Валиханов Ч.Ч. Собрание сочинений в пяти томах-Алма-Ата: Наука, 1985.- Т . 4 . - С . 75

78
2-ТАРАУ. XVIII - XIX ғасырдың алгашкы жартысындагы
казак коғам ы нда...
Кіші жүздегі рулар арасындағы өзінің хандық билігінщ әлсіз- 
дігі туралы Әбілқайыр ханның 1734 жылғы қараша айында импе­
ратор Аннаға Ор өзенінің сағасына бекініс салуды қайтара ұсы- 
нып жазған хатында да ашық мойындаған. Енді сөзіміз дәлелді 
болу үшын дэйексөзден үзінді келтірсек: «Мен Әбілқайыр хан, 
жоғары мәртебелім, сізге еш пайдам болмады. Өйткені қырғыз 
— қайсақ халқы менің жарлықтарымды мүлде тыңдамаиды...» .
П. Рычков дерегінде де мынадай цитата ұшырасады, деректің 
мағынасын жоғалтпас үшін сол қалпында беріп отырмыз: «Пра­
вительство в тех ордах по большей части походить на демократи­
ческое; ибо кто въ каком роде старые и богатые, того и почитают. 
Но власти надлежащей не только старшины, но и сами владельцы 
надъ народомъ почти не имеютъ, разве тогда, когда для добычи 
ездятъ, или защищаются отъ непріятелей своихъ, ханамъ и стар- 
шинамъ своимъ повинуются, и по ихъ приказамъ собираются и 
поступаютъ»2
3
0
231
Тарихшы Е.Бекмахановтың еңбегіндегі: «...батырлардың әлеу- 
меттік рөлінің өсуіне қазақтардың жоңғарлармен, одан кейін Ор­
та Азия жаулап алушыларымен болған соғыстары ерекше ықпал 
етті. Осы соғыстардың нәтижесінде батырлар ру басшысы тіз- 
гінін қолдарына алып, қоғамдық өмірдегі жетекші түлғаға ай- 
налған. Бүл туралы қазақ агартушысы Ш. Уәлиханов былай деп 
жазды: «Батыр - қазақтар арасында сұлтаннан кейінгі ең атақты 
тұлга... Ол ең беделді адам, оның кеңестері халық арасында сал- 
мақты...»232 - деген сөйлемдері де осыны көрсетеді.
Сонымен қатар, көшпелі қазақ қоғамында қүрметгі батыр атағы- 
на басы ерікті кез келген адамның қол жеткізе алатындығына орай 
қазақтың беделді хандары, мәселен, Тэуке хан жэне т.б. батыр ата- 
ғын қоса иеленген. Тіпті Абылай ханның өзі қалмақ батыры Ша- 
рыштың басын алғаннан кейін гана қалың елге танылғаны белгілі.
Хандық биліктің әлсіздігіне сол кездегі халық арасынан шык- 
қан батырлар мен билердің, тұлғалардың рөлінің өсуі де өзіндік

жүктеу/скачать 7,97 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: