Казахско-русские отношения в XVI-XVIII веках (Сборник документов и материалов)

1 0 2
2-ТАРАУ. XVIII - XIX ғасырдын алғашкы жартысындагы қазақ қогамында ...
тының ішкі саяси жүйеде айтарлықтай дәрежеге ие болғандығын 
аңғарамыз. Демек, осы уақытта батырлар жай ғана қару асынған 
жауынгер немесе қолбасшы ғана емес, мемлекеттік мәселелерде 
сөзі бар, өзі шешім қабылдай алатын элеуметтік құрылым ретін- 
де пісіп жетілген. Бұл дала демократиясының өзіндік құндылы- 
ғы болатын. Г. Спасскийдің деректеріне сүйенсек, қарастырып 
отырған кезеңде үш жүзге бөлінген 67 ру-тайпалық бірлестіктің 
жиырма бесінің билік басында (37,3%) батырлар болған298
Би-батырлардың саяси өмірдегі ауыр салмағын келесі ста- 
тистикалық деректерден байқауға болады. 1743 ж. Ор кезде- 
суіне Ш ақшақ Ж энібек 431 ел басшысын ертіп келеді, тама Есет 
батыр 153 адаммен келді, ал Әбілқайырдың күйеу баласы Жәні- 
бек сұлтанға 47 адам ғана ерген. Ресей құжаттарында Жэнібекті 
«өзге ру басыларынан көп жоғары, қазақтың екі ордасында да 
ханменен тең билігі бар. Орынборға келген кезінде оған ерген 
билер саны ханға ергендерден көп жэне бэрі салмақты, белгілі 
билер» деген баға кездеседі299 И. Неплюевтің өзі Жэнібекпен 
тең сөйлесуге мэжбүр.
Дәстүрлі қазақ қоғамындағы элеуметтік жіктелу барысында 
батырлардың үстем тапқа жетуіне тарихи кезеңдегі эскери-бас- 
қару құрылымының үлкен рөл атқаруы жатты. Жоғарыда ай- 
тып өткеніміздей қандай да бір әлеуметтік институттың маңызы 
оған деген шынайы қажеттіліктің артуына немесе төмендеуіне 
байланысты реттеліп отырған. Осы қағиданы ұстанатын болсақ, 
XVIII ғасырдың алғашқы ширегі батырлар институтының қо- 
ғамның сұранысын қанағаттандырып, соның нәтижесінде хан- 
дық институтты билік тетіктерінен ығыстырды. Есесіне Шыңғыс 
түқымдары қалай дегенде де билік тізгінін қолдан шығарып ал- 
маудың амалын іздеп, орыс шекпенінің астынан ыңғайлы жэне 
пайдалы орын қарастырды. Мұндай әрекеттер керісінше батырлар 
тарапынан наразылық тудырып, Сырым Датүлы, Исатай Тайма- 
нұлы тәрізді батырлар бастаған қозғалыстар жалғасқан болатын.

жүктеу/скачать 7,97 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: