Ахметов кенжебай. ӘДебиеттану әліппесі

125 
Сұрақ. Қазiргi қазақ әдебиетi әлемдiк әдебиет дамуына өз үлесiн қосқан, 
көзi қарақты барша адам баласына танымал әдебиеттердiң бiрi. Алайда өзге 
елдер әдебиетiнде әлдеқашан пайда болып, тiптi өзiндiк дәстүрлерi 
қалыптасқан жанрлар мен түрлердiң кейбiреулерi бiздiң әдебиетте әлi күнге 
дейiн жоқ екендiгi де рас. Осының сыры неде? 
Жауап. Бұл сұрақ әдеби түрлер мен жанрлардың нақты әлеуметтiк-
тарихи сипаты жайында сөз қозғауды қажетсiнедi. Сондықтан осы мәселеге 
де тоқталып өтелiк. 
Өнер түрлерiнiң даралануы, сондай-ақ әдебиеттiң өзiнiң үш текке 
бөлiнуi – ұзақ тарихи даму нәтижесi. Көркем шығармашылықтың алғашқы 
сатысына синкреттiк сипат, яғни тұтастық сипат тән. Бұл кезеңде әдебиеттiң 
болашақ тектерi бiр-бiрiмен тұтасып, тығыз бiрлiкте ұшырасады. Мысалы, 
ауыз әдебиетiнiң үлгiлерi. Даму барысында синкреттiк сипат мәнiнен 
айырылып, өнердiң жекелеген салаларына бөлiнедi де, олардың өзi iштей 
тармақтала бастайды. 
Әдебиет те өзiмiзге белгiлi үш текке бөлiнiп, уақыт өте келе сол 
тектерден алуан үлгiдегi түрлер мен жанрлар даралана бастайды. Әрине, 
барлық халықтарда көркем шығармашылық бiрыңғай ретпен, бiрдей жүйемен 
дамымайтыны түсiнiктi. Қоғамдық қатынастардың өзiндiк сипаты, өмiр 
деңгейiнiң алуан түрлiлiгi әр халықтың ұлттық көркемдiк дамуын 
айқындағаны анық. 
Жекелеген ұлттар әдебиетiнде белгiлi бiр түрлер мен жанрлардың басым 
болып келуi қай кезде де ұлттық дамудың нақты қажеттiлiгiнен өрбидi. 
Қандай да бiр халықтың қоғамдық дамуындағы ұлттық-тарихи ерекшелiк 
әдебиеттiң тектерi мен жанрлық сипаттарына да әсер етедi. Мысалы, қазақ 
әдебиетi тарихындағы жыраулық поэзия, шешендiк өнер, XX ғасыр 
басындағы ағартушылық және ағартушылық-демократтық бағыт, т.с.с. 
Жекелеген әдеби туындының ұлттық-тарихи, өзiндiк ерекшелiктерi 
олардың жанрлық сипаттарының айрықша жақтарын да белгiлейдi. Сол 
себептi де әдебиеттiң қандай да бiр туындысының түрлiк және жанрлық 
сипаттарын талдау әрқашанда қарастырылып отырған құбылыстың барлық 
күрделi жақтарын ескеруге, мейлiнше нақтылыққа негiзделуге тиiс. Түрлер 
мен жанрлардың тарихи дамуының жалпы заңдылықтары нақты қоғамдық 
қажеттiлiктермен, адамдардың танымдық, адамгершiлiк, эстетикалық талап-
тiлектерiмен анықталады. Түрлер мен жанрлардың ықпалдылығы осы 
заңдылықтармен түсiндiрiледi. Қай кезде де өнер туындысының шынайы 
таразысы – өмiрдiң өзi. 
Сұрақ. Әдеби тектер, түрлер, жанрлар бiрiнен-бiрi өрбiп жататын 
ұғымдар екенiн аңғардық. Ендi осы мәселелерге жеке-жеке арнайы 
тоқталсақ… 
Жауап. Олай болса, әңгiменi әдеби тектердiң даму тарихына қысқаша 
шолу жасаудан басталық. 
Әдеби тектердiң бөлiнiп шығуы алғашқы қауымдық құрылысқа тән 
көпшiлiк бiрлесе орындайтын ырым-жоралғылық синкреттiк әрекеттерден 

126 
(мысалы, бәдiк), яғни көпшiлiк арасынан даралық сипаттардың айқындала 
бастаған тұсынан басталады да, эпоста халық өмiрi, лирикада iшкi толғаныс-
толқыныстар, драмада адам болмысынан тыс құдiрет иесi – жазмышпен 
тартыс арқылы көрiне бастайды. Әрине, өнердiң алғашқы жалпылық сипаты 
мен даралық белгiсi бiрден ара-жiгiн ажыратып әкетпегенi де аян. Оған дәлел 
– көне грек трагедияларындағы кейiпкерлер мен хордың пiкiр алмасуы, 
кезектесе көрiнуiн атауға болады. 
Әдеби тектердiң әрi қарай даму үрдiсi бiрiне-бiрi жалғасып жататын 
жанрлардың өзгерiстерi арқылы жүзеге асады (мысалы, эпос эпопея, 
идиллия, мысалдан роман, повесть, әңгiмеге ұласты), сондай-ақ белгiлi бiр 
жанрдың нақты бiр бағытпен байланысы (мысалы, классицизмде лириканың 
маңызы төмен болса, романтизмде ол өз мәнiне толық ие болады) 
нәтижесiнде, белгiлi бiр текке тән байырғы белгiлердiң сiңiсуi (мысалы, 
лиро-эпостық дастандар, лирикалық және эпикалық драма пайда болды; эпос 
пен эпикалық, лирика мен лирикалық, драма мен драмалық сипаттардың 
тектiк түр және тектiк мазмұн ретiнде саралануы көкейкестi бола бастады; 
бұл жағдай аталмыш ұғымдардың бiр-бiрiмен бiржақты тәуелдiлiктен 
құтылып, алуан үлгiде өзара үндестiкте дамуына жол ашты). Әңгiмелеу 
құрылымына қарай диалог, авторлық баяндау, төл сөз бен аңыздық 
желiлердi бiрдей тоғыстырған роман – қазiргi таңдағы эпикалық негiздегi 
көркемдiк-эпикалық синтез көрiнiсi. Осыған ұқсас үлгi ретiнде драмалық 
негiздегi кино-телесценарийдi атауға болады. Iлкi синкретизммен ұласа 
келген әдеби тектердiң ара-жiгiнiң айырылуы мен даралануының ұзаққа 
созылған кезеңiнен соң, ХХ ғасырдағы әдебиетте әдеби тектердiң өзара 
жақындасуға ұмтылысы байқалды. Эпос, лирика, драманың әрқайсына жеке-
жеке телiнiп келген ерекшелiктер ендiгi жерде сөздiк құрылымның жаңа 
үлгiлерiне орын бере бастады. Яғни көркем ой-пiкiрдiң субьектiсi мен 
обьектiсi арасындағы шарттылық шекарасы бұзылды. Мұның нышандары 
iшкi монологқа, аңыз-мифтерге, фольклорлық синкретизм дәстүрлерiне, ой-
қиял мен шындық арасындағы шекараны жоққа шығаруға бейiм “ой 
ағымына”, т.с.с. құштарлықтан айқын көрiндi. 

жүктеу/скачать 2,31 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: