А. О. Тымболова драмалық шығармалардың лингвистикалық поэтикасы Алматы, 2013 А. О. Тымболова драмалық шығармаларды лингвистикалық поэтикасы
Сахна тіліндегі интонацияның бағалауыштық-экспрессивтік қызметі
жүктеу/скачать 1,66 Mb.
|
Лингвистикалық поэтика. Монография
| Сахна тіліндегі интонацияның бағалауыштық-экспрессивтік қызметі
Сахнадағы бейненің уақыт талабына сай өзгеріп отыруы да заңды құбылыс. Әр кезеңнің өз театры, өз бейнесі, өз шындығы, өз мінезі болады. Кез келген ұлттың сахна өнері өзінің тегінен, түп-тамырынан, яғни, ұлттық өнерден бастау алады, көне ауыз әдебиетіне жүгінеді. Біз қарастырып отырған кезеңдегі сахна тілінің көркемдік қуаты, саздылық сипаты ерекше. Сахнадағы интонация – екпін (дикция), әуен (мелодия), ырғақ (ритм), қарқын (темп), үдемелік (итенсивтілік), дем, үн, реңк (тембр), кідіріс (пауза), орфоэпия мәселелерін қамтиды. Зерттеуімізге арқау болған суреткерлер тілі – қазақ тілінің бай жүйесін сөйлем құрылысын түрлендіруге, сөздің әсер ету қызметіне, ой астарының салмағын сөзге түсіруге, тілдік норманы көркем қалыптастыруға қызмет етті. Сахна тілінде сөздерді дұрыс айту нормасы бірінші орынға қойылады. Сахнада сөзді үзіп-жұлқып сөйлеуге, сөздің аяғын жұтып, асығып-аптығып сөйуге, дауыс екпінін дұрыс қоймауға, тыныс белгілерін терең ескермеуге болмайды. Яғни, сөйлеуші тыңдаушысына сөзді айқын, әуезді-әуенділігімен жеткізе білуі шарт. Сауатты актер тілдік қатынастың сапасын көрсетуі шарт. Сахна тіліндегі интонация мәселесінің күрделі құбылыс екендігі айқын. Өйткені драматургиядағы басты нәрсе – тіл екендігін ескерсек, ондағы сауатты сөйлеу мәселесінің өзектілігі өз-өзінен түсінікті. Сахнадағы сөйлеу кезінде интонация аса зор рөл атқарады. Интонация (лат. іntonatio – қатты айтылатын) – сөйлеудің жүзеге асуы мен оның мәнін айқындайтын, интенсивтілік, әуен, сөз темпі, тембр сияқты өзара тығыз байланысты сыңарлардың бірлігі. Интонацияның сыңарларына паузаны да жатқызады. Интонация екпін сияқты тілдегі просодия жүйесіне де қатысты. Ал просодия дегеніміз – мағынаны ажырату үшін қолданылатын фонетикалық құралдар жүйесі болып табылады. Интонацияның фонетикалық, коммуникативтік, стилистикалық, синтаксистік, эмоционалды-экспрессивтік, мағына ажыратушылық қызметінің барлығы сахна тілінде айқын көрініс табады. Тілдің суперсегментті тәсілдері фразалардағы сөйлеу толқынын, ырғағын анықтайды. Сондықтан, бүгінде интонология саласындағы ғалымдар интонация сегменттерін глобалдық әдіспен зерттеуді қолға алды. Интонация дыбыстық тілдің шынайылығын көрсететін, адамның ойы мен сезімін білдірудегі қажетті фонетикалық форма. Н.И. Жинкин «интонация – бұл шындық» деп көрсетеді [160, 52 б.]. Интонациясыз дыбысты, сөзді, сөйлемді жеткізе алмайсыз, интонация арқылы ғана сөйленістің мән-мағынасы ашылады. Тілдік интонацияны дәстүрлі меңгерудің екі жолы бар: сезім мен көңіл- күйді білдіретін фонетикалық түрі – дауыстың өзгеруін анықтайды (күшін, жоғарылығын, қарқынын); екіншісі, интонацияның мазмұндық рөлін анықтайтын стилистикалық түрі. Ауызекі сөйлеудегі интонация тілдің лексикалық-грамматикалық құрылымында көп байқалады. Классикалық лингвистика да интонация мәселесін жеке сөйлемдердің логика-грамматикалық құрылымымен тығыз байланыста қарастырады. Интонацияны зерттеушілер, оны түрлі сезімдерді жеткізудің құралы ретінде қарастырады. Белгілі театр қайраткері, сөз зергері С. Волконский интонацияның механикалық тууының бірнеше түрлерін көрсетеді: толқу, қиналғанда адамның демалу қарқыны өзгереді, түрлі сезімдердің әсерінен дауыстың музыкалық интервалы бойынша интонация құбылады, мәселен, мұң шағу, қайғы – жартылай тонды интонацияны; қалыпты, байсалды сөйлеу – секундты; сұрақ – терцияны; кеңес – квинтті; шаттану – октаваны т.б. білдіреді [161, 29 б.]. Ал А. Долинов болса, мәнерлеп оқудағы адамның көңіл-күйін білдіретін интонацияның төрт тонын атап көрсетеді: 1) золотой – медленно, гордо, сильно; 2) медный – глух, темен, мрачен, медленнее золотого; 3) серебряный – светло, ясно, мило, радостно, мягко; 4) бархатный – задушевно, грустно, но без ужаса, с волнением, медленнее серебряного [162, 106 б.]. Міне, бұдан тілдік әрекет ең алдымен сөйленістегі интонацияны көрсететіндігін байқаймыз. Тілдегі қаншама сөйлеу тоны, тілдік әрекеттер – әрқашан нақты, қайталанбайтын мәнерлілікті, интонацияны тудырудың құралы болып табылады. Интонация – тілдегі ең қозғалыстағы элементтердің бірі, оның ерекшелігі де, маңыздылығы да осында. Сөз тәртібі, екпін, паузалар фразаларда тұрақты болып қала беруі мүмкін, ал «мағына» интонациялар арқылы өзгеріп отырады. Мәселен, драмалық шығармаларда бір құрамды сөйлемдер де кездеседі: Ақан. Жақтырмай жүрер, опасыздық деп таныр де! жүктеу/скачать 1,66 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|