§ 3.  Маңғыстау уезінде сауда қатынастарының даму ерекшеліктері

 
147 
дастарқан  жайылып,  зеңбірек  атылып,  жер  қайыстыра  уралап,  патша 
ағзамның өзі мен әулетінің денсаулығына тост көтерілді. Күллі отрядқа 
екі сыбағадан ет және шарап берілді. 
Бұл салтанатқа көптеген ордалықтар келді; олар ең жүйрік аттарын 
әкеп  бәйгеге  қосып,  тамаша  ойын-сауық  көрсетті.  Оларға  қонақасы 
қамалдың  сыртында,  қақпа  алдына  тігілген  шатырда  берілді.  Ойын 
қайтадан қызды: қазақтар күресіп, казактармен жаяу жарысқа түсті, ұлт 
ойындарын  ойнады.  Кеш  аспанға  ракеталар  атумен  аяқталды.  Оған 
меймандарымыз қатты қайран қалды». (1) 
Қолайсыз  климат  жағдайы  мен  бұрын  қалыптасқан  керуен 
жолдарынан  сырт  қалып,  Каспий-Хиуа  сауда  жолының  негізгі  тірек  
пункті бола алмаған соң, жаңа бекініс салу туралы шешім қабылданды. 
Бас  штабтың  капитаны  Ширков  пен  капитан-лейтенант  Бодиско  1839-
жылы  жаңа  қамал  салуға  Түпқараған  түбегін  қолайлы  деген  ұсыныс 
жасады.  Бұл  ұсынысты  1846-жылғы  М.И.Иванининнің    географиялық 
зерттеулері  де  толығымен  құптады.  Сөйтіп  Орынбордың  жаңа 
губернаторы  В.А.  Обручевтің  бұйрығымен  1846-жылы  Түпқараған 
мүйісінде  Ново-Петровск    қамалы  небары  2  ай  ішінде  салынды. 
Түпқарағанда  салынған  Ново-Петровск  қамалына    Дағыстандағы 
Петровск  («қазіргі  Махачкала)  қаласымен  шатастырмас  үшін,  1859-
жылы  оған  Александровск  форты  деген  жаңа  атау  берілді.  Бұл  қамал 
бекініс қана емес, сауда орталығына да қолайлы болды. Александровск 
форты  суы  қатпайтын,  жан-жағынан  желден  қорғалған,  пристаны  бар, 
үлкен кемелер мен пароходтар жағаға келе алатын суы терең және кең, 
өте  қолайлы    гаваньға  орналасты.  Осы  бухта  жағалауында  1846-жылы 
Ново-Петровск  бекінісімен  бірге  балықшылар  қонысын  салу  көзделген 
болатын. (2) 
Сөйтіп, Ресей үкіметі Каспийдің шығыс жағалауында Ресей әскери 
ықпалын  ғана  емес,  саяси-экономикалық  ықпалын  да  мықтап 
орнықтырғысы келді. 
Маңғыстау арқылы Орта  Азиямен сауда қатынас орнату  жоспары 
Ресей  үкіметінің  түпкі  мақсаты  болатын.  Осы  идеяны  жүзеге  асыру 
үшін  генерал-лейтенант  С.А.  Хрулевтің  жоспарының    ерекше  маңызы 
болды. 
С.А.Хрулев  Орта  Азияда  сауда  серіктестігін  құрып,  Каспий  мен 
Аралда, Сырдария мен Амударияда кеме қатынастарын орнату, Каспий 
теңізі мен Челекен, Балкан түбектерін, Жайық, Жем бойларының қазба 
байлықтарын игеруді, Каспий мен Аралда балық өнеркәсібін ұлғайтуды, 
Шығыс базарына жол ашуды ұсынған болатын. 
1859-жылы  салынған  Александровск  фортына    3  шақырым  жерде 
Маңғыстау    түбегінің  Каспий    теңізіне  кірген  мүйісінде  Николаевская 
деген  казак  станицасы  пайда  болды.  Оның  дәл  түбінен  Армян 
слободкасы  салынып,  оның  тұрғындары  жақын  жердегі  көшпенді 

 
148 
қазақтармен  сауда  жүргізе  бастады.  Маңғыстауды  игеру  үшін  Ресей 
патшасының  жарлығымен  Орынбор  губерниясынан  әскери  казак 
отбасылары  көшіріле  бастады.  Қоныс  аударушыларға  Ресей  патшасы 
мынадай  жеңілдіктер  жасады:  1869-жылға  дейін  Каспий  теңізінен 
балықты  тегін  аулауға  рұхсат  етілді,  қоныстанушылар  әскери 
қызметтен,  1904-жылға  дейін  мемлекеттік    алым-салықтардан 
босатылды,  жергілікті  тұзды  көлдерден  үй  басына  150  пұт  тегін  тұз 
өндіруге  рұхсат  берілді.  Жаңадан  қоныстанушыларға    мемлекет 
есебінен  үй  салынып  берілді,  әр  отбасына  балық  аулайтын  қайық,  ау-
құрал алуға 70 рубль ақша, әскери паек (азық түлік) бөлінді. 
1869-жылы 
патша 
үкіметі 
қоныстанушылардың 
өздерін  
казактардың қауымынан шығару туралы өтінішін  қанағаттандырды. 
1868  жылғы  «Уақытша  Ережеге»  сай  жергілікті  адай  руының 
қазақтары  Орал  облысы  құрамындағы  Маңғыстау  приставына,  ал 
адайлардың  келесі  бір  бөлігі  Жем  уезіне  берілді.  1869  жылы  Каспий 
жағалауында  Красноводск  приставы  құрылып,  осы  территория  Кавказ 
наместнигіне  бағындырылды,  ал  1870  жылы  Маңғыстау  Кавказдағы 
Дағыстан облысына қаратылып, адайлар өз қандастарынан еріксіз түрде 
бөлініп  қалды.  1874  жылы  Маңғыстауда  болыстық  құрылым  жүйесі 
енгізіліп Маңғыстау приставында 2 қазақ, 1 түрікмен, болысы (Бозащы, 
Маңғыстау, Түрікмен) құрылды. 1879 жылы Маңғыстау уезі 5 болыстан 
құрылды. Осы болыстардағы шаңырақ саны мынадай болды.(3) 
 
№ 
болыстар 
Шаңырақ саны 
1 
Маңғыстау 
2424 
2 
Бірінші Бозащы 
1610 
3 
Екінші Бозащы 
1974 
4 
Түп Қараған 
2029 
5 
Түрікмен 
825 
 
барлығы 
8865 
 
«Орынбор,  Батыс  Сібір    генерал-губернаторлығына  қараған 
Далалық  облыстарды  басқару    жөніндегі    Уақытша  Ереженің»    13-
бабына  сәйкес  Маңғыстау    приставы  ерекше    құқықтарға  ие  болған  
Орал  облысының    құрамына  қосылды.  Қазақстанның  басқа 
өңірлеріндегі  әкімшілік-басқару  құрамына  «әскери-халықтық»    жүйе 
енгізілсе, Маңғыстауда  «әскери-полициялық» жүйе қолданылды. 
1869  жылы  тамыз  айында  Маңғыстау  приставы  болып  полковник 
Рукин тағайындалды. Полковник Рукинге Маңғыстау өңірін басқарудың 
мақсаты  мен  жолдары  нақты  көрсетілген  Нұсқау  тапсырылып,  онда 
саяси-экономикалық  мәселелермен  бірге  сауда  қатынастарын  дамыту 
жолдары да қарастырылды: 

 
149 
§  6.  Маңғыстаудағы  сауда  ісінің  дамуына  баса  назар  аударып, 
сауданың  дамуына  кедергілерді  жойып,  сауда  қатынастарының  дамуы 
туралы  толық  мәлімет  беріп,  сауданың  тоқырауға  ұшырау  себептерін  
анықтап, сауданы дамыту шараларын белгілеп жүзеге асыру қажет. 
§  7.  Сонымен  бірге  жергілікті  табиғи  байлыққа  баса  назар  аудару 
керек,  әсіресе  тас  көмір,  мұнай  өндіруге  болатын  жерлерді  табуға 
тырысу керек. 
§ 8. Жағалаудағы сауда жасайтын кемелердің санын анықтап, товар 
сақтайтын  қоймалар  салу  үшін  кемелер  тоқтайтын  жақсы  ыңғайлы 
жерлер мен пристаньдар туралы мәліметтер жинау. 
Теңіз  жағалаудағы  сауданың  дамуы  бейбіт  сауда  қызметінің 
дамуына өте қажет, өйткені біраз уақыттан соң қазақтар сауданың көзге 
көрініп  тұрған  пайдасын  түсініп,  оларды  адал  еңбекпен  жалақы  табуға 
ұмтылдырады. Сөйтіп ол  өзіне еңбексіз пайда табу үшін әртүрлі тонау, 
талан-тараж жасауды тоқтатады. 
§  9.  Мынадай  мәліметтер  жинау  қажет:  керуен  жолдарының 
жағдайы,  осы  жолдармен  тасылатын  товар  мөлшері,  товарлардың 
түрлері мен шығарылған жерлері, олардың сапасы, керуен жолын жүріп 
өтетін  мерзім,  тасымал  бағасы.  Осының  барлығы  Маңғыстау 
приставының  әрбір  қолайлы  сәтте  баса  назар  аударатын  мәселелері 
болуы шарт. 
«Сөйтіп  Маңғыстау  приставының  негізгі  міндеті  тек  қана  саяси-
әкімшілік  мәселелер  емес,  сонымен  қатар  шаруашылық  мәселелерін 
шешу болып табылады. Өйткені осы мәселелердің бәрін қоса шешкенде 
ғана Маңғыстау өңірінің жан-жақты дамуына қол жеткізіледі» деп атап 
көрсетілді. 
Маңғыстау  қазақтары  жаздың  7-8  айын  қалыптасқан    дәстүр  
бойынша  Жем,  Сағыз,  Ойыл  өзендерінің  бойындағы  жайлауларда  
өткізді. 
Маңғыстау  уезі  1881  ж.  Каспий  сырты  бөлімінен  (1874  ж.)  
құрылған Каспий сырты  облысының  құрамында болды. Бұл облыс 18 
жыл  бойы  өз  алдына  өмір  сүріп  келді  де,  тек  1899  ж.  ғана  Түркістан 
генерал-губернаторлығына  қосылды.  ХХ  ғасырдың  басында  ғалымдар 
былай  деп  жазды:  Каспий  сырты  облысында  «Тек  Маңғыстау  және 
Красноводск  уездерінде  ғана  бірыңғай  көшпенді  қырғыздар    мен 
түрікмендердің бір бөлігі мекендеген…». 
«Әкімшілік  орталығы  Александровск  форты  болған  Маңғыстау  
уезі  Каспий  мен Арал аралығында жатқан  Каспий сырты  облысының 
бүкіл  солтүстік  батысын  (уезд  жерінің  көлемі  1  937  650  шаршы 
шақырым,  яғни  Дания,  Греция  және  Бельгия  жерлерін  қосып 
есептегенге  тең)  алып  жатты,  халық  тым  сирек  орналасқан  (барлығы 
77000  адам,  яғни  1  шаршы  шақырымға  0,3  тұрғыннан  келеді)    және 
ағынды  сулары  мүлде  жоқ  дерлік  (Ақтау  және  Қаратау    тауларындағы  

 
150 
бірқатар  маусымдық  жылғалардан  басқа).  Құдықтар    өте  көп,  бірақ 
олардың көпшілігінің суы ашқылтым… Көшпелі қырғыздар бәрі дерлік 
мал шаруашылығымен айналысады… Бүкіл  уездегі  суармалы жер 500 
десятинадан  аспайды».  Бұл  мәліметтерді  Т.Кияшконың  Х1Х  ғасырдың 
ақырында жазған очерктері де дәлелдей түседі. 
Арал  теңізінің  батыс  жағалауын  жетіру  тайпасының  табын  руы 
мекендеп,  уездің  бүкіл  қалған  бөлігін  (Үстірт  қыратын,  Маңғышлақ 
түбегі  мен  Бозащы  түбегін)  байұлы  тайпасының  адай  руы  жайлады. 
Қысқы  жайылымдықтар  Қаратау,  Ақтау  тауларына,  Сеңгірқұм,  Аққұм, 
Сарыөзек  құмдарына,  сондай-ақ  Үстірттің  кейбір  жерлеріне 
топтастырылды.    Көктемгі,  жазғы,  күзгі  жайылымдықтары  көршілес 
Гурьев және Темір уездерінде: Сам және Самматай құмдарында, Ембіде 
және одан әрі Жайық пен Ырғызда орналасты. 
1897  жылғы  санақ  деректеріне  Закаспий  облысында  74,225  қазақ 
қоныстанды, 352 қазақ қалаларда өмір сүрді. 
1897-жылғы  санақ  бойынша  Маңғыстау  уезінде  8  дворян  тұқымы, 
1654 селолық байлар, 238 мещандар есепте тұрды. 
1897  жылғы  санақ  бойынша  уезде  69  450  адам  өмір  сүрген, 
олардың  64  122-сі  қазақтар,  2  953-і  түрікмендер,  2  002-сі  орыстар  мен 
басқа ұлттар. Уезд құрамына 8 болыс енеді. (4) 
Маңғыстаулық  тұрғындар  жәрмеңкелерге  негізінен  мал  өткізіп, 
айырбасқа  өздеріне  қажетті  тұрмыстық  заттар  алған.  1900  жылы 
Маңғыстаулықтар  Александровск  фортында  13.835  бас  мал,  Ойыл 
жәрмеңкесінде 18.724 бас мал, Хиуада 293 бас мал, Краснововдскіде 399 
бас мал сатқан. (5) 
Маңғыстаулықтар  негізінен  түйе,  жылқы  және  қой  малдарын 
ұстаған. Олардың иелігіндегі ірі қара (сиыр) өте аз болған. 
Маңғыстау уезіндегі мал саны туралы мәлімет: (6) 
 
№ 
жылдары 
Түтін 
саны 
жылқы 
түйе 
қой 
Ірі қара 
1 
1884 
8735 
44046 
48794 
393861 
134 
2 
1890 
9269 
47959 
25121 
355081 
656 
3 
1900 
12541 
70.310 
67567 
735.070 
744 
4 
1910 
15030 
52668 
38346 
736.837 
673 
5 
1912 
14961 
33758 
31430 
462,848 
361 
 
Батыс  Қазақстанда  жәрмеңке  саудасын  қатаң  бақылауға  алған 
Ресей  ішкі  істер  министрлігі  Торғай  облысының  территориясындағы 
Ақтөбе  жәрмеңкесі  15  шілде  мен  15  тамыз  аралығында,  Ырғыз 
жәрмеңкесі 10 қыркүйек пен 15 қазан аралығында өткізу туралы шешім 
қабылдай  отырып,  Батыс  Қазақстанда  жергілікті  қазақтардың 
маусымдық көшу мерзіміне баса назар аударды. 

 
151 
Жайықтың  арғы  бетіндегі  Ордада  жәрмеңкелер  ашу  туралы 
шешімінде Ресей ішкі істер министрлігі мынадай жағдайды ерекше атап 
көрсеткен: 
1.
 
Теңіз жағасында қыстаған негізгі мал өсіруші рулар: Маңғыстау 
адайлары,  ысықтар,  кетелер,  табындар  т.б.  қар  кеткен  соң 
солтүстікке 2 бағытқа, бірінші тобы – Жем, Байсары, Бөкембай 
өзендерінің  жағасымен,  ал  екіншісі  –  Жем,  Сағыз,  Ойыл  және 
Тайсойған  құмдары  арқылы  топтанып  көшетіндігі  және  сол 
көшу  барысында  шамамен  мамыр  айына  таман  Ойыл 
жәрмеңкесіне үлгереді. 
2.
 
Жәрмеңке  аяқталған  соң  осы  рулар  Елек  уезінің  шұрайлы 
жайылымдары  арқылы  күзгі  жолмен  малдарын  айдап  отырып, 
Елек  және  Орынборда  шілде-тамыз  аралығында  болатын 
жәрмеңкелерге малдарын  өткізіп, түскен ақшасына тұрмысына 
қажетті товарларды алады. 
3.
 
Маңғыстауда  және  теңіз  жағалауынан  қыстаққа  оралу  кезінде 
көшпенді  қазақтар  15  қыркүйек-15  қазан  аралығында  өтетін 
Ойылдағы  күзгі  жәрмеңкеге  түсетіндігі  және  өздерінің 
күнделікті 
тұрмыстық 
қажеттіліктерін 
сол 
жерлерден 
қанағаттандырады. (7) 
Маңғыстау  қазақтары    тұрмысқа  қажетті  заттарды  өздерінің  мал 
жайылымына  іргелес  Бесқала,  Ойыл,  Темір  жәрмеңкелерімен  қатар 
Александровск  фортындағы    дүкендер,  базар,  жәрмеңке  сияқты  сауда 
орындарынан  алып  отырды.  Маңғышлақ  отряды  бастығы    Дағыстан 
облысы  бастығына  өзінің  есебінде:  «Маңғышлақ  қазақтары  мен 
түркмендері  киімге  қажетті  барлық  материалды,  аяқ  киімді,  ыдысты, 
киіз  үйге  қажетті  ағашты  Александровск  фортындағы  орыс 
саудагерлерінен  мал  және  мал  өнімдеріне  айырбастап  алады.  Хиуада 
нан  мен  товар  арзан  болғанымен,  малдың  өтуі  нашар.  Сондықтан  бір 
ғана  дұрыс  жол орыс ақшасына керек заттарын сатып алу болып отыр. 
Соңғы  жүргізген  есеп  бойынша  бізден  нан  алатын  қазақтар  саны 
көбейген.  Сондықтан  осы  мүмкіндікті  пайдаланып,  қазақтарды 
тұқыртып  ұстауға  болады.  Нанды  тек  бізге    сөзсіз  бағынатын,  біздің 
тәртіпті  орындайтын  қазақтарға  ғана  сату  керек»  деп  атап  көрсеткен 
болатын. (8) 
Маңғыстау 
қазақтары 
өздеріне 
қажет 
товарларды 
Хиуа 
базарларынан  алды.  Тұрмысқа  қажетті  күнделікті  керек  заттарын  алу 
үшін    қазақтар  Хиуа  базарларына  қой  айдап  апарып,  керек  заттарына 
алмастыруға мәжбүр болды.  
1869  жылдың  бас  кезінде  адай  руының  2  бөлімінің  сардарлары 
(басшылары)  өз  туыстарымен  сауда  мәселесі  бойынша  Хиуаға  барған. 
Хиуаға  келген  адайлардан  Хиуа  ханы  1  түйеге  1  рубль,  1  жылқыға  50 
тиын, 1 қойға 25 тиын зекет төлеуге бұйрық берген.  

 
152 
1882 жылы Маңғыстаудан Көне Үргенішке 15 саудагер 55 түйемен 
1725 рубль тұратын товар алып астық, матаға алмастыруға аттанған. (9)  
1883-жылы 16-тамызда Маңғыстау болысының Табынай, Шонай және 
Доқалай ауылдарынан Хиуаға аттанған керуен туралы мәлімет: (10) 
 
ауылдар 
Керуен иелері 
Түйе саны 
Апаратын 
товар суммасы 
(рубль) 
Табынай  Құлқа Құнекеев 
4 
25 
 
Менділай Тілеумәмбетов 
3 
15 
 
Дәндібай Өтесбаев 
4 
15 
 
Андаш Алданаев 
2 
14 
Шонай 
 
Артықба 
Айтуғанов 
5 
5 
 
Достан Джаиков 
5 
5 
 
Көрпебай Қоғабаев 
5 
5 
 
Дәуітбай Қабақов 
5 
5 
 
Соқыр  Құлмұрзаев 
5 
5 
 
Боран Сеңгірбаев 
5 
5 
 
Түнге Соқыров 
5 
5 
 
Сатқан Шудағұл 
5 
5 
Доқанай  Кебел 
Ноғаев 
13 
130 
 
Түйебай Досов 
30 
240 
 
 
94 
489 
 
Маңғыстау болысының управителі өзінің Маңғыстау уезінің бастығына 
1883-жылғы 16- тамызда жазған рапортында 14 саудагердің 94 түйемен 
489  рубль  тұратын  товар  алып  Хиуаға  аттанғанын  хабарлап,  олардың 
жол қауіпсіздігін қамтамасыз ету ісіне жәрдем етуін өтінеді. 
1883-жылы    21-тамызда    Түркмен    болысынан  64  адам  120  түйемен 
әрбіреуі 8 сомның түрлі жүгімен Хиуадан астық сатып алуға аттанған. (11) 
Осы  жылы  қыркүйекте  94  түйе  керуені  1076  сомның  жүгімен 
Хиуаға астық алуға Маңғыстау болысының  Түркмен адай, Құнан орыс 
және Төкеш ауылдарынан барып қайтқан. (12) 
1887-жылы  Түркмен  болысының  басқарушысы  керуен  басы  Айтақ 
Балқиевке  Хиуа  базарында  сату  үшін  800  қой    тапсырды  Осы  керуен 
құрамында    40  адам,  200  түйе  болды.1889-жылы  Түркмен  болысының 
басқарушысы Машырақ Қожаназаров Назар Тыныбаев арқылы  400 қой 
мен ешкіні Хиуаға сатуға айдатты. (13) 
Маңғыстаудан  Хиуаға  барған  керуендер    негізінен  астық  сатып 
алуға барған. 

 
153 
1900  жылы  Маңғыстаулықтар  Хиуадан  3295  қап  жүгері,  1805  қап 
бидай, 1370 қап тары, 180 қап арпа, 2238 шапан әкелген. (14) 
1900  жылы  Маңғыстау  уезінен  20205    түйе  Хиуа  хандығына, 
Красноводск уезіне әртүрлі товар тасымалдауға пайдаланылды.  
Осы  жылы  Маңғыстау  уезінен  Хиуа  хандығына  3591  түйе, 
Красноводск  уезіне  1543  түйе  сауда  керуенімен  аттандырылған.  Жеке 
болыстар  бойынша  Хиуа  мен  Красноводскіге  кіре  тартқан  керуендегі 
түйелер саны мынадай: (15) 
 
№ 
болыстар 
Түйелер саны 
Хиуа хандығына 
Красноводск уезіне 
1 
Маңғыстау 
455 
- 
2 
Түп Қараған 
251 
87 
3 
Бірінші Бозащы 
1000 
- 
4 
Екінші Бозащы 
1000 
- 
5 
Райымберді 
1295 
18 
6 
Түрікмен адай 
- 
808 
7 
Жеменей 
735 
10 
8 
Түрікмен 
150 
620 
 
барлығы 
3591 
1543 
 
1900  жылы  Маңғыстау  қазақтары  Красноводскіден  195  қап  бидай 
ұны, 82 қап күріш, 36 пұд шәй, 133 пұд қант әкелген. Сонымен қатар аз 
да  болса  өз  малдарын  өткізген.  Осы  жылы  Маңғыстаулықтар 
Красноводскіде 399 бас мал сатқан. Салыстырмалы түрде қарастырсақ, 
1900  жылы  Маңғыстау  қазақтары  Александровск  фортында  13835  бас 
мал сатқан. (16) 
Орал,  Ақтөбе,  Маңғыстау  қазақтарының  негізгі  сауда  орталығы 
Темір  уезінде  орналасқан  Ойыл  жәрмеңкесі  болды.  Маңғыстаулықтар 
негізгі товарларды Ойыл жәрмеңкесінен алған. 
1900  жылы  Ойыл  жәрмеңкесінен  түйемен  мынадай  заттар 
тасылған: (17) 
 
шай 
183 пұд 20 фунт 
қант 
568 пұд 
Былғары (юфт) 
5290 дана 
Бөз 
1239 кесінді 
тептік 
1046 кесінді 
шыт 
957 кесінді 
тары 
19100 қап 
Бидай ұны 
1701 қап 
Қара бидай 
2280 қап 

 
154 
Сонымен  қатар  1900  жылы  Маңғыстаудан  Ойыл  жәрмеңкесіне 
18124 бас мал әкеліп сатылған.  
1900  жылы  Маңғыстау  уезіндегі  адайлардың  иелігінде  67567  түйе 
болса,  осы  түйелердің  төрттен  бір  бөлігі,  яғни,  15080  түйе  Ойыл 
жәрмеңкесіне  сауда  керуені  ретінде  Маңғыстаудан  жүк  артуға 
пайдаланылған. 
1900  жылы    Маңғыстау  уезінің  Маңғыстау  болысынан  1640  түйе, 
Түп  Қараған  болысынан  2625  түйе,  Бірінші  Бозащы  болысынан    3810 
түйе,  Екінші  Бозащы  болысынан  2000  түйе,    Райымберді  болысынан 
1295  түйе,  Түрікмен  адай  болысынан  2360  түйе,  Жеменей  болысынан 
1350  түйе  Ойыл  жәрмеңкесіне  керуен  сауда    жолымен  жүк  тасуға 
пайдаланылған. (17) 
1905  жылы  Маңғыстаудан  53.1180  қой,  2604  ірі  қара,  550  жылқы 
және 154 түйе сатылған. (18) 
Орал  облысының  Темір  уезіндегі  Қарақамыс  жәрмеңкесіне 
Маңғыстаудағы көшпенді адай және табын рулары қатынасқан.  
Александровск  фортында  сауда  ісінің  жолға  қойылуына 
байланысты  Маңғыстау  қазақтары  Хиуадан  гөрі  Кетікке  (қазақтар 
бекіністі осылай атаған) сауда жасауға көбірек бара бастаған. Александр 
фортының  (Кетіктің)  негізгі  сауда  орталығына  айналғанын  1887-жылы 
жасалған  дала  жолдарының  картасында  көрсетілген  керуен  жолдары 
дәлелдейді.  Александровск  фортына  негізінен  7  керуен  сауда  жолдары 
келіп тірелген: 
1.
 
Ақтау мен Бозашыдан 
2.
 
Мұзайыр, Бекі, Жидебай, Сарытас арқылы Қаратаудан 
3.
 
Адай руларының Жем бойынан қайтатын жолы. 
4.
 
Оралдан келетін қысқы жол. 
5.
 
Көне Үргеніштен келетін керуен жолы 
6.
 
Красноводскден   ( Шағадам) Маңғыстауға келетін жол. 
7.
 
Хиуадан  Кендірлі  арқылы  Александровск  фортына  келетін 
керуен жолы. 
Маңғыстау өлкесін зерттеуші, Хиуа  жорығын бастаған, полковник 
Н.Ломакин  5    торап  жолды  көрсеткен.  Солардың  үшеуі  негізгі  болып 
есептелген: 
1.
 
Форт  Александровск  –  Көне  Үргеніш  ежелгі  жолы.  керуенмен 
30 күнде, атпен 15 күнде жетуге болады: Форт Александровск – 
Қанға  –  Қыштым  –  Ашыбас-Шат  –  Бердікен  –  Бек-Бөрлі  – 
Сұмса  –  Сенек  –  Бесоқты  –  Сайқұдық  –  Босаға  –  Қарқын  – 
Елтежі  –  Бойлар  –  Қызыладыр  –  Табынсу  –  Айбүгір  –  Көне 
Үргеніш. Қашықтығы – 800 шақырым. 
2.
 
Форт  Александровск  –  Красноводск  жолы.  Керуенмен  15-23 
күн, атпен 10 күнде жетеді: Сақақұдық – Түлкілі – Қаражалшы 
–  Қошқар  Ата  –  Ақеспе  –  Ащыкүй  –  Саража  –  Ұлық  ұй  – 

 
155 
Қожаназар  –  Тамшалы  –  Кендірлі  –Темір  баба–Қанжақ  – 
Қосащы  –  Қарасеңгір  –  Дүлдүл  Ата  –  Тамды  –  Атжарма  – 
Қарабұғаз  –  Кенеже  –  Тасқұдық  –  Красноводск. Қашықтығы  – 
580 шақырым. 
3.
 
Адай  ауылдарының  Жем  бойына  көшетін  жолы:  Қаңға  – 
Түбіжік  -  Үдек –Тарталы – Ұланақ – Жаңғылды – Тұщыбек – 
Шетпе – Аусары – Күркіреуік- Қаратүйе - Өтес – Ешкіқырған – 
Қатша-Тәңкі  –  Қосқұлақ  –  Манашы  –  Күйкен  –  Алтықұлаш  – 
Азнағұл  –  Қарашүңгіл  –  Жібін  –  Бақшы.  Қашықтығы  –  600 
шақырым.  (19) 
1906-жылы  Маңғыстау 
уезінің  қазақтары  мен  түркмендер 
Маңғыстау уезінің бастығына 4 болыс басқарушысы, 9 ауыл старшыны 
(ауылнай), 57 кәсіпкер-адам қол қойып,  Александровск фортына жақын  
жерден  жаңа  мал  базар  алаңын    салу  туралы  өтініш  жасап,    жаңа  мал 
базар  алаңын  салу  үшін  барлық  шығындарды  өз  мойындарына 
алатындығын мәлімдеген. (20) 
Өтініш  жасаған  адамдар  өз  арызында  Маңғыстау  уезінде  13970 
шаңырақ,  70570  адам  бар  екенін,  осы  адамдардың  қажеті  үшін 
Маңғыстау  уезінің  шекарасынан  800  шақырым  жердегі,  уезд 
орталығынан  1200  шақырым  жердегі    Ойыл  жәрмеңкесіне  мал  айдап 
апарудың  қиындығын  атап  көрсеткен.  Маңғыстау  уезінің  бастығы 
жоғарғы  басшыларымен  келісіп,  мал  базары  ашылатын  жердегі  бұлақ 
көздерін  гидротехник  маман  жіберіп  тексертіп,1908-жылы    26-ақпанда 
Александровск  фортынан  25  шақырым  жердегі  Ханка-баба  деген 
жерден мал базарын ашуға рұхсат берген. Сонымен қатар осы базардың 
47 пункттен тұратын жұмыс ережесін бекіткен. (21) 
Александровск  фортының  54  саудагерлері  Маңғыстау  уезінің 
бастығынан  әскери  бекіністегі  базардың  шығыс  жағынан  жаңа  базар 
алаңын  ашу  туралы  өтініш  жасап,  бұрынғы  базарды  толығымен  уезд 
бастығының қарамағына өткізуге өздерінің келісімдерін берген. (22) 
Маңғыстау  уезінде  Александровск  фортынан  25  шақырым  (верст) 
жерде  Ханка  баба  және  Жаңа  өзен  елді  мекендерінде  тұрақты 
жәрмеңкелер  өткізіліп  тұрды.  Көшпенді  елдің  тұрмысына  бейімделген 
бұл  жәрмеңкелер  алғашқыда  15-мамыр  мен  15  маусым  және  күзде  15 
қыркүйек пен 15 қазан аралығында өткізілді. Кейінірек ХІХ ғаырдың 90 
–жылдарынан  бастап  бұл  жерлердегі  сауда  айырбас  түрінен  тұрақты 
сауда 
формасына 
көшті. 
Ханка-бабадағы 
жәрмеңкеге 
оның 
географиялық  орналасу  ерекшелігіне  байланысты  жақын  маңдағы 
қазақтар  мен  түрікмендер  мал  және  мал  өнімдерін  әкеліп  өткізді. 
Саудагерлер  қатарында  жергілікті  қазақтармен  бірге,  түрікмендер, 
өзбектер,  қарақалпақтар  болды.  Сонымен  бірге  жәрмеңкеге  армяндар, 
орыстар, татарлар мен еврейлер қатынасты. (23) 

 
156 
Александровск  фортында  сауда  жасау  үшін  сырттан  көптеген 
көпестер келген. Әсіресе саудагер көпестер Астрахань қаласынан келіп, 
сауда  жасап,    таза  пайдаға  кенелген.  Олар    Маңғыстау  қазақтарынан 
арзанға  мал  және  мал  өнімдерін  сатып  алып,  осы  товарларды  сыртқа 
шығарып сатып,сауда істеген.  
Астраханьдық  армяндар  Абрам  Франгулов,Николай  Франгулов  
1882-жылы  26-мамырда  барлығы  350  рубль  тұратын  50  пұт  түйе  жүні, 
100 пұт қой жүнін, Астрахандық татар Башмаков селеньесінің тұрғыны 
Иса Мұсаев 1882-жылы  8-шілдеде барлығы 300 рубль тұратын  30 қой, 
75  түбіт  шәлі  (шарқат),  350  қолғап,  20  киіз,  5  жылқы  терісі,  70  қой 
терісі,  1  кілем  сатуға  куәлік  (сауда  жасауға  рұхсат  құжаттарын)  алған. 
(24) 
Географиялық орналасу жағынан жақын болғандығына байланысты 
Маңғыстаудағы форт Александровск жәрмеңкесіне көршілес Иран және 
Ауғанстан елдерінен мал әкелініп өткізілген. 
1905  жылы  форт  Александровск  жәрмеңкесінде  Иран  мен 
Ауғанстан  елдерінен  жылма-жыл  2550  қой,  369  түйе,  230  жылқы 
әкелінген.  Осы  жылы  форт  Александровск  жәрмеңкесіне  Ресейеге 
жалпы құны 2,5 млн мал және мал өнімдері (шикізат) жөнелтілген. 
Тұрмыс  жағдайының  өзгеруіне  байланысты  Маңғыстау  қазақтары 
негізінен  мал  шаруашылығымен  айналысумен  бірге  аздап  балық 
шаруашылығымен  де  шұғылдана  бастаған.  Алғашқыда  адайлар 
Николаев  станциясындағы орыстарға Каспий теңізінің жағалауынан 10-
15 рубль ақшаға жалданып балықшылық кәсіппен айналысқан: 
1870-жылы  Маңғыстаудағы  адай  көтерілісі  басталғанға  дейін 
Николаев  станицасында  25  отбасы,  жалпы  саны  150  –  ге  дейін    балық 
аулаумен айналысатын орыс қоныстанушылары тұрған. Олардың балық 
аулауға  арналған  111  қайығы  болған.Сонымен  қатар  станицада  200-ге 
жуық  қазақ  орыстарға  балық  аулауға  жалданған.  1871-жылғы 
деректерде  Николаев  станицасындағы  балықшылардың  қайық    саны 
едәуір  кеміген,  яғни  көтерілісшілердің  орыс  балықшыларының 
қайықтарын  өртеп  жіберуіне  байланысты  станицада  85  қайық  қана 
қалған. (25) 
ХІХ  ғасырдың  80-ші  жылдарында  Маңғыстауда  жалданып  балық 
аулаушы жергілікті қазақтардың саны біршама тұрақтанған. (26) 
 
жылдар 
Жалданған балықшылар саны 
1881 
237 
1883 
275 
1889 
225 
 
1883-жылдан  бастап  казактар  Долгий  мүйісінен  балық  аулай 
бастады.  1897-жылы  Долгийден  500  бударка  балық  ауланды,  50  шана 

 
157 
балық  тасылды.  1891-жылы  Долгийде  балықшылар  батагасы  салынды. 
Сондай-ақ  мұндай  балықшы  поселкелері  Қолпы  аралында,  Қандауыр 
қойнауында салынды. (27) 
ХІХ  –  ғасырдың  аяғы  мен  ХХ  ғасырдың  бас  кезінде  Маңғыстау 
қазақтарының арасында балық аулаумен айналысатындардың саны арта 
түскен. (28) 
 
жылдар 
Балықшы қазақтар саны 
1898 
400 
1903 
900 
 
Маңғыстау  қазақтары  негізінен  Кіші  Долгий  аралы,  Қаражан, 
Тепей, Сарай, Заворот аймағында балық аулаумен айналысты. Сонымен 
бірге  уездегі  қазақтар  түрікмендермен  бірлесіп    Қарабұғаз  шығанағы 
мен  Астрабад  бұғазы  аралығында  да  балық  аулады.  Осыған  қосымша 
Кендірлі бұғазындағы Қарабас, Ада, Темір баба тұрақтарында қазақтар 
түркмендерден жалға алған 18 қайықпен балық аулаумен шұғылданды. 
Адайлардың бір тобы түрікмендермен бірлесіп Кендірлі және Қарабұғаз 
шығанағы  аралығындағы  Суе,  Қара  Сенгрен,  Бек-Дали,  Қоймат, 
Алатөбе  тұрақтарында  балық  аулауды  кәсіп  етті.  Қазақтар  үшін  қайық 
жалдау айына 8-10 рубль аралығында ақша төледі. (29) 
Маңғыстау  уезінің  қазақтары    балық  аулау  кәсібінде  айтарлықтай 
нәтижеге  жетіп, өздерінің кәсіби шеберліктерін іспен дәлелдеді. Бұған 
Түрікмен  Адай    және  Екінші  Бозащы  болыстарының  тұрғын 
қазақтарының 1895 жылы аулаған балық көлемі дәлел бола алады: (30) 
 
№ 
болыстар 
Ауланған 
балық 
Балық 
желімі 
уылдырық 
Балықтың 
арқа сіңірі 
1 
Түрікмен 
Адай 
4 т. 832 кг. 
8 кг. 
50 кг. 
24 кг. 
2 
Екінші 
Бозащы 
6 т. 633 кг. 
14 кг. 
5,5 кг. 
5,5 кг. 
 
ХІХ  ғасыр  мен  ХХ  ғасырдың  басында  Маңғыстау  уезіндегі 
қазақтардың негізгі шаруашылығы дәстүрлі көшпелі мал шаруашылығы 
болып қала берді. Сонымен бірге заманның ыңғайына қарай Маңғыстау 
қазақтары  өздерінің  күнделікті  қажеттілігіне  қажет  тұрмыстық 
товарларды  керуен  саудасы  арқылы  Орта  Азия  қалаларынан,  Орал 
облысының  Темір  уезіндегі  Ойыл,  Темір  жәрмеңкелерінен  алды. 
Сонымен  қатар  Александровск  форты,  Красноводск  қаласы  мен  Ханка 
баба  жәрмеңкесінде  мал  және  мал  өнімдерін  сатып,  мануфактура 
бұйымдары мен астық өнімдеріне айырбасталған. 

 
158 
Маңғыстау  тұрғындарының  мал  басы  аз  кедей  бөлігі  жалданып 
және  өз  бетімен  балық  аулау  кәсібімен  айналысып,  балық  өнімдерін 
сатуға мәжбүр болды. 
Маңғыстау  уезіндегі  сауда  қатынастары  көршілес  Торғай 
облысының  Ақтөбе,  Ырғыз,  Орал  облысының  Темір  уезіндегі  сауда 
қатынастарының даму деңгейіне қарағанда төмен болғаны байқалады. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
159 
ҮШІНШІ ТАРАУ 
ОРАЛ ОБЛЫСЫНДА САУДАНЫҢ ДАМУЫ 

жүктеу/скачать 2,21 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: