Қаралық ғылымипрактикалық конференция I том
жүктеу/скачать 9,92 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- 1830220713@mail.ru АУДАРМА ЖӘНЕ КОНЦЕПТУАЛДЫ МЕТАФОРА
- Мысалы: «The two khans resembled two enraged bulls pawing the earth. And like the
- Қазақша аудармасында
- Мысалы
- The bird of happiness
- Мысалы: «The apple
- Қазақша аудармасында: «
- Мысалы: « True, Death
Список литературы:
1 Карасик В.И. Языковой круг: личность, концепты, дискурс. –Волгоград: Перемена, 2002. – 477 с. 2 Чумакова К. Религиозный дискурс в массмедиа// Современный дискурсанализ. 2012. Вып.6. С.8291. 3 Чернобров А.А. Специфика религиозного дискурса в лингвистике // Образование и культура России в изменяющемся мире. Новосибирск, 2007. – С. 9498. 4 Чернявская В.Е. Лингвистика текста: Поликодовость, интертекстуальность, интердискурсивность. М.: Книжный дом «ЛИБРОКОМ», 2009. — 248 с. 5 Мечковская Н.Б. Язык и религия. – М.: Агентство «ФАИР»,1998. 352с. 6 Зубова Л.В. Современная русская поэзия в контексте истории языка. М.:Новое литературное обозрение, 2000. – 432c. 7 Пирс Ч.С. Избранные философские произведения. М.: Логос, 2000.– 412c.
627 8 Загидуллина А.А. Языковые символы и образы: онтология и функционирование. Алматы, 2010.– 292с.
ӘОЖ81'25 Карменбаева Ж. А. 1 , Карамандинова К. А. 2 1 аға оқытушы, магистр, Абылай хан атындағы Қазақ Халықаралық Қатынастар және Әлем Тілдері Университеті, Алматы, Қазақстан 2 ағылшын тілі оқытушысы, №6 «Нұрсауле» балабақшасы, Семей, Қазақстан e-mail: 1830220713@mail.ru АУДАРМА ЖӘНЕ КОНЦЕПТУАЛДЫ МЕТАФОРА
translation as the main types of translation. It also studies different ways of translating the conceptual metaphors, and compares different views and word meanings.
Қазіргі заман талабына сай, аударма процесін зерттеу білімі танымдық, семиотикалық, психолингвистикалық, мəдени парадигмаларды біріктіру, пəнаралық тəсілдерді талап етеді. Талдаудың лингвомəдени базасын үйлестіретін интегративтік тəсілі болып табылады. Интегративті тəсілде басты қауымның лингвомəдени мақсаты мен ұлттық ерекшеліктерін ескере отырып, ауызекі тілде жиі қолданылатын сөз үлгілерін ескере отырып, талдау бойынша лингвомəдениетаралық негіздері бірігеді. Екі лингвистикалық əлем арасындағы мəтін мен сөз тіркестерін түбегейлі нақты аударуда мəденитарихи дəстүрлер арасындағы тамаша аударма жасау үшін ежелден бері диалектикалық қайшылықтар мен өнер туындылары жəне оның өзара ісқимылдарын талқыланады. Бүгінгі таңда, аударманың негізгі мəселелері мыналар болып табылады: 1) аударманың көзі болып табылатын бастапқы өнер туындысы, түпнұсқа, ақпаратты оқығанда аудармашының алған əсері; 2) шығармашылық аударма процесінің нəтижелерін бағалаудың өлшемдерi; 3) аударманың шығармашылық процесі қандай болып табылады. Лингвистикалық аударма теориялары, əрбір аударманың ортақ мəселелерін, түрлі тақырыптағы түсініктемелерін JI.C. Бархударов, B.C. Виноградов, Я.И. Рецкер, A.B. Федоров жəне т.б. ресей лингвистер жинақтаған болатын. JI.C. Бархударов аударма жөнінде пайымдауынша – бұл əр түрлі тілде сөйлеу, аударылған өнімге бір тілде дауыстық жұмысты түрлендіру процесі. [1, 146б.]. Кез келген мəтіннің мақсатында материалды нақты жеткізу болатындықтан түпнұсқаны аудару жолдары қарастырылады. Онда мазмұнын жəне эмоционалдық жəне эстетикалық құндылық ретінде бастапқы мəтіннің тіл құрылымы болып табылады. О. Каде «кез келген екі тілді коммуникативті акт белгілі бір прагматикалық деңгейде жүзеге асырылады» деп санайды. Т.А. Казакованың, айтуынша «əдеби
аудармада коммуникативтік аударма, болып табылады». [2, 15б.]. Бұл əдіс, əдебиет, журналистикаға арналған ғылымитеориялық жəне ғылымитанымал мəтіндерді аудару үшін оңтайлы болып табылады. Бұл коммуникативтік тəсіл байланысы өнер аудармашы мен оқырман
628 арасындағы өзара қарымқатынас функциясы ерекшелінеді, аударма мəтін оқырман ретінде жанрлар мен əдеби нормалары жайлы өз ойларын қаншалықты нақты байланыс нəтижесіне байланысты екенін түсінуге аударма процесі əсер етеді. Егерде триадаға қарап отырсақ «мəтін аудармашы оқырман», бастапқы нүктесінде функционалдық көзқарас коммуникативтік мəтін үшін оқыған. Д.А. Швейцер біз жұмыста екі тəсілдерді үйлестіре отырып, аударма анықтамасына сай: «(Аударма») бастапқы мəтінді талдау, басқа тілде бастауыш мəтінді жəне мəдени ортаны ауыстыруды, қайталама мəтінді жасайды «негізгі мақсатты мəдениетаралық қарымқатынасты алмастырады». [3, 216б.]. Осы мəдениетті жекізуде əдеби тілде жазылған мəтіндер мен шығармалардың атқаратын рөлі зор. «Бұл мəтін мəдениетіне тікелей байланысты, ол мəтіндік тарихы туралы ақпаратты, этнографиясын, ұлттық психологияны, ұлттық мінезсақтайтын, яғни «барлық мəдениеттің мазмұны болып есептелінеді [4, 87б.]. Аударма өзгерістер мен трансформациялар жайлы И.А. Баринова, Н.М. Нестерова тұжырымдамалары да бар. Онда барабар аударма жасау құны бойынша, көлемі бойынша əлдеқайда маңызды болып табылады. Сонымен қатар лингвистикалық білімді де талап етеді.
Қазіргі уақытта, қазіргі заманғы аударманың негізгі ережелерінің даму кезеңдері бар: 1.
Тіл мен мəдениеті қарымқатынастардың қайта қарау аспектісіне лингвистикалық жəне мəдени тəсілдерді жақындастыру. 2. Аударма ісінің дəуірлеуінің мəселесіне байланысты тарихи жəне философиялық тамырын, іздеу жəне өркениет тарихында аударма маңыздылығын асыра бағалау. 3. Бір автор ретінде аудармашының рөлін анықтау. 4. Бастапқы жəне аударылған мəтіндердің арасындағы қарымқатынастарды қайта қарау нəтижесінде туындайтын мəтіннің аудармасын арттыру маңыздылығы. 5.
Түпнұсқа жəне аударма арасындағы айырмашылық себептерін іздеу. 6.
Түпнұсқаға қарай түпнұсқаның нақты идеясын, аударған мəтінді түсіну. Кез келген ақпараттың толықтығы, ұғымдығы жəне мазмұндылығы лингвистикалық қызметке байланысты. Лингвистика қай сала болсын өзінше сол саланың артықшылығы мен кемшілігін көрсетеді. Оны жеткізіп отырған автордың сол мəдениетті тануы болып табылады. Ал ол мəдениетті жəне автордың мақсатын түсініп жеткізуде аудармашы психологиялық, философиялық жағынан көргенде лингвистикалық тіл байлығы мен сол мəдениетті жеткізуде өмірлік тəжірибесі жеткілікті болған жағдайда ғана аудармашы лингвистикаға өз үлесін қоса алады. Осыған орай, аудармашының танымдық қабілетін арттыруда мынандай жолдар да ұсынылған: 1) бастапқы мəтіннің бір сөзін кілт сөз ретінде қабылдау; 2) тілдің маңыздылығын түсінуде негізгі тіл құралдарын білу қажет; 3) бүкіл сөзімен оларды ойыстыру; 4) хабарламаның тұжырымдамалық бейнесінің құрылысын жасау; 5) жеке танымдық кеңістігін салыстыру, ұжымдық танымдық кеңістік жəне танымдық негіздеріне сүйену; 6) тиісті тілдік ресурстарды таңдау; 7) авторлық ниетін шет тілінде білу [5, 22б.]. Тіларалық жəне мəдениетаралық аударма процесінің мəселесіне танымдық көзқарастарға сəйкес Л.A. Нефедова жəне E.В Мордовия зерттеулерінің нəтижелері бойынша, танымдық кеңістіктерді аударудың мынадай ерекшеліктері бар:
629 1.
Аударма танымдық кеңістігінің бірлігі аударма саласында тілдің мағыналық бірлігіне сай жасау. 2. Танымдық кеңістіктердің ұзақтығы мен көлемін тану. \ 3. Мəтін құрылымын беруде трансформациялық өзгерістерді іске асыру. 4. Әлемдік түсінікте кездесетін тапшы ұғымдарды өңдеу. [6, 30б.]. JI.JI. Нелюбин басқа тілдерге жəне өзге мəдениеттегі басқаша көзқараспен ұлғайту мақсатында мəтіннің аудармасын сипаттайды. Аударма мəтінді талдау аудармашыға келесілерді анықтауға мүмкіндік береді: 0 аударманың дұрыс бағдары; 1 аудармастратегиясы; 2 мəтін жəне оның құрылымын, сонымен қатар мəтіннің ішкі жəне сыртқы нысандарын əсер етуге мүмкіндік береді. 3 əр түрлі тілдік ерешеліктерді аудармамен жеткізу қажет болады; 4 тіл таңдауда кейбір сөздер мен синтаксистік құрылымдар артықшылығы анықталынады; 5 аударманыңқолайсызқателері;[7, 31б.]. Аударманың соңғы нұсқасын таңдау кезінде аудармашы мына міндеттерді шешеді: 1)
Барлық тілдік ерекшеліктері бар бірліктерді салыстыру; 2)
Әр параметрдің семантикалық жəне стилистикалық мүмкіндіктерін бағалау; 3)
Аударманың түпнұсқаға ең жақын қолайлы нұсқасын таңдау. Аудармада лингвомəдени түсініктер аудармашының жеке психикалық ойлау қабілеті мен əлеуметтікмəдени, тұжырымдамалық, лингвистикалық түйсігіне байланысты болады. Оңтайлы аударманың шешімі шет тіліндегі əлеуметтікмəдени ортаға бейімделуіне байланысты. Әлеуметтікмəдени тұрақты аударма нақты қоғамның тарихы мен мəдениетті біріктіреді. Лингвистикалық аударма нəтижесінде тұрақты тілдік жəне сөйлеу стандарттары қалыптасады. Сонымен аудармашы мəтінді авторлық мақсатында түсіндіруде өз тілдік жəне танымдық білімін пайдаланады, сонымен қатар, болашақ оқырмандардың лингвистикалық жəне танымдық білімін назарға алады. Лингвомəдени түсініктер қоғамдық бірлестіктердің, нанымына, ұлттық ерекшеліктеріне қарай басқа əлемді тану қабілетін көруге болады. Әлемді тану лингвистикада суреттемелер арқылы беріледі. Осыған байланысты лексикосемантикалық қызметтің рөлі жоғары. Бірқатар ғалымдардың метафора əлемнің тілдік бейнесін құру тəсілі болып табылады деп есептейді (В.З. Демьянков, М. Джонсон, Е.С. Кубрякова, Дж. Лакофф, А.П. Чудинов жəнет.б.). Метафораны зерттеуде оны түсінігі тікелей адамның танымына байланысты болатындығын М.Джонсон мен Дж. Лакофф теориясында айтылған болатын. Сонымен қатар, метафораның тұжырымдамалық интеграция теориясы (Г. Фоконье жəне М. Тернер), классикалық суреттеу теориясы (A.Н. Баранов, Ю.Н. Қарауыл), метафоралық модельдеу теориясы (A.П Чудинов) еңбектерінде қарастырылған. Дж. Лакофф жəне М. Джонсонның «Біз қолданатын метафоралар» кітабында метафоралардың когнитивті механизмінің бір бөлігі ретінде айқындау жүйесі қалыптастырылған. Бұл кітапта авторлар метафораның тек қана тіл саласымен шектеліп қоймай, адамның ойлау үдерісіне де жеткілікті түрде ат салысатынын негіз етіп алған. Метафора – санасезімнің ерекше құбылысы ретінде адамның сөйлеген сөзімен, ойлау жүйесінен жəне ісқимылынан көрінеді. «Бізді ойлау мен ісəрекет жасауға итермелейтін
630 күнделікті тұжырымдау қабілетіміз метафоралық болып табылады» [8, 12б.]. Концептуалды метафоралар теориясына сүйенетін болсақ, метафоризация негізінде адамның ой құрау жолы мен (дереккөз аймағы) сол ойды жүзеге асыру жолының (мақсат аймағы) бір – бірімен байланысуы жатады. Бұл метафоралық проекция нəтижесінде адам мен қоршаған ортаның қарымқатынасынан пайда болған дереккөздер аймағы, метафораның когнитивті мүмкіндігін пайдалана отырып, алға қоятын мақсат құрайды. Концептуалды доменнің басты негізі адам мен қоршаған ортаның қарымқатынасынан қалыптасқан тəжірбиелер тізбегі. М. Тернер жəне Ж. Фоконьенің (Turner, Fauconnier, 1995) концептуалды интеграциялар теориясы Ж. Фоконьенің діл кеңістігі теориясының жинағы мен Дж. Лакофф пен М. Джонсонның (Лакофф, 2004) метафора концептуалды теориясының негізінде құрылған. М. Тернер жəне Ж. Фоконье, метафоризация дереккөз аймағы мен мақсат аймағынан тұрады деген теория жүйесін жоққа шығарып, метафоризация тұжырымдамалық интеграция үрдісінде мағынаның құрылымын табу үшін жаңа аралас ментальдық кеңістік құруға қабілетті күрделі динамикалық интеграциялық процестерді қамтиды деген жүйені алға тартты. Зерттеушілер екі доменді метафора моделінің бірнеше кеңістікті балама үлгісін ұсынады. Зерттеушілердің айтуынша, мəселе екі кеңістіктің метафораға негізделген түсіндіруі, метафора пайдаланылатын əлем туралы білімдерінің нақты құрылымы, міндетті емес жобалау мүмкіндігін ашатынын болып табылады. Метафоралық аудару теориясында Д. Ричи аталған ұғымның жаңартылған нұсқасын ұсынған. Ойлау қабілетінің тəн тəжірибесіне бағынатыны туралы тезисты қабылдай отырып, зерттеуші метафораларға толық өкілдік ауызша қарымқатынас жəне қатысушылардың бұрынғы тəжірибесін қоса алатын когнитивті жəне коммуникативті түрде талдау жасау қажеттігін атап көрсетеді. Метафора Дж. Лакофф пен М. Джонсонның классикалық теориясына сəйкес, əлемді түсіну мен бейнелеудің маңызды тəсілі ретінде танылады. Дж. Лакофф айтуынша, ұғымдар «қабылдаудың тікелей қатысуынан туындайтын танымдық үлгі элементі». Кешенді ұғымдар адамдардың когнитивті үлгі негізінде ұғымдарды базалық деңгейде қалыптасыруға арналған адамдардың қабілетінің нəтижесі болып табылады. [9, 46б.]. Концептуалды үлгі дегеніміз осы аймақтағы түрлер, жағдайлар, белгілер бойынша бұл ұғымдардың қасиеттерімен жəне мінездемелерімен, классификациясымен бірге үрдіс заңдарын осы облыстарды сипаттауда қолданатын өзара байланысты ұғымдардың тізімінен тұратын пəндік облыстар. Концептуалды метафоралардың аударылу жолдарына тоқталатын болсақ, теориялық бөлімімізде айтылып кеткен теориялық тұжырымдамаларға сай талдау жасаймыз. А. Метафораның үлгіленуін үлкейтіп көрсету үшін автор айтқалы отырған ойын басқа бейнеге теңеп жеткізеді. Ол бейнеге ұқсаған екінші заттың жеке дербес атауы мен мағынасы болады. Ал аудармада осы атаудың ШТнен АТне аударуда сəйкестігін іздейді. Алдымен ұқсас жағдайын немесе қандай айырмашылығы барын анықтайды. Н.Менделбиттің «a similar mapping condition» тұжарамдасы негізінде алдымен өз ұлтымыздағы мəдени ерекшеліктерге мəн беруден бастағанды жөн көрдік.
631 сынбаса қайсысының мүйізі мұқалып намысқа шыдай алмай қан қақсатып сырқырамақ?Бірақ заңғар мүйіздер сарт сұрт ұрысқан жоқ». [11, 5б.]. Сөйлемде аудармашы қазақ тілінің мəдениетіндегі «хан» сөзі лакуна қалпында қалдырып, АДАМ ол ЖАНУАР концептісіне сүйене отырып бұқаны сол қалпында сақтап, жалпылау тəсілін қолдану арқылы аударған жəне түпнұсқаны сақтауға тырысқанын көреміз.
басқа тілде болмауы,ұлттық мəдениеттегі түсініктерге ғана тəн ерекшелігі жəне тек ұлттық түсінікте берілуі.Осы лакунаның өзі концептуалды метафоралардың негізін құрай алады.
Метафоралық үлгі адамның қозғалысы жануардың қозғалысына теңелген. Концептуалды метафора болып тұрған «заңғар мүйіздер» алып күш иесін көрсетсе, «мүйізінің мұқалуы» көп тартыстан жеңілген мағынада қолданылып тұр.
жағдайы қатысады. Жоғарыда айтылған, Н.Манделблиттің «а different mapping condition» теориясына тағы да сүйенеміз. [12, 401б.].
Бұл мысалда, аударылған тілде концептуалды өзгерудің болғаны көрінеді: концептуалдық метафора түпнұсқада ӘЛЕМ– ол ТОҚТЫ адам ҚАСҚЫР эмоциялық жағдайдағы адамға өзгергенін байқаймыз. Аудармашының нақтылай тəсілін қолдана отырып аударған жəне бұл аударманың дұрыстығына толықтай келісе аламыз. Н. Манделблиттің ұсынған үлгісі, А.Дейган, Д.Габрис и А. Сольска (1997) өңдеген тұжырымдамаларына бағытталған, концептуалды метафораны аударудың бірнеше нұсқалары бар: 1) Ұқсас концептуалды метафора метафора мен лингвистикалық баламалы сөз тіркестері; 2)
Ұқсас концептуалды метафораның өзге лингвистикалық сөз тіркестері ; 3)
Басқа концептуалды метафораны қолдану; 4)
Ұқсас сөздер мен сөз тіркестердің түрлі метафоралық мағыналарын қолдану; Алдыңғы екі түрі Н. Манделблиттің ұсынған тұжырымдамасы бойынша концептуалды метафора аудармада толық сақталынады. Келесі мысалдарда осы Н.Менделблиттың жасаған тұжырымдамалары сақталынған:
Б. Сол сияқты ел арасында болған жайттарды сипаттауда да авторлар осы концептуалды метафораларға жүгінген.
death». [15, 13б.]. Қазақша аудармасы: "Нар мойыны кесілген. Бердібек хан өлген кез». [14, 25б.].
632 Автордың айтқалы отырғаны ел арасында болған жайттың «нар»қазақ тілінің мəдениетінде «атан түйенің түрі» мағынасын білдіреді. Осы лакунаны қолдана отырып автор қоғамдағы болған жағдайдың естен кетпес оқиға болғандығын, нар түйені жығып бауыздау оңай шаруа емес екендігін түсіндірген. Аудармашы да бұл ұлттық ерекшелікті сол қалпында жеткізіп тіпті оған, ағылшын тіліндегі түйенің жəне қазақтың нарын қатар қолданып түсіндірме тəсілі арқылы аударманы сəтті жасаған. Мұндағы жай түйе емес үлкен нарды бауыздау оңай болмағандығы елдің есінде қалғандығы көрінеді. A.Бурукина лексикалық трансформациялардың мынандай түрлері қолданылады деген: 1.Басқа атуады қолдануда толық өзгеру. Мысалы:«The apple had already begun ripening and sultan was reday to act».[15, 32б.]. Қазақша аудармасында: «Султан жеке басының қамы мен ел жұрттың тілегінің сабақтаса бастағынын көптен түсінген». [14, 43б.]. Сөйлемді аудармашы «сұлтан» сөзін лакуна қалпында сақтап, алманың піскен мезгілін елдің қамына сабақтастырған. Бұл жерде ЖАҒДАЙ ол ЖЕМІС концептісінің ережесімен сипатталған.Аудармашының өз мəдениетіне жеткізе алу қабілеті оның білім деңгейінің жеткілігін көрсеткен. 2. Жартылай өзгеру сол заттың атауына жақын баламасын табу. Мысалы: «Despite in the his inborn intelligence and shrewdness Sultan Janibek couldn’t know that it was due to this boy that the flame would go on burning patrimonial hearth of Abulkhair.» [15, 9б.]. Қазақша аудармасында: «Ал қазір ол Әбілхайыр ханның жеті жасар жанғалы тұрған шамшырағы жайында тек көмескі қобалжу ойдағана болды». [14, 20б.]. СөйлемдеАДАМ ол ЗАТ концептісінің ережесі қолданылған. Баланы шамшыраққа теңеген автордың теңеуін, аудармашы алау мағынасына жақын, жалпылау əдісін қолданған. 3.Мағыналық кеңейту немесе қосу трансформацияның бір тəсілі бойынша:
Мысалды талдайтын болсақ, аударманың түпнұсқасында берілген holding fast деген аудармашының өз елінің тіліндегі түсінігі бойынша жалпылағанын жəне кейбір сөздерді түсіріп, dombyra лакуна қалпында, жалпы сөйлемді аударманың жалпылау тəсілімен адаптациялаған. Бұл жерде біз айтыс деп тағы да лакуна қолдансақ, сөйлемнің мағынасы түсіндіруді талап етіп, сөйлеміміз ұзарып кетеді.Сондықтан аударманы өзгертпегеніміз абзал. 4. Модуляция трансфрормациясының қолданылуы: Мəдени ерекшеліктер тілдің түрлі құрылымдарының деңгейінде кездесуі мүмкін. Концептуалды метафора тілдің əлемдік бейнесіндегі салыстыра алу түсінігіне байланысты аудармадағы негізгі ойды жеткізу басты қиындық болмақшы.
Бұл сөйлемде Шыңғыс бабаның ұлы саясатын қаруға айналдырып, мағыналық өзгеріске ұшыратқан аудармашының модуляция тəсілі берілген. Өлім себуді, аудармашы жай өлім деп алса да өз елінің түсінігіндегі мəдениетаралық ерекшелікті ескергені көрініп тұр.
633 Қорытындылай келе, аударма мəдениетаралық жəне тіларалық коммуникацияның арасындағы негізгі байланысты орнатушы ретінде психологиялық, мəдени, когнитивті араласқан білім салаларынан хабары бар білікті аудармашы лингвокогнитивтік ерекшелікті алдымен қарастырады. Онда лингвокогнитивті процесті əлем жайлы білім түсінігі концептуалданып, мəдени ерекшелігі анықталынады. Лингвокогнитивті жəне лингвомəдени ерекшелегін саралағанда аударма менталдық ерекшеліктердің лингвомəдени қоғамның тұтынуымен ұлттық ерекшеліктердің жеке қоғамның ассоцияциясына бағытталады. Дəстүрлі лингвистикалық тұжырымдамаларда мəдени маңыздылық тіл бірліктерінің берілуіне байланысты. Әлемдік бейненің ұлттық ерекшелігі мəдениетте тіл бірліктерінің метафоралар арқылы кеңеюінен тіл байлығы кеңейе түседі. Концептуалды мағынаның жеткізілуі жағдаятта қолданылған тіл бірлігіне байланысты. Онда негізгі нысанадағы сөз сақталынып оның мағынасын ашатын сөздердің баламасы түрленеді. Концептуалды метафораның аударылуы аудармашының тəжірибесіне, айтылған ойға, мəдени түсініктерге байланысты болғандықтан аударылу жолдары да күрделенеді. Қоршаған ортаның əлем жайлы түсінігі сол қоғамның лингвомəдени ерекшелігін де білдіреді.
жүктеу/скачать 9,92 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|