Адамзат дамуыныњ єр кезењі ѓылым мен мєдениеттіњ, єдебиеттіњ ќалыптасуы,µркендеуі, зерттелуі туралы µзіндік пікірлерімен ерекшеленіп, жања баѓыттар, жања танымдыќ аппарат пен жања терминология тудырып отыратыны белгілі
Лақап – алып қашты сөз, жалған хабар, қауесет, дақпырт
жүктеу/скачать 2,63 Mb. Pdf көрінісі
|
Әділова. Көркем мәтін. Цитация
- Бұл бет үшін навигация:
- Ұзын-құлақ – біреуден-біреуге жетіп, әркімнің өсіре, қоса айтқан алып қашты сөзі
- Қауесет – слух, молва; неприятная весть
- Молва – қауесет
| Лақап – алып қашты сөз, жалған хабар, қауесет, дақпырт [48,1983].
Қауесет – алып қашты сөз, өсек-аяң, өтірік, қаңқу, өсек-аяңға негізделген шақпа сөз [162.1982]. Ұзын-құлақ – біреуден-біреуге жетіп, әркімнің өсіре, қоса айтқан алып қашты сөзі [160,1986]. Барлық анықтамалардан байқалатыны – бұлар пейоративті мағынасы ашық, өтірік-шыны белгісіз хабар екен. Бұл сөздердің орыс тіліндегі баламаларында да негативті мән айқын көрінеді [90]: Қауесет – слух, молва; неприятная весть [1:283]. Лақап – ложь, ложная информация, слух, молва [1:310]. Дақпырт – слухи; молва [1:137]. Молва – қауесет [1:422]. Бұлардың бәрі де біреуден-біреуге ауызша, ешқандай арнайы күш жұмсамай-ақ, тез өзгеріп, өсіп жетіп жататыны бейресми коммуникациядан белгілі. Осы феномен туралы қазақтың классик жазушысы Ғ. Мүсірепов былай дейді: «Қандай хабар болса да Орынборға жетуі мұң, одан әрі шексіз-шетсіз қазақ даласына ұзын-құлақтың өзі алып кетеді. Телеграммалар кешігеді, поездар, уәкілдер кешігеді. Ұзын-құлақ ондайды білмейді. Кейде тіпті Орынбордың өзі жолда қалып, Москва, Париж, Лондон хабарлары атқа, түйеге мінгесіп алып, даланы шарлап кетіп бара жатады. Алданып қолынан өткен әрбір мүшелік сияқты ұзын-құлақтың да өзіне ғана тән мінездері бар. Естіген хабарды аздап өсіріп, аздап толықтырып, жағымды болса өз аулына, өз еліне қарай бұрып, жағымсыз болса көрші ауылға, басқа елге қарай аудара салатыны болмаса, басқа күнәсі болып көрген емес» [91]. Жазушының бұл көркем сипаттамасындағы негізгі белгілер қауесет, лақаптың орыс филолог-зерттеушілерінің түрлі ғылыми еңбектерінде көрсетілген мынадай ерекшеліктерімен сәйкес келеді: 1) қауесеттің ауызша тарайтыны; 2) қауесетті қоғам мүшелерінің бір-біріне жеткізуі; 3) қауесетті таратушы автордың коммуникациялық рөлі көмескіленіп, делдал адамның рөлінің артуы; 4) қауесетті жеткізудің тізбектілік қағидасы; 5) ешқандай арнайы күш жұмсалмай, қауесеттің өз бетінше тарала алу мүмкіндігі [92; 93; 94; 95]. Ре по зи то ри й К ар ГУ 56 Ғ. Мүсіреповтің әңгімесінде ұзын-құлақтың, яғни қауесеттің тағы бір белгісі – мазмұны аздап өсіңкіреп, өзгеріп жететіні де айтылады. Бұдан шығатын қорытынды: қауесет – қандай қоғамда болмасын, әлеуметтік мәні бар хабарды таратудың бір жолы. Қоғам мүшелерінің қандай әлеуметтік топқа жататынына қарамастан, олардың күнделікті қарым-қатынасында түрліше көрінетін қауесет қазір қоғамдық-әлеуметтік өмірдің түрлі саласының, оның ішінде бұқаралық ақпарат құралдарының, елеулі бір элементі екенін айта келіп, зерттеуші Е.В. Осетрова қоғам үшін аса маңызды бір кезеңдерде арнайы конфабуляторлар көмегімен «жасанды қауесет» әдейі таратылғанын нақты деректермен көрсетеді [96]. Теледидар хабарларындағы қауесеттің қызметі, мақсаты, ерекшеліктері туралы зерттеу мақаласында ғалым оның өзіне тән мынадай белгілерін көрсетеді: 1) журналистің ақпараттық біліктілік-құзіретінің аздығын бүркемелеуі; 2) ақпарат көзін бүркемелеу; 3) тыңдармандарға манипуляция жасау; 4) толеранттық немесе әр түрлі пікірлерге сабырлылықпен қарау; 5) еркін бағалау; 6) пікірлер қақтығысы; 7) диалог-сұхбатты өрбіту. Біз өз тарапымыздан бұлардан басқа қоғам мүшелерінің әлеуметтік белсенділігін тудыру қызметін де атап айтқымыз келеді, себебі қазақ қоғамының көптеген процестерге бейжай, немқұрайды қарайтынын білетін журналистер қауымы еліміз үшін мәнді деген хабарларды саналы түрде өсіріңкіреп, ашық бағалауыш сипатта беру арқылы жұртшылықтың әр алуан әлеуметтік жігінің пікір алысуына түрткі салғаны байқалады. Е.В. Осетрова қауесет таралуының сандық және сапалық ерекшеліктерінің екі түрін көрсетеді: а) белгілі бір кезеңде таралған қауесеттің саны көбейіп, оның айналымдағы уақыты азаяды; ә) қауесет арқылы тарайтын ақпарға адресаттың сенім дәрежесі оны қайталап айтушылардың санына байланысты өзгеріп отырады. Бұған қоса біз үшінші бір ерекшелігін көрсеткіміз келеді: бір қауесет араға уақыт салып, әлсін-әлсін көтеріліп отырады. Мәселен, кең байтақ Қазақстан жеріндегі тұрмыстық коммуникацияда Қарағанды облысы мен Алматы қаласы әкімдерінің қызметтері ауысуы туралы қауесет бірнеше рет көтеріліп, басылды. Осы қауесет ресми коммуникацияда да көрініс берді: «Қарағандылықтар облыс әкімі «басқа қызметке өсіп кетеді екен» деп шулап жүр дейді» (7.08.2001). Қазақстандық балаларды шетелдіктердің сатып алуы туралы қауесет те «Жас Алаштың» бірнеше нөмірінде жарық көрді. Қазақ халқының әлемді тілдік түйсінуінде жағымсыз коннотациясы айқын бұл сөздермен берілген хабарлар ресми коммуникацияға түсіп, оның ішінде бұқаралық ақпарат құралдарында кеңінен қолданылып, жұртшылық назарына ұсынылуы журналистердің алдына қойған мақсатына байланысты. Көбіне бір жай сөйлем немесе құрмалас сөйлеммен берілген қауесеттердің басым бөлігі автордың субъективті көзқарасын білдіріп, пейоративті мәнді Ре по зи то ри й К ар ГУ 57 етістіктер арқылы вербалданып, оқырмандар ойында екіұдай бағалау тудырады. Бұл қауесеттер кейіннен басқа текстер тууына да негіз болады, өйткені олар не жоққа шығарылуы, не расталуы қажет. Газет беттерінде жарияланған бұл қауесеттердің көпшілігінің негізінде шындық болатыны кейінгі нөмірлерде ресми ақпарлармен дәлелденіп жатқаны да рас. Мысалы, «Түрлі қарсылыққа қарамастан Алматы облысының орталығы Талдықорған қаласы болады екен» (6.07.1999); «Облыс орталығы Талдықорғанға көшетіні анық көрінеді» (26.12.2000) деп берілген қауесет тек 2001 жылы ғана шындыққа айналды: сәуір айының ортасында барлық орталық басылымдарда Қазақстан Республикасы Президентінің «Алматы облысының әкімшілігін көшіру туралы» Жарлығы жарияланды. Ал жоғарыда мысалға келтірілген Қарағанды облысы мен Алматы қаласы әкімдерінің қызмет ауыстыруы туралы қауесет те расталды: Орталық Қазақстанның әкімі Астанаға бір министрлікке кетіп, одан өз еркімен босаса, В. Храпунов бір облысты басқарып, оны министрлікке де ауыстырып үлгерді. Бір қызығы - журналистермен сұхбатында өз жұмысының ауысуы туралы қауесетті В. Храпунов мырза бірнеше рет, тіпті дәл ауыс-түйіс болар алдында да («Новое поколение» газеті, қаңтар, 2004 жыл) жоққа шығарып отырғаны белгілі. жүктеу/скачать 2,63 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|