты күштеріне байланысты мифтер тәңірлік діннің ықпалынан пайда болды. Өзіндік ерекшеліктеріне сәйкес табиғат құбылыстарын әуедегі құбылыстар, жердегі құбылыстар деп екіге бөлуге болады. Жалпы алғанда, әуедегі құбылыстардың ең бастысы, олардың діни түсінікте жүзеге асуы. Алдымен күн күркіреу құбылысына тоқталар болсақ, Ш.Уәлихановтың мына пікірін алып көрейік: «Қазақтарда күннің күркіреуін тәңірінің қаһарлы даусы, ал найзағайды шайтандарға атқан оғы...» [22, 21-б.]. Бұл пікірді келтіре отырып, Ш.Уәлиханов ислам дініне жат, шамандық діннің негізінде қалыптасқан, өйткені күннің күркіреуін құдайға қатыстыру әдепсіздік деп санайды. «Қазақтардағы шамандықтың қалдығы» атты еңбекте Ш.Уәлиханов күн күркіреген кезде қазақтардың қандай «дәстүр» жасайтыны турасында былай дейді: «...отағасы – үйдің иесі шөмішті қолына ала салып жүгіріп шығады да, киіз үйді айнала жүгіріп сабалап: «Сүт мол, көмір аз», - деп дауыстайды, ал үйге қайтып оралған соң, шөмішті керегеге қыстырып қояды. Күн күркірегенде босағаға сүт құяды деп те атайды» [22, 21-22 бб.]. Осы салттарынан ескілік шамандықтың қалдығы, яғни кәделердің барлығын жасағанда, молшылық болады, аспандағы Тәңір бізді көру үстінде, не тілсеек, сол орындалады деп есептеген. Ал «Қазақтың мифтік әңгімелері» атты жинақта бұл сюжет былайша көрініс береді: «Күннің күркірі – періштенің айқайы, найзағай – оның оғы, шайтандарды қуып жүріп, сол оқпен атады» [23, 23-б.]. Ал бұл жерден біз қазақ түсінігінің жаңа жетіліп, ислам танымына лайықталған пікір-пайымын көреміз. Өйткені пріште мен шайтан – ислам түсінігі бойынша қарама-қайшылықта, диалектикалық күйде, мәңгілік күресте жүретін, адамзат игілігі үшін «қатар» қызмет ететін ажырамас тұлғалар. Ал «Мифы народов мира» атты еңбекте басқа халықтар түсінігінде найзағайдың емес, жел, құйынның «құдай» кейпінде келетінін айтады. «Так, сильный ветер (ураган, буря) является вестником божественного откровения» [24, 241-б.], - деген пікірден құдайдың ашулануын, оның қаһарын, ашуын «жел» арқылы жеткізгенін көре отырып, халықтар арасында қалыптасқан «құдайдың ашуы» мотивінің әр ұлтта түрлі жағдаятпен берілетініне көз жеткіземіз. Табиғат құбылысының келесі түрі кемпірқосаққа келетін болсақ, ежелгі түркі халқы үшін жама нышан болған. Өйткені олар үшін кемпірқосақ – жер мен көкті байланыстырушы, өлген адам сол кемпірқосақ арқылы аспанға шығып кетеді деп есептеген. «Ежелгі Қазақстан мифтерінде» және «Қазақтың мифтік әңгімелері атты жинақтарда халық түсінігінде кемпірқосақты былайша түсіндіреді: «Кемпірдің қосағы – ұзын арқанмен мойындарынан бір-біріне айқастыра тіркеп байлаған қой, ешкілер тобы. Әлі күнге дейін жайлауда, қой-ешкілерді саумас бұрын жан-жаққа бытырап қашып кетпес үшін оларды матастырып байлайды. Аспан елінде тұратын бай кемпір қосағындағы қойларын осылай жинап, ылғи жауыннан кейін сауады деп есептеледі. Ол кемпірқосақтың көмегімен қойларды екі жағынан ілгекке іліп, қосақтап, жерге байлап қояды. Қосақталған қойлардың түр-түсі сан алуан болғандықтан, кемпірқосақ та түрлі-түсті» [25, 212-б.]. Бұл жерден біз қазақ халқының жерде, аспанда, жер астында да адамдар тұрады деген ежелгі түркілік түсінігін көреміз. Сонда үш әлем формуласы «өмір» функциясымен жүзеге асып, сол әлемдердің бір-бірімен тығыз қарым-қатынаста екенін мифтерден анық байқауымызға болады. Табиғат құбылысының келесі бір түрі – жердегі құбылыстарға байланысты мифтерге тоқталсақ, тек жел туралы түсінік сақталған. «Жел иесі» деген мифті келтірейік: «Тарбағатайда Ор Қашар атты тау бар. Сол таудың бір қуысынан оқтын-оқтын қатты жел, қарлы боран толассыз соғып тұрады. Оны ел «ебі» желі деп те атайды. Ел ішіндегі әңгімелерге қарағанда, бұл ебі Ор Қашар тауындағы «Қара пұшық» деген үңгірден шығады. Ол үңгірдің ішінде ауық-ауық үрлеп, ебі соқтыратын Жел Иесі бар екен. Ерте кезде бір әкім осы үңгірді бітеп тастап, желден біржолата құтылмақ болады. Әскеріне елден тоқсан өгіздің терісін жинауға және үлкен-үлкен тастарды домалатын, бір жерге үюге бұйрық береді. Сарбаздарын саты арқылы «Қара пұшық» үңгіріне шығарып, әлгі өгіз терілерін оның аузына шегелетіп, сыртынан тастармен бастыртады. Ел жұмысты тындырдық деп масайрап отырғанда, үңгірдегі Жел Иесі оянып кетіп, қаһарлана үрлеп қалыпты. Сонда тастар аспаннан жауған бұршақтай, терілер қаңбақтай ұшып, адамдарды төбесінен жай түскендей жайратып, жым-жылас етіпті» [25, 212-б.]. Бұл жерден біз Жел образының алыптық, яғни гигантоманиялық кейіпте келіп, халықтың «әр нәрсенің иесі» деп сенген тәңірлік діннің белгісін көреміз. Жел иесінің қазақ танымындағы бейнесі үңгірдің ішінде орналасқан ебі соқтыратын күш ретінде сипатталса, «Мифы народов мира» атты еңбекте басқа халықтардағы сипаты былай көрінеді: «Ветер, как взвихрение воздух большой мощи, сам по себе ассоциируется в мифологиях с грубыми хаотическими силами, сферой деятельности титанов и циклопов, что отразилось в греческих представлениях об Эловой пещере как о подземном жилище ветров (аналогичная «пещера ветров» - в мифологии индейцев Северной Америки). Однако как дуновение – дыхание ветер связан и с противоположного характера представлениями» [24, 241-б.]. Сонда ежелгі грек түсінігі бойынша Желдің бейнесі үңгірдегі титан, циклоптар тұқымдастарына жататын күшті, ең әлеуетті және дөрекі түрде келетін алыптар кейпінде келеді. Сонымен бірге бұл пікірден біз грек мифологиясынан басқа бұл мотивтің Солтүстік Америкадағы үндістер танымында да кездесетінін байқаймыз. Жалпымифологиялық жүйеде бұл ортақ мотивтің кездесуі түркілік таным көкжиегінде «сюжеттік мотивтердің көшу» деңгейінің басымдылығынан көрінеді. Жел Иесінің алыптық жүйеде үңгірде өмір сүруі мифтік сананың ең төменгі стадиясында, яғни халықтар танымындағы «көпқұдайлылық» сеніміне сәйкес, дәлірек айтқанда, анимистік, «әр нәрсенің жаны бар» деген ұғыммен сай келеді. Сайып келгенде, табиғат құбылыстарына байланысты туған мифтердің дені ежелгі түсінік – тәңірлік дінінің аясында, анимистік болмыста дамып, жетілгенін бағамдаймыз. Сөйте тұра, қазақ мифологиясында кездесетін «тәңірдің ашулануы», «Жел Иесінің болып, үңгірде тіршілік ету» мотивтерінің әлем халықтарының грек, үндіс секілді түрлерінде интерпретацияланып қолданылатынын көреміз. Бұл жердегі басты өзек, басты қағида - әр нәрсенің өз «иесі», «қожасы» бар деген түсінік. жүктеу/скачать 1,03 Mb. Достарыңызбен бөлісу: