Қaржылық талдаудың мәні,әдістері мен қағидаттары

82 

 

•

 

Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы мен төлем қабілеттігін талдау. 

•

 

Кәсіпорынның несие қабілеттілігі мен банкроттылығының ықтималдылығын талдау. 

•

 

Кәсіпорынның қаржылық жағдайын сауықтыру бағыттарын жобалау. 

Қаржылық  талдауды  салыстырмалы  көрсеткіштер  негізінде  жүргізудің  шетелдік  тәжірибесін 

механикалық  түрде  көшіріп  алу,  көп  жағдайда  тиімсіз,  себебі  бұл  жағдайда  бәздің 

кәсіпорындардың  өз  ерекшеліктеріне  назар  аударылмайды.  Нәтижесінде  бір  көрсеткіштердің 

мүмкін  болатын  маңызы  туралы  берілген  кеңестер  кейбір  кезде  расталмайды.  Дегенмен, 

қаржылық  жағдайды  талдау  барысында  салыстырмалы  көрсеткіштерді  зерттеу  қажет  болады, 

себебі ол болып жатқан жағдайларды түсінуге және де оларды тек ағымдағыы мезетте ғана емес, 

сонымен қатар болашақта да дұрыс бағалауға мүмкіндік береді. Әлдеқайда кең таралған және 

зерттелген көрсеткіштерге мыналар жатады: өтімділік, қаржылық тұрақтылық, табыстылық және 

іскерлік белсенділік. 

•

 

          Салыстырмалы  (кеңістік)  талдау –  бұл  кәсіпорындардың,  еншілес  кәсіпорындың, 

бөлімшелердің  және  цехтардың  жекелеген  көрсеткіштері  бойынша  есебінің  құрама 

көрсеткіштерін  шаруашылық  ішіндегі  талдау,  сондай-ақ  берілген  фирманың  көрсеткіштерін 

орташа  салалық  және  орташа  жалпы  экономикалық  мәліметтері  бар  бәсекелес  фирмалардың 

көрсеткіштерімен салыстырғандағы шаруашылық аралық талдау болып табылады. 

•

 

 

 Модельдеу  мен  дерексіздендіру  (абстракциялау),  ойша  жіктеу  макроэкономикалық 

талдаудың  негізгі  әдісі  болып  табылады.  барлық  макроэкономикалық  үдерістер  модельдерді 

(үлгілерді)  салу  негізінде  зерделенеді.  Макроэкономикалық  модельдер  араларындағы  негізгі 

өзара қатынастарды табу мақсатымен экономикалық үдерістер мен құбылыстардың графикалық 

немесе  алгебралық  баяндалуы.  Модельді  салу  үшін  әр  зерттелетін  құбылыстың  ең  маңызды 

сипаттарын айырып, мәні, маңызы аз құбылыстар мен факторлардан дерексіздену қажет.  

•

 

Сонымен, модель (үлгі) дүниенің, шындықтың қарапайым көрінісі, ол экономикалық үдерістер 

дамуының негізгі заңдылықтарын тауып, экономикалық өсу, инфляция, жұмыссыздық сияқты 

күрделі макроэкономикалық мәселелердің шешу нұсқаларын әзірлеуге мүмкіндік беретін жеңіл 

түріндегі  көрініс  болып  келеді.  Макроэкономикалық  модельдердің  түрлері  көп:  функциялар, 

графиктер,  сызбалар  мен  кестелер,  олар  макроэкономикалық  шамалар  араларындағы, 

экономикалық  құбылыстар  араларындағы,  экономикалық  құбылыстар  араларындағы  себеп  – 

салдар  байланыстарын  түсінуге  мүмкіндік  береді.  Макроэкономикада  функциялардың  әр 

түрлерін айырады. 

•

 

Барлық  функцияларды  графиктер  мен  кестелер  түрінде  көрсетуге  болады.  Модельдерге 

(үлгілерге) көрсеткіштердің 2 түрі кіреді: экзогенді және эндогенді. 

•

 

Экзогенді шамалар – ол сырттан берілетін, үлгіден тыс қалыптасатын көрсеткіштер. Экзогенді 

шамалар тәуелсіз болып келеді. Эндогенді шамалар – үлгінің ішінде қалыптасатын көрсеткіштер.  

•

 

Экзогенді 

 эндогенді  

•

 

ауыспалы 

 ауыспалы 

•

 

Сурет 1.1 

•

 

Үлгі экзогенді шамалардың (сыртқы күш, қозғалу) өзгеруі эндогенді шамалардың өзгеруіне әсер 

етуін  көрсетуге  мүмкіндік  береді  (Сурет  1.1).  мысалы  егер  тұтыну  функциясының    түрі  С=C 

(Yd,W) болса,  

•

 

мұнда С-жиынтық тұтыну шығындардың шамасы,  

•

 

Yd-қолдағы табыс және  

•

 

 W-байлық 

•

 

онда  Yd  және  W  –  экзогенді  шамалар,  ал  С  –  эндогенді  болып  табылады.  Бұл  үлгі  қолдағы 

табыстың  немесе  байлықтың  өзгеруі  тұтыну  шығындар  шамасын  қалай  өзгертетінін  талдауға 

мүмкіндік  береді.  Сонымен,  тұтыну  тәуелді  шама  ретінде  (функция),  ал  қолдағы  табыс  пен 

байлық шамасы – тәуелсіз шамалар (функцияның негізі) ретінде саналады. Әр түрлі үлгілерде 

бір  шаманың  эндогенді  де,  экзогенді  де  болуы  мүмкін.  Солай,  тұтыну  үлгісіндегі  тұтыну 

Үлгі 

83 

 

шығындары  (С)  эндогенді  (тәуелді)  шама  ретінде,  ал  жиынтық  сұраныс  үлгісінде 

n

X

G

I

C

AD









тұтыну  шығындары  (С)  экзогенді  (тәуелсіз)  шама,  яғни  ауыспалы  болып 

келеді, ол жиынтық шығару мен жиынтық табыстың шамасын анықтайды.Макроэкономикалық 

ауыспалылардың  маңызды  ерекшелігі  –  олардың  2  топқа  бөлінуі:  ағындар  көрсеткіштері  мен 

қорлар  көрсеткіштері.  Ағын  –  ол  белгіленген  мерзім  ішіндегі  сан.  Макроэкономикада  уақыт 

бірлігі ретінде жыл саналады. Қорлардың көрсеткіштеріне жатады; ұлттық байлық, жеке байлық, 

капитал қоры, жұмыссыздардың саны, өндірістік әлеует, мүмкіндік, мемлекеттік қарыз және т.б. 

Макроэкономикалық  көрсеткіштер  абсолюттік  және  салыстырмалы  деп  бөлінеді.  Абсолюттік 

көрсеткіштер  ақша  (құндық)  түрінде  (бұған  адам  санымен  өлшенетін  жұмыссыздар  санының 

көрсеткіштері  енбейді),  ал  салыстырмалы  –  пайыздарда  немесе  салыстырмалы  шамаларда 

өлшенеді. Салыстырмалы көрсеткіштерге жұмыссыздық деңгейі, дефлятор (бағалардың жалпы 

деңгейі), инфляция қарқыны, экономикалық өсу қарқыны, пайыз мөлшері, салық мөлшері және 

т.б. кіреді. 

 

2.Қаржылық талдаудың есептеу көрсеткіштер (Financial Ratio, Income Statement) 

Ағымдағы  өтімділік  коэффициенті  ағымдағы  міндеттемелерді  өтеу  үшін  қол  жетімді 

ағымдағы активтердің үлесін алу арқылы компанияның өтімділігін (сондай-ақ оның ағымдағы 

немесе айналым капиталының жағдайын деп аталады) тексеру үшін пайдаланылатын танымал 

қаржы қатынасы болып табылады.Жалпы формуласы 

 

 

Осы  коэффициенттің  артында  тұжырымдамасы  компанияның  қысқа  мерзімді  активтер 

(қолма-қол  ақшаны,  олардың  баламалары,  нарықтық  бағалы  қағаздар,  дебиторлық  және 

түгендеу)  анықтау  үшін  оның  қысқа  мерзімді  міндеттемелерді  (төленуге  жататын  ескертулер, 

мерзімді  борыштың ағымдағы бөлігін, кредиторлық берешек төлеуге қол жетімді  , шығындар 

мен салықтар) есептелген. Теория бойынша, ағымдағы коэффициенті жоғары, соғұрлым жақсы. 

Қолма-қол ақша қатынасы үш қысқа мерзімді өтімділік коэффициенттерінің (ағымдағы, 

жылдам және қолма-қол ақша) ең қатаң және консервативті болып табылады. Ол тек қана ең оңай 

ағымдағы міндеттемелерді өтеуге үшін пайдаланылуы мүмкін, сол компанияның ең өтімді қысқа 

мерзімді  активтер,  қарайды.  Осы  екі  шоттар  ағымдағы  міндеттемелерді  қанағаттандыру  үшін 

уақтылы мәселе қолма-қол ақша айырбастауға болады ешқандай кепілдік жоқ, себебі Ол сондай-

ақ, түгендеу мен дебиторлық берешекті қабылдамайды. 

 

Бухгалтерлік есеп принциптерін көрсетеді, өйткені табыс туралы есепте кейбір шектеулер 

бар.  Мысалы,  компанияның  амортизациялық  шығыстар,  оның  бизнесте  алды  және  пайдалану 

активтер  құнының  негізделген.  нәтижесінде  амортизациялық  шығыстар  дейін  пайдаланылады 

активтің экономикалық құнының жақсы көрсеткіш болуы мүмкін.  

Салық  бойынша  дәрежелік  бойынша  борыштық  қатынасы  арқылы  көрсетіледі,  сондай-

компаниялар  үшін  қос  жүзді  семсердің  болуы  мүмкін.  Компания  капитал  олардың  өзіндік 

құнынан жоғары кірісті қалыптастыру үшін басқаратын болса, инвесторлар пайдалы болады. Бұл 

капиталдың  құнын  жоғарылатады.  Негізінен,  кез  келген  пайда  немесе  шығын  компанияның 

капитал құрылымында салық пайда көрсеткішін  пайдалану арқылы күшейе түседі. 

 

3. ЖШС «Galaksi Marketing» тәжірибедегі көрсеткіштері 

 

 

БУХГАЛТЕРСКИЙ БАЛАНС 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

84 

 

по состоянию на 31 декабря 2014 года 

 

 

 

 

 

 

 

 

                    тенге 

АКТИВЫ 

Код 

строки 

На конец 

отчетного 

периода 

На начало 

отчетного периода 

1 

2 

3 

4 

I. Краткосрочные активы 

  

  

  

Денежные средства и их эквиваленты  010 

8 678 055 

246 903 799 

Финансовые  активы,  имеющиеся  в 

наличии для продажи 

011 

- 

- 

Производные 

финансовые 

инструменты 

012 

- 

- 

Финансовые активы, учитываемые по 

справедливой 

стоимости 

через 

прибыли и убытки 

013 

- 

- 

Финансовые  активы,  удерживаемые 

до погашения 

014 

- 

- 

Прочие  краткосрочные  финансовые 

активы 

015 

0 

0 

Краткосрочная  торговая  и  прочая 

дебиторская задолженность 

016 

1 262 539 302 

732 313 140 

Текущий подоходный налог 

017 

72 696 822 

56 826 814 

Запасы 

018 

3 779 842 790 

2 917 979 283 

Прочие краткосрочные активы 

019 

137 662 985 

268 099 498 

Итого краткосрочных активов (сумма 

строк с 010 по 019) 

100 

5 261 419 954 

4 222 122 534 

Активы  (или  выбывающие  группы), 

предназначенные для продажи 

101 

  

  

II. Долгосрочные активы 

  

  

  

Финансовые  активы,  имеющиеся  в 

наличии для продажи 

110 

  

  

Производные 

финансовые 

инструменты 

111 

  

  

Финансовые активы, учитываемые по 

справедливой 

стоимости 

через 

прибыли и убытки 

112 

  

  

Финансовые  активы,  удерживаемые 

до погашения 

113 

  

  

Прочие  долгосрочные  финансовые 

активы 

114 

  

  

Долгосрочная  торговая  и  прочая 

дебиторская задолженность 

115 

  

  

Инвестиции,  учитываемые  методом 

долевого участия 

116 

  

  

Инвестиционное имущество 

117 

- 

- 

Основные средства 

118 

783 051 978 

684 174 530 

85 

 

Биологические активы 

119 

- 

- 

Разведочные и оценочные активы 

120 

- 

- 

Нематериальные активы 

121 

10 043 258 

11 324 745 

Отложенные налоговые активы 

122 

13 169 000 

13 169 000 

Прочие долгосрочные активы 

123 

0 

  

Итого  долгосрочных  активов  (сумма 

строк с 110 по 123) 

200 

806 264 236 

708 668 275 

БАЛАНС (строка 100 + строка 101 + 

строка 200) 

  

6 067 684 190 

4 930 790 809 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                    тенге 

ОБЯЗАТЕЛЬСТВО И КАПИТАЛ 

Код 

строки 

На 

конец 

отчетного 

периода 

На 

начало 

отчетного периода 

1 

2 

3 

4 

III. Краткосрочные обязательства 

  

  

  

Займы 

210 

430 311 320 

211 673 701 

Производные 

финансовые 

инструменты 

211 

  

  

Прочие  краткосрочные  финансовые 

обязательства 

212 

  

  

Краткосрочная  торговая  и  прочая 

кредиторская задолженность 

213 

4 281 205 625 

3 223 474 969 

Краткосрочные резервы 

214 

  

51 716 132 

Текущие  налоговые  обязательства  по 

подоходному налогу 

215 

  

  

Вознаграждения работникам 

216 

85 047 754 

16 105 683 

Прочие краткосрочные обязательства  217 

203 259 877 

446 374 006 

Итого краткосрочных обязательств 

(сумма строк с 210 по 217) 

300 

4 999 824 576 

3 949 344 491 

Обязательства  выбывающих  групп, 

предназначенных для продажи 

301 

  

  

IV. Долгосрочные обязательства 

  

  

  

Займы  

310 

85 829 296 

  

Производные 

финансовые 

инструменты 

311 

  

  

Прочие  долгосрочные  финансовые 

обязательства 

312 

  

  

Долгосрочная  торговая  и  прочая 

кредиторская задолженность 

313 

  

  

Долгосрочные резервы 

314 

  

  

Отложенные налоговые обязательства  315 

  

  

Прочие долгосрочные обязательства 

316 

  

  

Итого  долгосрочных  обязательств 

(сумма строк с 310 по 316) 

400 

85 829 296 

  

86 

 

V. Капитал 

  

  

  

Уставный (акционерный) капитал 

410 

976 236 179 

976 236 179 

Эмиссионный доход 

411 

  

  

Выкупленные  собственные  долевые 

инструменты 

412 

  

  

Резервы 

413 

  

  

Нераспределенная 

прибыль 

(непокрытый убыток) 

414 

5 794 138 

5 210 138 

Итого 

капитал, 

относимый 

на 

собственников 

материнской 

организации  (сумма  строк  с  410  по 

414) 

420 

982 030 318 

981 446 318 

Доля 

неконтролирующих 

собственников 

421 

- 

- 

Всего капитал (строка 420 +/- строка 

421) 

500 

982 030 318 

981 446 318 

БАЛАНС (строка 300 + строка 301 + 

строка 400 + строка 500) 

  

6 067 684 190 

4 930 790 809 

 

Бұл  кәсіпорынның  бухгалтерлік  балансына  қарай  отырып  ағымдағы  өтімділік 

коэффицентін  жоғарыда  көрсетілген  формуласымен  есептелінді.Нәтижесінде  АӨК=2,9-ға  тең 

болды.Өтімділік  коэффиценті  жоғарлаған  сайын  кәсіпорын  көрсеткіші  жақсарады.Ақша 

айналымы  бойынша  0,001-ге  тең  болды.Міндеттемелерді  төлеу  бойынша  көрсеткіші  0,1%,  ол 

дегеніміз міндеттемелермен есеп айырысу көрсеткіштігінің төмен екенін білдіреді. 

 

Салық бойынша есеп айырысу болжамы тікелей әдісі бойынша есептелінді.Нәтижесінде 

кәсіпорынның жылдан-жылға салық бойынша көрсеткіші өсуде.Болжам бойынша жылдан жылға 

20%-ға  өсіп  отыр.Қорытындылай  келе  тауарлық  материал  қоры  өскен  сайын  салық  көлеміде 

өседі.   

 

УДК 311.216;336.717.6. 

 

ҰЙЫМНЫҢ ЕСЕП САЯСАТЫНЫҢ ҚҰРЫЛЫМЫ 

 Төлеген Жадыра 

 

Т. Рысқұлов атындағы ЖЭУ 

«БЕ жәнә А» кафедрасының аға оқытушы Шманова Н.С. 

 

Түйіндеме 

Есеп  саясаты,  бір  жағынан,  нормативтік  актілерді  реттеудің  әдісі  мен  методы,  екінші 

жағынан,  серіктестік  қызметінің  ерекшеліктерін  ескеретін,  яғни  есеп  жүргізудің  тәжірибелік 

ережесі.  

Анотация 

Учетная политика, с одной стороны метод и способ который регулирует нормативные акты, 

а  с  другой  стороны  правило  практики  ведения  учета    который  учитывает  особенности 

деятельности товарищества  

Anatatsia 

Accounting policies, on the one side the method and manner of governing regulations, and, on 

the another side accounting practice which takes into account the peculiarities of activity of company 

 

87 

 

Есеп  саясаты,  бір  жағынан,  нормативтік  актілерді  реттеудің  әдісі  мен  методы,  екінші 

жағынан,  серіктестік  қызметінің  ерекшеліктерін  ескеретін,  яғни  есеп  жүргізудің  тәжірибелік 

ережесі.  

Есеп саясатының мәні өнеркәсіп мүлік мүддесінің келісімі және есеп мәліметтеріндегі ішкі 

пайдаланушы  механизмінде  жасалады.  Осы  ереженің  негізінде  өнеркәсіп  құқығы  туралы 

постулат  (оның  бағдарламасы)  өз  көзқарасы  бойынша  (шаруашылық  жағдайының  ішкі  және 

сыртқы меншікті түсінігінің) қорытудың әр түрлі әдісін таңдау мен пайдалану жатады. Мұндай 

құқық берілген әдістер тізбесіне шек қойылады, сонымен қатар әдістердің өзгеруін түсіндіреді 

және  міндеттемесі  мен  есеп  мерзімі  уақытында  олардың  қабылдауын  қамтамасыз  ету 

міндеттеріне  шек  қояды.  Әрі  қарай  экономикалық  дамыған  елдерде  есеп  саясаты 

концепциясының  идеялары  қабылданды  және  олардың  қызметіне  енетін  нормативтік  актілері 

алынды [1, 178]. 

Меншік түрлерінің әртүрлілігі, кәсіпкерліктің ерекшеліктері және басқа да мән  – жайлар 

субъектілерге  халықаралық  тәжірибесіндегідей  есептің  берілген  әдісі  мен  нұсқасын  өздеріне 

таңдап  алуға  құқылы.  Мұнда  «берілген»  түсінігі  батыс  елдерінің  «негізгі  бухгалтерлік 

принциптері» деген түсінікке дәл келеді, есеп құрудың және сепе жүргізудің белгілі ережесіне 

сәйкес келеді. Белгіленген бағыттағы ауытқудың барлық себептері ашылуы тиіс. 

Есеп саясатының қалыптасуы бухгалтерлік есептің барлық жағын қамтиды: 

1. методологиялық (әдістемелік) – яғни, негізгі ереже, тәртіп пен заңды нормативтер, есеп 

жүйесінің  жағдайы,  міндеттемелер  мен  мүлік  бағасының  әдісі,  НҚ,  ТМҚ,  материалдық  емес 

активтер  есебін  жүргізудің  ерекшеліктері  мен  бағасы,  НҚ  кейбір  түрлеріне  амортизация 

есептеудің тәсілін таңдау, кірістерді есептеудің тәсілі және т.б.; 

2. техникалық – есеп жүргізу түрін таңдау және есептердің меншікті жұмыс жоспарының 

әзірлемесі,  есеп  тіркелімінің  тізімі,  олардың  құрылымы,  жазбаның  кезегі  мен  техникасы, 

олардың  байланыстылығы,  сонымен  қатар  бухгалтерлік  бақылаудың  алдын  -  ала,  күнделікті 

және  болатын  жүйесі.  Бұдан  басқа  есеп  саясатының  техникалық  аспектісіне  өндіріс  басқаруы 

бойынша және оған қызмет ету, шығындарды бөлудің әр түрлі нұсқаларының әзірлемесі кіреді, 

бухгалтерлік есеп жүргізудің түрлері, басқарма аппараты үшін ішкі өнеркәсіп есебінің құрамын 

анықтау; 

3.  ұйымдастыру  –  бухгалтерлер  аппаратының  құқықтары  мен  міндеттерін  анықтау, 

олардың  құрылымын,  лауазымды  міндеттерін  (функцияларын)  анықтау  және  субъектінің 

бухгалтерлік  тұлғаларын  реттемелеу  үшін  қажетті  мәселелер.  Басқаша  айтқанда,  есеп 

саясатының  ұйымдастыру  аспектісінің  құрамды  бөлігі  есеп  персоналының  еңбекті  бөлу 

шекарасы болып табылады.  

Шаруашылықтың ірі және орта субъектілерінде қазіргі уақытта мынандай бөлімшенің үш 

түріне бөлінеді: 

а) пән (зат) нұсқасы, бөлімдер атауына сәйкес бухгалтерлік есепті ұйымдастыру: есептесу 

(еңбекақы төлеу); материалдық, өндірістік, қаржылық есептесу және өткізу, жалпы, т.б. Мұндай 

ұйым күнделікті есепті жүргізуге тиімді (құжат алу кезінде, оны өңдеу, тиісті есеп тіркелімдеріне 

енгізу  (кітаптар,  тізімдемелер,  т.б.)).  Бұл  нұсқа  кезінде  мәліметті  дайындау  сапасы  жоғары, 

сондықтан бухгалтер есептің нақты көлеміне жақындайды. 

б) функциялық нұсқа – есеп ұйымдастыру үшін керек, мұнда әр орын жеке компьютермен 

жабдықталған,  олар  қазіргі  заман  талабына  сай  толығымен  жауап  береді.  Есеп  мәліметтерін 

қалыптастыруда  технологиялық  процесс  сатысына  сәйкес,  есеп  операциясының  біртектілігі 

бойынша  қызметкерлердің  жеке  және  топпен  анықталған  мамандықтарын  орындауды 

қарастырады. Бұл нұсқаның жағымды ерекшеліктері бір жұмыстан басқа жұмыстарды орындауға 

ауысқанда өндірістік операцияларға жіберілетін уақытты үнемдеу немесе қысқарту; 

88 

 

в) өнеркәсіп құрылымдық бөлімшелер үшін тұрпатты болып жеке еңбек бөлінісінің желілі 

нұсқасы (учаскелер, өнеркәсіп цехтары) табылады. Аталған есеп топтарына есеп мәліметтерін 

өңдеу және қорыту, жинау, байқаудан бастап есеп процесін жүктейді.  

Субъектілерге  ішкі  өнеркәсіп  бақылаудың    жүйесін  енгізеді  және  құруда  тізбектелген 

нұсқалардың әртүрлі үйлесуі қаралады, есеп процесін қисындастырып бөлу құқығын береді. Бұл 

жағдайда әр бухгалтердің жеке жауапкершілігі үлкен рөл атқарады  [1,179]. 

Субъектінің  қабылдап  алған  есеп  саясаты  ұйымдастыру-өкімдік  құжатқа  сәйкес 

рәсімделеді  (бұйрықтар,  өкімдер,  т.б.).  Аталған  есепті  жүргізу  әдісі  жылдық  есеп  беру  үшін 

бухгалтерлік есеп құрамына енеді.  

Есеп саясатының элементтері: 

- Үлгілік шоттардың жоспары, есеп беру мен есептің толықтылығы мен уақыттылығының 

талаптарына сәйкес бухгалтерлік есепті жүргізу үшін синтетикалық және аналитикалық есептер 

қажет: 

- бастапқы есеп құжаттарының нысандары, типтік түрлері қаралмаған, сонымен қатар ішкі 

бухгалтерлік  есептің  құжат  түрлері  (бастапқы  құжат,  жинақ  құжаты,  тіркемелер)  бойынша 

шаруашылық қызметін ресімдеу үшін пайдаланылады; 

- шаруашылық субъектісінің активтері мен міндеттемелерін түгендеудің тәртібі; 

- активтер, міндеттемелер мен капитал бағасының әдісі; 

-  есепті  ұйымдастыру  үшін  қажетті  шаруашылық  операциялар  мен  басқа  мәселелерді 

бақылауды жүзеге асыру тәртібі; 

- есеп мәліметінің құжат айналымы ережесі мен технологиясын өңдеу. 

Есеп саясатын тіркемелеуде келесі талаптарға мән беріледі: 

а)  есеп  саясаты  ұйымның  барлық  құрылым  бөлімшелерінде  қолданылады.  Болашақта 

енгізінде өз қызметін жалғастыру көзделеді; 

б) шаруашылық қызмет фактілері есеп беру мерзімінде көрсетіледі; 

Есеп  саясаты  көптеген  жылдар  бойы  қолданылып  келеді.  Субъектінің  қолданатын  есеп 

саясатын  тағайындау  біріншіден,  субъектінің  шаруашылық  жұмыстарының  жағдайы  туралы 

толығырақ, объективті және дұрыс мәліметтер алу үшін керек. Мұндай мәліметтер шаруашылық 

құрамындағы  немесе  оның  құрамына  енетін  барлық  категориялық  тұлғаларды  қызықтырады. 

Есеп саясатын таңдауда келесі талаптарға сүйеніп жетекшілік етеді: толықтылығы, ұқыптылығы 

(құнттылығы), формалардың басымдылық мазмұны, қайшылық еместігі, тиімділігі, т.б [1, 183]. 

Есеп  саясатының  таңдауы  мен  негіздемесі  1  кестедегі  факторларға  әсер  ететінін  атап 

өтпеуге болмайды (1-кесте) . 

 

1-кесте  Есеп саясатына әсер ететін негізгі факторларары мыналар: 

 

Факторлар 

Көрінісі  

Субъектінің 

құқықтық 

және 

ұйымдастыру-

экономикалық 

мәртебесі 

Меншіктілік нысаны (мемлекеттік, меншікті) 

Ұйымдастыру  -  құқықтық  нысаны  (акционерлік  қоғам, 

жауапкершілігі шектеулі, т.б.) 

Қызметтің түрі мен саласы (сауда, өнеркәсіп, құрылыс, көлік, т.б.) 

Мөлшері (қызмет ауқымы, персонал саны, сату көлемі, т.б.) 

Күнделікті 

және  ұзақ  мерзімді 

мақсаттар 

Қосымша қаржы ресурстарын тарту 

Инвестициялық бағдарламаны жүзеге асыру 

Нарықтағы бәсекелестік ұстанымды бекіту 

Қызметтің 

ерекшеліктері 

Өнеркәсіптік (технологиялық құрылым, ресурстарды пайдалану) 

Сауда (жабдықтау және өткізуді ұйымдастыру, есептесудің түрлері 

мен жүйесі, сатып алушылармен өзара байланыс) 

89 

 

Қаржылық (банктермен және басқа қаржы институттарымен өзара 

байланыс, салық жүйесімен байланыс) 

Басқару  (құрылым,  меншіктен  тәуелсіз  болу,  олардың  алдында 

есеп  беру,  техникалық  қамтамасыз  ету,  оның  ішінде  компьютер 

техникасы) 

Кадрлық 

қамтамасыз ету 

Персоналдың  біліктілік  деңгейі  (тәжірибесі,  машығы,  алдында 

тұрған  мақсаттар  мен  мәселелерді  түсіну  деңгейі,  оларды  шешу 

қабілеті) 

Шаруашылық 

ахуалы (жағдайы) 

Инфрақұрылымдық  нарықтың  дамуы,  шаруашылық,  салық  және 

бухгалтерлік  заңнамалардың  жағдайы,  инвестициялық  климаттың 

қолайлылығы, т.б. 

 Е  с  к  е  р  т  у  -  [Сейдахметова  Ф.С.  «Қазіргі  замандағы  бухгалтерлік  есеп»]  әдебиеттер 

негізінде автор құрастырған 

 

Осы талаптарға сәйкес қабылданған есеп саясаты өнеркәсіпте бухгалтерлік есеп жүйесінің 

біртұтастығын қамтамасыз етеді. 

Есеп саясатына келесі жағдайларда түзетулер енгізуге болады: 

- қайтадан ұйымдастырғанда (біріккенде, бөлінгенде, қосылғанда); 

- меншік иесі өзгергенде; 

-Қазақстан Республикасының заңдарындағы өзгеріс немесе бухгалтерлік есепті реттеудің 

нормативтік жүйесі; 

- бухгалтерлік есептің жаңа әдістерін әзірлегенде. 

Мұндай  жағдайда  кез  келген  өзгеріс  есеп  саясаты  сияқты  тәртіпте  негізделеді  және 

ресімделеді. 

Шаруашылық субъектісі есеп саясатын қабылдай отырып, операцияларды бейнелеу үшін 

анықталған  өлшеуіштерді  алдын  ала  қарауға  міндетті.  Есеп  саясатына  қатысты  барлық 

талаптарды  орындау  бухгалтерлік  есепті  нормативтік  жүйеде,  сонымен  қатар  шаруашылық 

өмірінде маңызды өзгерістер түрінде белгілі бір қиындықтар туғызады. Есеп процесінің артық 

регламентациясының  күші  жойылғанда  және  есеп  әдісін  таңдаудағы  бостандық  ішкі 

пайдаланушылар  мүддесі  мен  оның  мүддесі  арасындағы  оңтайлық  арақатынастың  мәселесін 

субъектінің  алдына  қояды.  Есеп  саясатын  әзірлеуді  және  жүзеге  асыруды  өнеркәсіптегі 

бухгалтерлік есепті практикалық жүзеге асыруға байланысты және мемлекеттік тіркеме күнінен 

бастап қолданылады деп есептеледі. 

  Көптеген дамыған елдерде өткізілгендей есеп саясатындағы өзгерістердің зардабын алдын 

ала қарау қажет. 

 Дұрыс  орындалған  және  ресімделген  есеп  саясаты  мүмкін  болатын  айыптардан  (салық 

органдары, бюджеттен тыс қорлар)  құтқарады, сонымен бірге залалдарды нақты төмендетуге 

рұқсат етіледі және бизнестің тиімділігі артады. Бүгінгі таңда есеп саясаты мен есеп процесін 

автоматтандыруда  тығыз  байланыс  бар,  өйткені  керекті  мәліметтер  көлемін  ұлғайтуда 

тұтынушылық (қажеттілік) туындайды. Сондықтан есеп саясаты басқарудың нақты құралы және 

жетекшінің  атқарушы  көмекшісі  болып  табылады.  Есеп  саясатының  концепциясын  жүзеге 

асырумен  бірге  субъектілер  қызметіне  тәуелсіздік  пен  кеңдікті  қамтамасыз  ете  отырып,  ішкі 

пайдаланушылар  мүддесіне  қысым  жасайды,  оларды  енгізу  мүмкіндігін  заңдастыруда 

жаңылады,  әр  түрлі  есеп  саясатын  пайдалану  өнеркәсіп  қызметінің  қорытындысы  туралы 

мәліметтердің салыстыруын шығарады. Мүдделер балансы бұл жағдайда өнеркәсіп пайдасында 

бұзылды деп саналады. Есеп саясатын жетілдіре отырып, бухгалтерлік есеп туралы ұсынымынан 

шығатын қоғам қатынасының жиынтығы сияқты. 

Бухгалтерлік  есеп  принциптері  бойынша  кәсіпорынның  есеп  саясаты  деп  ұйымның 

бухгалтерлік  есепті  жүргізу  әдістері  мен  тәсілдерінің  жиынтығын,  яғни  алғашқы  бақылау, 

90 

 

құндық өлшеу, ағымдағы топтау мен шаруашылық (жарғылық және басқа) қызметтің фактілерін 

жинақтап қорытындылау жолдарын айтады. 

Бухгалтерлік есепті жүргізу әдістеріне шаруашылық қызмет фактілерін топтау мен бағалау 

әдістері,  активтердің  құнын  есептеу,  құжат  айналымын  қабылдауды  ұйымдастыру,  түгендеу 

(инвентаризациялау),  бухгалтерлік  есепшоттарын  қолдану  әдістері,  бухгалтерлік  есептің 

тіркелім жүйесі, мәліметті өндеу мен басқа да сәйкес әдістер мен амалдар кіреді [1, 185]. 

Ұйымның  өзінің  есеп  саясатын  өндеу  мүмкіндігі  мен  қажеттілігі  бухгалтарлік  есеп  пен 

басқа екінші деңгейлі нормативтік құжаттар бойынша баптарда (стандарттарда) қарастырылған 

бухгалтерлік  есептің  кез  келген  мәселелерін  шешудің  көп  түрлілігімен  анықталады. 

«Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру  туралы» Қазақстан Республикасының заңы мен 

Бухгалтарлік  есеп  принциптерінде  кәсіпорын  өзінің  есеп  саясатын  құруы  барысында  бұйрық 

немесе  жарлық  бойынша  қажетті  құжаттар  тізімін  бекітуі  керек  екендігі  көрсетілген.  Бұл 

бекітілетін құжаттардың қатарына мыналар жатады  

-Бухгалтерлік  есептің  уақытылы  және  есеп  берудің  толық  тиісті  талаптарына  сәйкес 

жүргізілуі; 

-Бухгалтерлік  есеп  жұмысын  жүргізуде  қолданылатын  синтетикалық  және  аналитикалық 

шоттарының жұмысын жоспары; 

-Алғашқы есеп құжаттарының типтік нысандары; 

-Ұйымның ішкі бухгалтерлік қорытынды есеп құрудағы құжат нысандары; 

-Актив пен міндеттемелерді бағалау әдістері; 

-Актив пен міндеттемелер түгендеуін (инвентарзациясын) өткізу тәртібі (реті) 

-Құжат айналымы ережелері мен есеп ақпараттарын өндеу технологиясы; 

-Шаруашылық операциялары бақылау тәртібі; 

-Бухгалтерлік есепті ұйымдастыруға қажетті басқа шешімдер. 

Кәсіпорының  қабылдаған  есеп  саясатын  сол  ұйымдағы  бухгатерлік  есептің  маңызды 

мәселелерінің бірі [2, 78]. 

Ұйымның есеп саясатын таңдауы мен негіздеуіне келесі негізгі факторлар әсер етеді. 

-меншік  нысанымен  құқықтық-ұйымдастырушылық    нысаны  (жауапкершілігі  шектеулі 

серіктестік,  ашық    акционерлік  қоғам,  жабық  акционерлік  қоғам,  өндірістік  кооператив  және 

тағы басқа); 

-салалық қызметтің түрі (өнеркәсіп, құрылыс, сауда, көлік, ауыл шаруашылығы және тағы 

басқа); 

-Қызметінің көлемі, жұмысшылары мен қызметкерлерінің орташа тізімдік саны және тағы 

басқа); 

-салық салу жүйесімен арақатынасы (әр түрлі салық түрлері бойынша жеңілдіктер немесе 

салық төлеуден босату, салық мөлшері және тағы басқа); 

-қаржы-шаруашылық  қызметін  дамыту  стратегиясы  (ұйымның  экономикалық  дамуының 

ұзақ  мерзімдік  перспективасының  мақсаттары  мен  міндеттері,  инвестициялардың  жұмсалу 

бағыты, келешектегі (перспективалық) мәселелерді шешудің тактикалық тәсілдері); 

-ұйымның  ақпараттық  қамсыздандыру  жүйесі  (оның  тиімді  әрекетіне  қажетті  барлық 

бағыттары бойынша); 

-материалдық  базасының  болуы  (компьтерлік  техника  мен  басқа  да  оргтехника 

жабдықтарымен  қамсыздандырылуы,  бағдарламалық-  әдістемелік  қамсыздандыру  және  тағы 

басқалар); 

-кәсіпорындағы  бухгалтерлік  мамандарының  (қаржы  бөлімі  қызметкерлерінің)  біліктілігі 

және басшылардың  экономикалық батылдылығы, ынталылығы мен тапқырлық деңгейі; 

Кез  келген  ұйымның  өзінің  қызметін  іске  асыру  үшін  таңдап  бекіткен  есеп  саясаты 

толықтылық, уақыттылық, сақтық, қарама қайшылықсыздығы мен  орындылық талаптарына сай 

болу қажет.  

91 

 

Кәсіпорынның  есеп  саясаты  осы  ұйымның  құрылған  уақытша  дайындалады.  Оны 

дайындаумен  кәсіпорынның  бас  бухгалтері  немесе  арнайы  есеп  (экономикалық)  бөлімі 

айналысады.  Дайындалған  есеп  саясатын  кәсіпорынның  басшысы  өзінің  бұйрығымен  немесе 

өкімімен бекітеді. 

Бұйрықтың құрамында есеп саясатын есеп беру жылына қабылданған барлық пункттерінің 

мазмұны толық ашылып жазылады. Сонымен қатар әр пунктке тоқтала келіп қандай нормативтік 

құжат  бойынша  немесе  қандай  заң  негізінде  есеп  саясатының  дайындалғандығы  көрсетіледі. 

Қазақстан  Республикасының  заңдарымен  қатар  есеп  саясатын  дайындауда  ұйымның  ішкі 

құжаттары негізге алынған болса (лауазымды тұлғалар туралы, ішкі ережелер, бұйрықтар мен 

өкімдер тағы да басқа) міндетті түрде ол туралы түсініктеме берілуі қажет. 

Кәсіпорынның есеп саясатына енгізілген өзгертулер осы ұйымның басқару құжаттарымен, 

яғни бұйрық, өкім немесе қаулыларымен ресімделуі қажет. Ұйымның  қабылдап бекіткен есеп 

саясаты  сол  кәсіпорынның  қызмет  атқаруы  барысында  қолданылады.  Оған  өзгеріс  енгізу 

мынадай жағдайларда жүргізілу мүмкін [3, 17] : 

-Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы заңының 

өзгеруіне сәйкес; 

-бухгалтерлік есеп бойынша нормативтік актілердің өзгеруі салдарынан; 

-жаңа бухгалтерлік есеп стандартына көшуге байланысты және т.б. 

Кәсіпорынның  бухгалтерлік  есепті  жүргізу  жолдары  ұйымның  есеп  саясатының 

дайындарған кезінде таңдалып алынады. Бұл есеп саясаты кәсіпорынның барлық құрылымдық 

бөлімшелерінде  олардың  орналасқан  орындарына  қарамастан  қолданылады.  Ұйымның 

филиалдарының, еншілес және   тәуелді     серіктестерінің   және   тағы   басқа  бөлімшелерінің   

өзіндік бухгалтерлік есеп жолдарын жүргізуіне, яғни басқа есеп саясатын тағдауына құқығы жоқ.  

Бас  кәсіпорын  қаржылық  қызметінің  бөлімшелерінің  есеп  саясатындағы  болған  өзгерістер 

туралы алдын ала қамтамасыз етуі қажет. 

Ұйымдардың  түсініктеме  жазуларына  (пояснительная  записка)  жыл  бойы  орындалған 

жұмыстар бойынша жасалынған қаржылық талдаудың мәтінімен қатар бухгалтерлік қорытынды 

есеп туралы шығарылған шешім және бөлу тәртібі жазылады. Сонымен қатар осы түсініктеме 

жазуда кәсіпорынның келесі жылға қабылдаған есеп саясаты (егер оған, яғни есеп беру жылына 

өзгерістер енгізілген болса) жазылады. 

жүктеу/скачать 15,88 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: