Аралық ғылымипрактикалық конференция II том
жүктеу/скачать 7,07 Mb. Pdf көрінісі
|
References: 1 Global Journalism Research: theories, methods, findings, future. Edited by Martin Loffelholz & David Weaver with the assistance of Andreas Schwarz Blackwell Publishing, 2008. 2 White, T. The Making of the President, 1972. 3 Lippman, W. Public Opinion. New York: Harcourt, Brace, 1922. 4 McCombs M.E. & Show, D. The Agendasetting Function of Mass Media. 1972. POQ, 36; 176187. 5 Pfeffer, J. Power of Organizations. Cambridge, MA: Ballinger. 1981. 6 Rogers, E.M., & Dearing, J.W. (1988). Agenda setting research: Where has it been, where is it going? In J.A. Anderson (Ed.), Communication yearbook 11 (pp. 555594). Beverly Hills, CA: Sage. 7 Cited in Jacobson, M.F, & Mazur, L.A. (1995). Marketing madness. Boulder, CO: Westview, p.15.
УДК 316.77:002 Тоқтарова З. Е. Журналистика мамандығының 4 курс студенті С.Аманжолов атындағы Шығыс Қазақстан Мемлекеттік университеті Өскемен, Қазақстан, e-mail: zarina.toktarova@bk.ru ҚАЗІРГІ ТЕЛЕВИЗИЯДАҒЫ СҰХБАТ ЖАНРЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Кілт сөздер: тележурналистика, сұхбат. Тəжірибелі журналист Жидегүл Əбдіжəділқызының: “ Телевизия – жаңалықтар желісі, насихат құралы ғана емес, өнер өрісі мен халықтар арасындағы біте қайнасқан біртұтас бірегей құбылысты адамзаттың рухани қазынасының кəусар бұлағына айналдыратын ақпарат ғасырының ғаламаты, сонымен қатар, төртінші билік санатындағы БАҚ ішіндегі ең танымалы, ең тиімдісі, ең пəрмендісі. Себебі, “Жүз рет естігеннен бір рет көрген артық”, – деген сөздері, сондайақ, “Қай ұлттың баспасөзі мықты болса, сол ұлттың өзі де мықты”, – деген А.Байтұрсыновтың пікірі бүгінгі күннің де ақиқаты. Қазақстанның басты тірегі “ұлт” болса, айқындайтын, бұқаралық сананы жетілдіріп, қоғамдық пікір қалыптастыратын құрал – бұқаралық ақпарат жəне коммуникация жолдары саналады. Сонымен қатар, ақпаратты жеткізу формасы – жанр. Соның ішінде сұхбат жанрының телевизиядағы ерекшеліктерін, сұхбат алу технологиясын ғылыми көзқараспен талдау. Сұхбат – көп қырлы жанр. Бұл сұхбаттың ақпараттық жанрға да, талдамалы жанрға да қатыстылығын дəлелдейді. Сұхбат өзіндік жеңілдігіне қарамастан, белгілі бір стратегия мен тактикаға бағынуды талап ететін, күрделі жанр. Сұхбат – публицистикалық жанр, журналистің бір немесе бірнеше тұлғамен əңгімесі. Егер сөздердің семантикасына назар аударатын болсақ, «inter» өзара қатынасты бағыттас деген мағынаны берсе, «view» сөзінің мағынасы – «көзқарас», «пікір» дегенді білдіреді. Демек, сұхбат – көзқарас, дерек, ақпарат алмасу. Жанрлардың құрылуы кезінде, яғни белгілі бір жанрға жатқызу үшін публикациялардың болашақ сипат алуымен жанр 621
аттарын айыра білу кезек. Публикациялардың əлі де жанрлық анықтама алмаған жаңа тобының қатаң принциптік негізі жоқ жəне белгілі заңдылыққа сүйенбейді. Сұхбат журналистиканың бір жанры деп қарамас бұрын, алдымен оның даму тарихына толықталған жөн. Журналистикадағы кез келген жанрдың даму үрдісі негізінен техниканың дамуымен, радио мен телевидениенің пайда болуы жəне таралуымен тығыз байланысты. Сондықтан да біз сұхбаттың даму тарихын техникалық даму үрдісімен тығыз байланыста қарастырамыз. Кез келген журналистің еңбегін оның даярлаған өнімінің сапасы арқылы бағалауға болады, ал журналист өзінің осы жұмысында көрермен, халықтың сұранысын өтейтін өнімді даярлауға ұмтылыс жасауы қажет. Ол үшін журналист барлық БАҚ аудиториясының табиғатын жанжақты меңгеруі тиіс. Журналист маман екендігімді ескерсем, тақырыптың өзектілігі нақтылана түседі. “Сұхбат” атауының мəнмағынасын ашу, журналистің теледидарда сұхбат жүргізу технологиясы, журналистің кəсіби даярлығы жəне сұхбат алу кезіндегі ізденісі, сұхбат алудағы телехабар жүргізушісіне қойылатын негізгі талаптар, яғни кəсіби шеберлік жайындағы мəселелерді меңгеру журналист үшін қажет. Тақырыптың өзектілігі осы қажеттіліктерді өтеуден туындайды. Сұхбат – журналистикадағы өнімді жанр. Ол БАҚтың кез келген саласында қолданылады. Тек БАҚтың ерекшелігіне қарай оның табиғатын тани білу қажет. Бұл сұхбаттың ақпараттық жанрға да, талдамалы жанрға да қатыстылығын дəлелдейді. Сұхбат өзіндік жеңілдігіне қарамастан, белгілі бір стратегия мен тактикаға бағынуды талап ететін, күрделі жанр. Жанр – шынайы болмысты бейнелеудің тарихи тұрғыда айқындалған өзіне тəн тұрақты белгілерді жинақтаған үлгісі. Яғни, жанр – тарихи категория. Ол іштей барлық өнер атаулы мен БАҚтың жіктелісін құрайды. Журналистиканың ең басты белгісі, нақтылы өмір құбылысының жарыққа шығуына себепші болу. БАҚты қалыптастыруда жанрдың маңызы зор. Жанрлар үлкен үш топқа бөлінеді: ақпараттық жанрлар, талдамалы жанрлар жəне көркемдеректі жанрлар. Жалпы, жанр не үшін керек? Ол материалды тиімді жеткізу үшін қажет. Əр жанрдың өзіндік мақсаты, жазылу стилі мен тілі бар. Əр жанрдың өз дəуірі болады. Қазір неге сұхбат жанры дəуірлеп тұр? Неге ол кеңестік дəуірде аз қолданылды? Сұхбаттардың көбеюі – еркін сөздің, сөз бостандығының жемісі. Тоталитарлық режим тұсында бұл жанр баяу дамыды. Ол кезде адамдар сұхбат беруден қашатын еді. Себебі, шындықты айтуға шек қойылды. Ал, тікелей эфирге шығып сұхбаттасу деген ілуде бір болмаса, кездеспейтін. Өйткені, өз ойыңды, көргенбілгенің мен ойға түйгеніңді цензураның сүзгісінен өткізбей жол берілмеді. Ал, пікір алуандығына, плюрализге жол ашылған соң сұхбат кең қолданысқа енді. Оның үстіне бұл телеарнаның басқа жанрларымен салыстырғанда біршама жеңіл жанр. Кейіпкерді студияға шақырып, əңгімелесіп, эфирге шығаруға соншалық көп қаржы кетпейді. Кеңестік дəуірде сұхбат пен репортаждың жолы кесілген соң очерк жанры кең қолданылды. Очерк – ойды тұспалдап, айтқысы келгенін астарлап жеткізетін жанр. Оқиғаны образбен бейнелеп береді. Мысалы, О.Бөкейдің “Құм мінез” деген очеркі бар. Онда автор құм жайында əңгіме қозғай отырып, қазақтың тағдырын, мінезін, тілі мен дінінің жағдайын тұспалдап айтады. Сол кезеңде ұлт мəселесін қозғаудың бұдан басқа формасы болмады. Сұхбаттың бірнеше түрлері бар.
бар мəселе жөнінде журналист белгілі бір адамның ойпікірін біледі немесе сол мəселе жөнінде одан түсініктеме алады, онымен сөйлеседі. Оларды əдеби өңдеп, қорытып
622
жазады, міне, осы талаптарға сай жазылған материал. Тауман Салықбайұлы сұхбатты төмендегідей топтарға жіктейді:
М.Барманқұлов сұхбатты 7 түрге жіктесе, ресейлік ғалымдар 11 түрін атайды. Жанрларды былай қойғанда, осы түрінің өзіндік ерекшеліктері мен мақсатміндеттері бар. Сол себепті біз журналистиканың жанрларын білуге тиіспіз. Олар ақпаратты берудің, санаға сіңірудің жолдары. Тележурналист пен кейіпкер өзара еркін əңгіме өрбітіп, пікір алмасса, журналист сұхбат берушінің жауабынан сұрақ туындатып отырса, сұхбат жанды шығады. Сонда ғана бір мəселені толық қамтуға жол ашылады. Негізінен сұхбат кейбіреулер ойлағандай оңай жанр емес. Бұл – шындықты жария етудің, қоғамда болып жатқан жағдайларды талдапсараптаудың, көрерменнің көрмегенін көрсетіп, білмегенін білгізудің тамаша тəсілі. Жақсы сұхбат алу үшін терең əрі жанжақты білім мен журналистік шеберлік керек. Қазақ журналистикасындағы сұхбат жанрының басы қарапайым шүйіркелесу, күнделікті күйбең тіршілікті екеуара сөз етуден, ел тіршілігі жайлы əңгімедүкен құрудан басталады. Сұхбат – журналист пен сұхбат беруші адамның екеуара біріккен шығармашылық жұмысы. Десек те, оның табысты болуы журналистке, яғни журналист жоғары мəдениетті, журналистік жұмыстардан тəжірибесі мол, білімді, жанжақты сауатты, ізденісі мол жəне кəсіби шеберлігі бар тұлға болуы қажет. Сұхбаттың өзіне тəн ерекшелігі: фактілерді, оқиғалар туралы айтылған пікірлерді баяндау журналистің атынан емес, сұхбат берген адамның атынан беруге болады. Демек, журналистке қарағанда, БАҚ қойып отырған мəселеге көбірек қатысы бар адамдардың пікірлері мен пайымдауларымен сұхбат құнды болып келеді. Сұхбат – кең қолданыс тапқан жанрлардың бірі. Сұхбаттың құрамында екі жанрлық элемент бар: 1.Журналистің қоятын сұрағы; 2.Сұхбат берушінің қайтаратын жауабы; Біріншісі, құралды иеленуші, екіншісі, ақпараттың қайнар көзі. Сұхбат берушіні кейде журналист өзі таңдайды, бұл ретте сұхбатшы сөзге шешен, салмақты ой айтатын елге танымал, əйгілі адам болуы мүмкін. Сұхбат, яғни интервью ағылшын тілінен аударғанда “кездесу, əңгімелесу” деген мағынаны білдіреді. Журналистің алдына қойған мақсаты мен оған қол жеткізу тəсілдеріне қарай сұхбат бірнеше топқа бөлінеді. Олар төмендегідей:
623
алу үшін. Сұхбаттың бұл түрі фактіні жəне пікірді қамтиды. Сұхбат берушінің ресми тұлға болуы шарт емес. Оның сөйлеген сөзінің астарында көңілкүй мен ішкі толғаныс, яғни эмоционалды фон болуы тиіс. Сондықтан, көбінесе жаңалықтар желісінде ақпараттық сұхбаттар журналистің қойған сұрағынсыз беріледі. Өйткені, бұл жерде қайтарылған жауап маңызды рөл атқарады.
портреттік сұхбат əлеуметтік психологиялық сипатымен ерекшеленеді. Өйткені, портреттік сұхбат адам бойындағы құнды қасиеттерді анықтауға негізделеді.
жасалады. Қысқанұсқа 12 сұрақ аумағында жауап алынатын болғандықтан жедел сұхбат немесе экспресс интервью деп аталады. Сауалнамалық сұхбат қоғамдық пікірді анықтаудың өзіндік бір тəсілі болып табылады. Хаттамалық сұхбат. Мемлекеттік саясат сауалдар төңірегінде ресми тұлғадан не болмаса құзырлы қызмет иесінен нақтылай жауап алу. Сұхбат кезінде қойылатын сауалдар алдын ала əзірленіп, мемлекеттік жауапты қызметкердің, яғни (президент, министр) көмекшісіне, баспасөз хатшысына ұсынылады. Бұл ретте журналистің жеке пікіріне орын жоқ. Эфирде ресми тұлға алдын ала ұсынылатын сұрақтарға жауап қайтарады. Журналист келісілген сұрақтарын қоюмен шектеледі. Проблемалық сұхбат. Басты түйіні – журналистік позиция. Көпшілік талқысына ұсынылатын қоғамдық маңызы бар ашық мəселе. Халықтың көкейінде жүрген сауалдарға жауап алу. Сұхбаттың бұл түрі тікелей эфирде ұйымдастырылуы шарт жəне студияда шақырылатын қонақ журналистің ғана емес, телефон желісіндегі көрермен сұрақтарына да жауап беруі тиіс. Сұхбат беруші мен тыңдарман арасында белгілі бір жағдайда дау тууы мүмкін. Дəл осындай сəтте журналист өзінің тақырыпты толық меңгергендігін, сол тақырыптағы фактілерді жанжақты білетінін сұхбат берушімен кез келген сауал төңірегінде тепетең дəрежеде обьективті жауап алу үшін сөз таластырып, қажет болған жағдайда қортынды тұжырым жасай алатындығын көрсете алуы керек. Проблемалық сұхбатты жүргізген журналистің қателесуге, қандай да бір фактілерден бейхабар болуға қақысы жоқ.
Профессор М.Барманқұлов:«Сұхбат бұл даулы, түсініксіз сұраққа, проблемаға, оқиғаға беделді көзқарастың түсініктемесі. Сұхбат алушы сұраншақ, механикалық сұрақ қоюшы емес, қажет кезінде өз көзқарасын жинақтап, əңгімелесушімен таласа алатын, оның жауаптарын толықтыратын, белсенді түрде проблеманы шындықпен түсіндіре алатын адам. Бізді қызықтыратыны беделді адамның, маманның, түсінік берушінің қазіргі заманның өзекті тақырыбына деген пікірі. Телевизия сұхбатына тірек болатын проблемалы істің мəніне түсінік бере отырып жазу. Теледидарда жəне радиода сұхбатқа қатысушыларға мұның көзбен көруге жəне есту мінездемесі, олардың дайындықсыз, шынайылығы қосылады».
1 Қайрат Сақ Л.Гумилев атындағы Еуразия Ұлттық унив.Журналистика жəне саясаттану факультетінің деканы,
ф.ғ.к. доцент.
Материал интернеттен алынды. http://www.minber.kz/2013
2 М.Барманқұлов, «Телевизия: бизнес əлде билік?» , (аударған Клара Қабылғазина), «Қазақ университеті» баспасы, Алматы 2010. 624
3 Қазақша уикипедия, http://kk.wikipedia.org/wiki/
4 “Қазақ журналистикасы”, 13 том құраст.Н.Омашев, Алматы: Таймас, 2008. 5 “Қазақстан журналистерінің тəжірибесінен”оқулығы, Алматы, 2008. 134136 б7, журналист, продюсер Гүлнəр Мұқанова “Сұхбат алу қағидалары” 6 Құдайберген Тұрсын “Қазақ тележурналистикасы: қалыптасу, даму проблемалары” оқулығы, 2007 жыл
625
SESSION 8 Қазақ, орыс және түрік филологиясының ортақ мәселелері Common problems of Kazakh, Russian Philology and Turkology Kazak, Rus ve Türk Dilbiliminin Müşterek Sorunları Общие проблемы казахской, русской филологии и тюркологии Адилова Г. А. Қарақалпақстан қазақтары тiлiндегi туынды этнографизмдер ................... 3
.................. ............ 8 Айдогду Ш. Анадолы түріктері халық ақындарында түс көру сарыны жəне оның кейбір үлгілері .................. .................. .................. .................. .................. .................. ...................
13 Auelbekova Ş.A. Kazak Dili’ninTarihi Kaynağı Olan “Münyetü’lGuzat”eserinden örnekler 17 Әбдірова Ш. Г. Бүгінгі тілтанымдағы когнитивтік лингвистика мəселелері жəне қ.өмірəлиев еңбектеріндегі тіл мен таным сабақтастығы .................. .................. ....................
21 Әбутәліп О. М. Қазақша ай атауларының лингвосемиотикалық негіздері ........................ 24 Әбутәліп О.М. Қазақ күнтізбе жүйесін зерттеудің этнографиялық аспектісі .................... 29 Баркибаева Р.Р. К Вопросу триединства языков в рамках диалога культур ..................... 35
практике РК .................. .................. .................. .................. .................. .................. ........................
41 Beketayeva M.S. Aitys and Kazakh oratory as one of the national forms of debates……….. 46 Берикболова А.Ж. Зейнеп Мүсілімқызы базарбаева жəне қазақ тілі интонологиясы... 50
Джуманова М. Хорезмскоогузские слова в произведениях Алишера Навои……… 54
Дүйсебекова Ж. Қазақ жəне түрік антропонегіздердің қалыптасу тарихы жəне дамуы.. 57 Дүйсенбаева Г. Тілдік тұлға қалыптастырудағы шешендік өнер .................. ........................ 63 Жакипова М.Н. Күрделі зат атауларының құрамындағы этномəдени ақпараттың танымдық сипаты .................. .................. .................. .................. .................. .................. ..............
67 Жанабаев К. О сохранении редкого классического филологического наследия……….. 71 Жанұзақова Қ.Т. Қазақ əдебиетінің тəуелсіздік жылдарындағы даму бағыттары........... 76 Жолшаева М.C., Қамза Ж.Б. Жаңалықтар мəтіндерінің грамматикалық ерекшеліктері гендерлік аспектіде .................. .................. .................. .................. ..................
81 Жумагулова Ө.А., Каирбекова И.С. Салғастырмалы аспектіде метафораланған тағам атауларын зерделеу .................. .................. ................... .................. .................. ...........................
86 Жұбаева О. ХХ ғасыр басындағы қазақ тіл біліміндегі емлеге қатысты таластар.......... 92 Зейнелқазыұлы Ш. Абайдың «тəн құмары», «жан құмары», «мен», «менiкi» ұғымдарының ғылми мағынасы туралы .................. .................. .................. ...............................
97 Исмаилова Ф.Е., Розиева Д.С. Əлем əдебиеті контексіндегі балалар тақырыбы........... 103 Итеғұлова С. А. Көне жырдың көп нұсқалылығы жəне кейіпкерлердің сан қырлылығы .................. .................. .................. .................. .................. .................. .........................
110 Қалыбаева Қ.С. Түркілік танымның тарихи сабақтастығы .................. ................................ 115 Қапалбек Б.С., Қамзиева К.С. Изафет туралы .................. ................. ..................................... 120 Қасым Б. Қ., Сәменова С. Түбірлес сөздерді сөзжасам жүйесінде когнитивті моделдеу
.................. .................. .................. .................. .................. .................. ..............................
123 Қасымова Д.Ж. Женгиз Э.Древнетюркские заимствования в современном русском языке (на материале «Дивану лугатит тюрк» Махмуда Кашгари) .................. .....................
129 Көпбаева М. Р. Шыңғыс айтматовтың көркем дискурсындағы дала концептісінің аударылу ерекшеліктері .................. .................. .................. ............................................................
133 626
Курмангалиева Г.К. Изучение тюркской философии в Казахстане: проблемы и перспективы. .................. .................. .................. .................. .................. .........................................
146 Марат Әзімхан Батырлар жырындағы əйел бейнесінің кейбір ерекшеліктері................ 151 Мейрамбекова Л.К. Түбір сөздің мағынасы .................. .................. .................. ....... ............. 157 Молдахметова З.Н. Айтыс импровизированный спор, синтез искусств
.................. .................. .................. .................. .................. .................. .................. .................. ............................................
162 Молотова Г. М. Проблемы уйгурской фольклористики: к вопросу о степени изученности рукописей народных дастанов .................. .................. ...........................................
167 Молотова Э. М. Проблемы изучения «Тазкира» в современном источниковедении .................. .................. .................. .................. .................. ................................
172 Мұхамади Қ.Т. Түркі тілдеріндегі септеуліктердің септіктің аналитикалық бірлігі ретінде танылуы .................. .................. .................. .................. ............................ ..........................
178 Нұрсұлтанқызы Ж. Ұлттық мəдениеттегі «əйел» концептісі.................. ..................................... 183
Оразбекова З.С. Жанровые особенности компьютерной лексики: проблемы языка и стиля
.................. .................. .................. .................. .................. .................. ......... ...........................
187 Ордабекова Х.А. Қазақ жəне якут тілдерінің салыстырмалы лексикалық жəне сөзжасамдық жүйесі .................. .................. .................. .................. .................. ............................
жүктеу/скачать 7,07 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|