Алматы №1 (135) 2012
жүктеу/скачать 4,15 Mb. Pdf көрінісі
|
| 236 ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы. №1(135).2012
жау батырының өзіндік сипаты, бейнесі бар» [4, 43-44б.] Жау батырларының бейнесіндегі гипербо- лизм фольклортанушы- ғалымдардың пікірін- ше, фольклорлық поэтикалық тәсілдердің бірі. Ал когнитивтік лингвистика тұрғысынан алып денелі жау батырларының бейнелерінің гене- зисі мен онтологиясы ежелгі мифологиялық танымдардан бастау алған деген тұжырым жа- салынады, өйткені фольклордың өзі мифо- логиядан туындаған. Фольклорлық гипербо- лизмнің, яғни осы фольклорлық поэтикалық дәст‰рдің (тәсілдің) онтологиялық негіздері алғашқы адам, демиург «мәдени қаһарман» пайда болып мифологиялық (космостық) бей- нелері туралы ежелгі таным мен т‰сініктермен байланысты. Гиперболизм, яғни асыра баяндау, сурет- теу эпос кейіпкерлерінің сырт пішінін көр- сетуі ‰шін де, сайыстар мен соғыстарды су- реттеу ‰шін де қолданылады. Мысалы, «Алпамыс батыр» жырында Ұл- тан қазақ халқының оң ортасынан шыққан жау болып көрсетілген және жыр оның сырт бейнесін жалғыз көзді дәулерге ұқсатқан. Кеудесі болды көбедей, Мұрны болды төбедей. К‰рек тісі кетпендей, Кеңірдегінің тесігі Ж‰гімен т‰йе өткендей. Құлағы болды қалқандай, Көзі терең зындандай. Басқан ізін қарасаң, Көрінер оттың орнындай. Ауызы ‰лкен ошақтай, Иегі бар зеңгірдей. Қобыландының жауы Қызылбас елінің ханы Қазанның да бет-әлпеті космостық мас- штабты суреттелген: Қабағына қар қатқан, Кірпігіне мұз қатқан Он екі к‰нде бір жатқан, Он ‰ш к‰нде бір тартқан О да айтулы ер еді. Қызылбастың елі еді, Құдайдан дұспан сұраған, Жау көрмесе, қуарған. Найзаның ұстар жеріне Қолымы жұмсақ болсын деп, Топтап барқыт ораған, Шын қаһарына келгенде Жауған қардай бораған. Т‰ркі эпосындағы батырлардың соғыс, жекпе-жектері де гиперболикалық т‰рде сурет- телген. АА.П.Окладниковтың байқауынша: «Алып батырлардың к‰рестері әлем катастро- фасы іспетті; ‰ш әлемнің де «‰рім-бұтақта- рын» таңқалдырады; қарсыластардың соғысуы, «найзағайдың жарқылдары мен к‰ннің к‰ркі- реуі сияқты, ол алтай былиналарында- батыр- лар соғысқанда б‰кіл Алтай дірілдеп шайқа- лады, мұхиттар арнасынан шығып кетеді, к‰н к‰ркіреуі көк теңіздерге жетеді, тас қараңғы т‰н т‰седі... Жер астындағы Эрликтің құлағы бітіп қалады, ‰ш Курбустанның ‰рейі ұшады» [5, 292-293 бб]. Акакдемик В.Я. Пропптың пікірінше: «эпос қалыптасуының алғашқы кезеңдерінде гипер- болизм көркем тәсілдердің бірі болған» [6, 54 б.]. Гиперболизмді эпос мәтіндеріндегі аса маңызды және белсенді көркемдеуші тәсіл ретінде көптеген әдебиеттанушы-фольклор- танушы ғалымдар қарастырған. Орыс былина- ларындағы гиперболизм жөнінде Ф.М.Сели- ванов [7] жазған, нарт эпосын зерттеген А.З.Холаев [8, 114 б.], С.И.Бегалиев – «Ма- нас» эпосы [9, 68 б.], А.В.Каррыева «Эпос Героглы» [10, 85-119 бб]. Қазақ қаһармандық эпосындағы гипербо- лизм мәселелерін қарастырған М.Әуезов, С.Мұқанов, Ә.Мағұлан, М.Ғабдуллин, Қ.Жұ- малиев, Р.Бердібаев, Ә.Қоңыратбаев, Н.Смир- нова, З.Ахметов, Т.Сыдықов, О.Нұрмағам- бетова, С.Қасқабасов, Ш.Ибраев, З.Сейітжан- ұлы т.б. ғалымдар болды. Осы және де басқа ғалымдардың зерттеу- лерінде эпостағы гипербола фольклорлық (эпостық) мәтіндерінің поэтикалық ж‰йе ар- насында қарастырылған, яғни гипербола (ги- перболизм) эпостың лингвопоэтикалық ж‰йе- сіндегі аса маңызды көркемдеуіш (лингвости- листикалық) тәсілдердің бірі ретінде т‰сін- діріледі. Біздің зерттеуімізде гипербола – эпикалық «адам», «батыр» концептілерінің тілдік және лингвостилистикалық көріністерінің лингво- ментальды қабаттарының бірі, яғни танымдық (тереңде жатқан) мифопоэтикалық қырлары бар құрылым немесе лингвокогнитивтік бірлік ретінде қарастырылады. Осы тұрғыдан ал- ғанда, эпикалық қаһарманның, оның соғысы мен сайыстарының, қару-жарағының, тұлпа- рының т.б. «теңдесі жоқ», гиперболикалық, космостық (әлемдік) масштабта көрсетілуінің өзіндік қандай сыры бар – осы «көркемдеуіш |