А. И. Исаева Қазақ халқындағЫ
-mapay Қ А ЗА Қ ҚОҒАМ ЫНДАҒЫ БА ТЫ РЛЫ Қ ДӘСТҮРЛЕРДІҢ ТАРИХИ БАСТАУЫ ЖӘНЕ ЭВОЛЮЦИЯСЫ 1.1. «Батыр» сөзінің этимологиясы
жүктеу/скачать 7,97 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- 110 Радлов В.В. Опыт словаря тюркских наречий. - СПб.: Имп. АН, 1911. - Т. 4. - Ч. 2. - С. 95 - 96. 27
| 1-mapay
Қ А ЗА Қ ҚОҒАМ ЫНДАҒЫ БА ТЫ РЛЫ Қ ДӘСТҮРЛЕРДІҢ ТАРИХИ БАСТАУЫ ЖӘНЕ ЭВОЛЮЦИЯСЫ 1.1. «Батыр» сөзінің этимологиясы «Батыр» сөзі Қиыр Шығыстағы алтай тіл семьясына жататын халықтардан бастап, батысында Шығыс Европадағы славян тіл- дес халықтарда, солтүстігінде фин-угор тіл семьясына жататын халықтарда, ал оңтүстікте Солтүстік Кавказ халықтары арасын- да кең тараған сөз болды. Бұл феноменнің басты себебі көшпе- лі дүниенің қозғалысқа түсуіне байланысты жаңа әлеуметтік топ «батырлардың» қалыптасуы болды. Бүгінде «батыр» сөзінің эти мологиясы туралы нақты ғылыми дәлелденген ортақ пікір жоқ. Бірақ бұл сөздің бір ерекшелігі қандай тіл күрамында қолданыл- масын барлық тілдердегі ұғымы бір. Қазіргі кезеңдегі тарихи зерттеулерге талдау жасай отырып, «ба тыр» сөзінің этимологиясына байланысты зерттеулерді үш топқа бө- ліп қарастыруға болады. Бірінші топқа «батыр» сөзі көне түркі тілінде қалыптасқан үғым деген пікірді қолдаушыларды жатқызуға болады. 1891 жылы жарық көрген энциклопедиялық сөздікте «бога тырь» - түрік сөзі. «Бахгатур», «багадур», «батур», «батырь», «батор» деген эр түрлі үлгіде қолданылғаны айтылып, «бога тырь» сөзінің ең алғаш Серницкийдің 1585 жылғы кітабында кез- десетіндігі атап көрсетілген110 110 Радлов В.В. Опыт словаря тюркских наречий. - СПб.: Имп. АН, 1911. - Т. 4. - Ч. 2. - С. 95 - 96. 27 2 8 1 -ТАРАУ. Қазак қоғамындағы батырлык дәстүрлердін тарихи бастауы ... Профессор И.Е. Андреевскийдің энциклопедиялық сөздігін- де «батыр» сөзінің ешқандай да орыстық тамыры жоқ, ол алғаш- қы кезде татарлардың эскер басының титулы ретінде қолданыл- ғанын жэне батырлардың тек татарлар заманынан бастап пайда болды деген пікірден аулақ екенін айта келіп, татарлар кезеңіне дейін бұл сөздің синонимдері ретінде «храбрь», «хоробрь» сияқ- ты сөздердің пайдаланылғанын айтады111 Ал М. Фасмер сөзді- гінде «батыр» сөзінің орталық Волга жерінде артель старшина- сы, жүкшісі деп қолданылғаны туралы айта келе Соболевскийге сілтеме жасай отырып, бұл сөз түріктің «батыр» сөзінен шыққан дейді. Ол «ержүрек, күшті, атта шаба алатын адам» орыстың «бо- гатырымен» ұқсас деп есептейді. Семантикалық тұрғыдан атаман сөзімен салыстыруға болатындығын атап өтеді112 Бірқатар зерттеушілер «батыр» сөзінің этимологиясына ерекше мэн бере отырып, оның түркі халықтары арасында ке- ңінен тарауы VI ғасырдан бастау алып, ІХ-Х ғасырларда Вол га бойындағы түрік тілдес булгарлар мен хазарлар арасында тарай бастады деп есептейді. Мысалы, белгілі түркітанушы С.Г. Кляшторный «багатур» термин-титулы көне түркілер ара сында VI ғасырдан бастап тарай бастады деп есептесе113, ал Ми- норский X ғасырда хазарлар арасында кеңінен тараған «багатар» титулын Аланияның билеуші топтары қолдана бастады, - дей келе, бұл сөзді «багаир» түрінде аландар арасында кеңінен тара- ғанын Ибн Руст жазып кетсе, ал грузин хроникаларында да осы ұғым кездеседі деп жазды114. В.Б. Пфафф «осетин княздарында татарлардың құрметті «Багатар» титулы VIII ғасырда хазарлар- мен араласудың нәтижесінде пайда болды деп ж азса115, В.Ф. М ил лер «түрік сөздері, соның ішінде «Багатар» сөзі де, осетин тілі- жүктеу/скачать 7,97 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|