Қазақ фольклоры: МӘНІ, теориясы, тарихы

53 
ФОЛЬКЛОР ЖАНРЛАРЫНЫҢ ТЕОРИЯСЫ 
 
Фольклорлық жанрдың табиғаты 
Жалпы фольклортану ғылымында әлі күнге дейін толық зерттелмей келе 
жатқан мәселенің бірі – жанр теориясы, жанрдың табиғи қызметі. Аса 
көрнекті орыс фольклорисі В.Я.Пропп сонау 1946 жылы фольклорлық 
жанрларды жеке алып зерттеудің қажеттілігін атап көрсеткен еді. 
«Фольклортанудың алдындағы міндеттердің бірі, – деп жазды ол, – жанр 
категориясын бөліп алып, жеке зерттеу...» [1]. Бұл біздің алдымызда да 
келелі міндеттің бірі болып тұр. 
Жанр – өнердің, әдебиет пен фольклордың, бір жағынан, жалпы, көп 
қырлы (универсалды) категориясы да, екінші жағынан, нақтылы 
категориясы. Көп қырлы болатыны – онда әр түрлі әдістер мен тәсілдер 
көрініс табады, ал нақтылы болатыны – шығарма белгілі бір жанрдың 
аясында туады. Әр жанрдың өзіндік ерекшелігі, заңдары болады. Оларды 
білмейінше өнердің, фольклор мен әдебиеттің табиғатын, сырын түсіну 
мүмкін емес, сондай-ақ шығарманы дәл танып, терең талдап, әділ бағалау да 
қиын. 
Әдебиеттегі, өнердегі жанр туралы жазылған еңбек аз емес. Оларда 
жанрға берілетін анықтама да әр алуан. Ал фольклордағы жанр туралы, оның 
өзіндігі жайында жалпылама түрде айтылады да, нақты анықтама беруге 
келгенде әдебиетте қабылданған ережелер қолданылады. 
Шындығында, әдебиеттегі жанр жайындағы ойлар мен тұжырымдар, 
негізінен, профессионалды көркем өнерге, дәлірек айтқанда, жазба 
әдебиетке қатысты айтылған. Ал, фольклор жазба әдебиетпен бірдей емес.
Ол да сөз өнері екені рас, бірақ оның әдебиеттен оқшауландыратын өзіндік 
сипаттары да аз емес. Ендеше жазба әдебиеттегі жанрлар мен фольклордағы 
жанрлар табиғатында да айырмашылық бары күмәнсіз. Біздің міндетіміз – 
осы айырмашылықты анықтап, соның негізінде фольклорлық жанрларды 
сипаттауға, олардың өзіндік белгілерін анықтауға талпыныс жасау. 
Жанрды фольклортанудың аса маңызды категориясы ретінде танып, 
оны жеке даралау жалпы фольклор табиғатының коллективтік екенін және 
дәстүрдің тарихында руханият басым рөл атқаратынын мойындауымызға 
негізделген. Жанрдың табиғатын, әлеуетін және туыстас жанрлармен 
қатынасын зерттемейінше біз дұрыс қорытындыға келе алмаймыз. 
Жанрды жеке-дара бөліп, шектеу үшін, сөз жоқ, оның жалпы теориясы 
болуға тиіс. Әлі күнге дейін фольклортануда әдебиеттану ғылымының
терминдері пайдаланылатыны белгілі. Түптеп келгенде, бұл заңды да, 
өйткені фольклор да, әдебиет сияқты, сөз өнеріне жатады. Сонымен қатар 
фольклорды әдебиеттен ерекшелендіріп тұратын өзіндік қасиеттері де 
баршылық. Олай болса, фольклорды зерттегенде осы қасиеттері еске алыну 
керек, оған әдебиеттанудың терминдері мен әдеби ұғымдар үнемі 
механикалдық түрде телінбеуге тиіс. Бұл, әсіресе, фольклорлық жанрларды 

54 
анықтағанда, оларды ғылыми тұрғыдан саралағанда басты шарттардың бірі 
болуы керек. Фольклор жанрларын зерттегенде екі нәрсе қатар ескерілуі 
қажет. Олар: а) фольклордың сөз өнері ретінде әдебиетпен туыстығы, 
жақындағы; ә) фольклорды әдебиеттен алшақтататын ерекшеліктер. 
Фольклор жанрларын этнографияға сүйенбей зерттеу мүмкін емес.
Этнографиялық материалды пайдалану жанрлардың шығу тегін анықтау 
үшін ғана қажет емес. Этнография фольклорлық жанрлардың ерте замандағы 
сипатын, алғашқы даму жолдарын зерттеуде өте пайдалы. Себебі 
жанрлардың да, сюжеттер мен мотивтердің де пайда болуы ғана емес, 
сондай-ақ олардың өмір сүруі мен өзгеру, даму жолдары да тұрмыспен, 
болмыспен тікелей байланысты. Бұл жерде біз екі нәрсені анықтап алуымыз 
қажет. 
Бірінші – фольклор мен әдебиеттің бірдей еместігі. Мұның себебі 
олардың пайда болуы мен өмір сүру түрінің өзгешелігінде. Бұл өзгешелік 
оларды зерттеу әдістерінің де екі түрлі болуын талап етеді. 
Екінші – ұғымдар мен терминдеріміздің мағынасын дәлме дәл анықтау. 
Мысалы, біраз еңбектерде әдеби жанрларға байланысты «баяндау тәсілі» 
(«способ изложения»), «бейнелеу әдісі» («способ изображения»), «хабарлау 
амалы» («способ передачи») сияқты тіркесті ұғымдар қолданылады. Енді 
осылардың қолдану түріне көңіл бөлейік: «баяндау тәсілі», «хабарлау 
амалы», «бейнелеу әдісі». Біреу (субъект) баяндайды, хабарлайды, 
бейнелейді. Фольклорда ол – жыршы, ертекші, не өлеңші. Әдебиетте ол – 
жазушы, ақын, драматург. Сонда жанрды анықтау үшін біз осы күнге дейін 
шығарманың өз ішінен, табиғатынан шықпай, оған сырттан келіп жүрген 
сияқтымыз. Дұрысы шығармадағы оқиғаның «баяндалу тәсілі», «бейнелену 
әдісі» болу керек қой. Демек, сюжеттің берілу, өрілу тәсілі деп айтуымыз 
керек. Олай болса, жанр дегеніміз – шығармадағы сюжеттің баяндалу, 
бейнелену, өрілу тәсілдері болуға тиіс. 
Бұл әсіресе фольклорлық шығармада айқын көрінеді. Фольклорда 
алдымен сюжет пайда болады. Сюжет – бір оқиға. Мәселен, айтушы өз 
басынан өткен бір қызық оқиғаны ағайындары мен жолдастарына жай ғана 
айтып беруі мүмкін. Бірте-бірте бұл әңгіме біреуден-біреуге жетіп, тұрақты 
сюжетке айналады. Уақыт өткен сайын ол әрленіп, көркемделіп айтылады. 
Сөйтіп әңгіме (меморат) жанры туады. Бара-бара бұл әңгіме басқа тайпаға, 
бүкіл аймаққа тарайды, жай ғана тарап қоймайды, неше алуан өзгеріске 
ұшырап, басқа бір детальдармен толықтырылып, әсемделіп отырады. 
Бастапқы айтушының (әңгіме кейіпкерінің) аты да, айтылу ситуациясы да 
ұмытылуы мүмкін, бірақ сюжет, яғни негізгі оқиға сақталып отырады. Ендігі 
айтушылар өзіне қатысты қылып, немесе өзіне, көпшілікке қажетті жағдайға 
байланысты етіп айтуы ықтимал. Енді алғашқы жай әңгіме басқа жанрға 
көшеді. Ол – аңыз я болмаса хикая болуы мүмкін. Міне, алғашқы сюжет – бір 
ғана оқиға – әр түрлі әдіспен баяндалып, өрілген. Ол қалай өрілген, ол үшін 
қандай тәсілдер, құралдар пайдаланылған – бұл жанрлардың мүмкіндігіне 
байланысты. Осы тұрғыдан келгенде ғана фольклордағы жанрды айқын 
білуге болады.

55 
Фольклорды сөз өнері деп қана білсек, онда жанр дегеніміз, әдебиеттегі 
сияқты, көркемдік жүйенің жиынтығы болып шығады. Біз бұл жерде 
В.Я.Пропптың пікірін толық қолдаймыз. Ол былай деп жазады: 
«Жанр деп, егер кең мағынада алатын болсақ, көркемдік жүйесі бірыңғай 
ескерткіштер жиынтығын, немесе тобын айтуға болады. Фольклор сөз 
өнеріне 
жататын 
шығармалардан 
құралғандықтан, 
ең 
алдымен 
шығармашылықтың осы түрінің ерекшеліктері мен заңдылықтарын, оның 
поэтикасын зерттеу керек... Поэтика дегеніміз – көркемдік нысананы, сезім 
мен ой сырын ашу үшін қолданылатын тәсілдердің жиынтығы, қысқарта 
айтқанда – оқиғалық және идеялық нақты мазмұнмен бірлікте алынған 
форма» [2]. 
Бұл анықтама көркем әдебиет жанрларын сипаттайды. Осыны қабылдай 
отырып, фольклор жанрларын анықтауда тағы бір шарт бар екенін ескеру 
қажет. Ол – фольклордың әлеуметтік-тұрмыстық функциясы және осыдан 
туындайтын фольклордың өзіне ғана тән белгілер: ауызша туып, ауызша 
таралуы; варианттарының болуы; халық тұрмысымен тығыз байланысы; 
орындалу мәнері; әнмен сүйемелденуі. Бұл белгілердің ешбірі жеке тұрып 
фольклорлық жанрды толық сипаттай алмайды. Солай бола тұрса да бір 
фольклорлық жанрды сипаттау үшін бұл белгілердің бәрі түгел болуы 
міндетті емес. Олардың екі-үшеуі ғана басты фактор болып, бір фольклорлық 
жанрға өзіндік қасиет бере алады. 
Сонымен, біздің ойымызша, фольклордағы жанр ұғымы әдебиеттегіден
сәл өзгешелеу. Фольклорда жанр – сюжеттің шығармаға айналу жолдары 
мен елге тарау, айтылу, орындалу мәнері. Яғни, фольклордың поэтикасы мен 
әлеуметтік-тұрмыстық функциясы оның жанрларын сипаттап, әдебиеттен 
ерекшелендіріп тұрады. 
Демек, егер біз әдебиеттің эпос, драма, лирика тектері бар десек, онда 
фольклор орындалу мәнері мен ел арасында өмір сүру жағдайына 
байланысты өзінше текке және жанрға саралануы керек. Осы тұрғыдан 
келгенде, фольклорды қара сөз (проза), өлең (стих) және сөйлесу (диалог) деп 
үш үлкен текке бөлуге болады.
Қазақ фольклорында бұлардың үшеуі де бар. Үшеуін де тек деп 
қарайтын болсақ, оларды жанрға бөлуге болады. Проза түріндегі 
фольклордың жанрларына миф, әңгіме, ертегі жатса, өлең үлгісіндегі
фольклордың жанрлары болып жыр, тақпақ, қара өлең, мақал-мәтелдер 
саналады, ал диалогқа – айтыс пен шешендік сөзді жатқызуға болатын 
секілді. 
Ескеретін нәрсе: бұл жерде жанрды біз кең ұғымда алуымыз керек. 
Әдебиет теориясында жанрды түр мағынасында қолданып жүргені сияқты, 
біз де фольклордың тектерін бірден жанрға бөлген дұрыс деп ойлаймыз.
Жанр – тек типологиялық қана ұғым емес, ол – әрі тарихи ұғым, 
құбылыс, категория. Сондықтан жанрды зерттеу үшін оның қашан, қай 
дәуірде пайда болғанын анықтау аса маңызды. Өйтпеген жағдайда зерттеп 
отырған жанрдың басқа жанрлар арасындағы рөлі мен орнын, маңызын ашу, 
сондай-ақ оның өзіндік қасиеттерін анықтау оңай емес. 

56 
Қазіргі ғылымда «жүйелі зерттеу» (системное изучение) әдісі кең 
жайылуына байланысты жанрларды зерттеу ісінде жанр туғызатын
факторларды анықтауға, жанрдың құрылысын, ондағы тұрақты белгілерді 
айқындауға көбірек мән беріледі. Осыған байланысты жанрлар теориясына 
жалпы философиялық қағидалар да әсер ете бастады. Соның нәтижесі 
ретінде жанрда тұрақты және өзгермелі құбылыстар бар деп танитын 
еңбектер жарық көрді [3]. Тұрақты құбылыстарға құрылымдағы 
элементтердің өрілуі тәсілдері, олардың ұйымдасуы жатады, ал өзгермелі 
құбылыстар болып шығарманың бейнелеу объектісі, мазмұндық негізі 
саналады [4]. Негізінен алғанда, бұл пікір жаңсақ емес, тек біраз анықтай 
түсуді қажет етеді. Сөз жоқ, әр жанрдың қалыптасқан, тұрақталған белгілері 
болады. Ол көп жағдайда шығарманың композициясында, сюжеттік 
құрылымында, баяндау формасы мен көркемдік құралдарында көрініс береді. 
Егер жанрдың тұрақты белгілері болмаса, оны жеке жанр етіп бөліп алу 
мүмкін болмас еді және шығарманы белгілі бір жанрға жатқызу да қиын 
болар еді. «Жанр» деген ұғым бір топ шығармаға тән ортақ белгілерді 
қамтиды. Әрбір нақты шығармада жалқы (единичное) қашан болса да 
жалпымен (общее) белгіленіп, айқындалып отырады. Бұл тұрғыдан келгенде, 
әрбір шығарманың өз қыры мен сыры болады. Шығарманың қыры мен сыры 
оны бір топ шығармаға ортақ қасиеттерге не жақындатады, не олардан 
алшақтатады, яғни белгілі бір жанрдың құрамына кіргізеді. Мысалы, бір 
шығарманы ертек деп атағанда, біз ең алдымен оны ертегі жанрының 
табиғатымен, ерекшелігімен салыстырамыз. Басқаша айтқанда, ертегі 
жанрына тән композициялық, сюжеттік, көркемдік-бейнелеу тәсілдерді 
іздейміз. Себебі бұлар – жанрдың тұрақты белгілері. 
Сонда кейбір ертегі айтылған қағидаға толық сай келсе, ал қайсы 
біреулері жартылай сәйкес болуы ықтимал, үшіншісі бірнеше жанрдың 
белгісін бойына сіңіруі де ғажап емес. Егер осы үшеуінде де ертегі жанрына 
тән белгілері басым болса, бұл үшеуі де ертек деп саналып, ертегі жанрына 
жатқызылады. 
Жанр – тарихи категория. Ол әр дәуірде, әр кезеңде әр түрлі өзгерістерге 
ұшырап отырады. Бұл туралы болгар ғалымы Ц.Тодоров былай деп жазады: 
«Жанрдың тұрақты белгілері әр дәуірге сәйкес өзгеріп, көптеген қосымша 
сипат қабылдайды. Бірақ, ол сипат аса маңызды деп танылмайды, сондықтан 
шығарманы белгілі бір жанрға саралауда оның айтарлықтай әсері болмайды. 
Сол себепті тарихтың әр тұсында бір шығарманың өзі әр қилы жанр болып 
есептелуі мүмкін. Мұндай жағдайда басты рөл атқаратын нәрсе – шығарма
құрылымының (табиғатының) қай белгілері мәндірек деп саналуында. 
Мысалы, антика заманында «Одиссеяны» эпопея жанрына жатқызған болса, 
біздің уақытымызда оны «жыр» жанрына, яки «мифологиялық жыр» 
жанрына жатқызып жүр» [5].
Шынында да, осы күні фольклорлық деп саналып жүрген көптеген 
шығарма көне заманда, әйтпесе орта ғасырда тарих немесе жылнама ретінде 
танылып жүрген. Мысалы, көне түркілердің Орхон – Енисей бойынан 
табылған жазу шығармалары әр түрлі жанрға жатады. Олар өз дәуірінде, 

57 
мүмкін, салтанатты мақтау мен арнау үлгісіндегі шығармалар болған болар. 
Сол сияқты орта ғасырда шын болған тарих деп есептелінген пайғамбарлар 
мен әулиелер туралы әңгімелер кейінгі кезде фольклорлық хикаят жанрына 
жатқызылып жүрді. 
Фольклордың кейбір ескі жанрлары өзінің айтарлықтай біркелкілігі мен 
тұрақтылығына қарамастан өмірге, дәуірге сәйкес түр-сипатын өзгертеді. 
Өзгеру барысында олар мазмұнын ғана жаңартпайды, сондай-ақ келбетін де 
өзгеріске ұшыратады. Мысалға, қазақ тойында айтылатын «жар-жар» өлеңін 
алсақ та болады. Бұл өлең осы күнгі тойларда шырқалады. Бірақ ол бұрынғы 
мазмұнынан айырылған. Егер бұрын «жар-жардың» мазмұны қайғылы, 
өкінішке толы болса, қазіргі «жар-жардың» мазмұны керісінше. Онда той 
қуанышы мен салтанаты, жастар бақыты жырланады. Сонымен бірге «жар-
жар» өлеңінің айтылу формасы да (яғни мәнері) өзгерді. Бұрын «жар-жарды» 
қыз ұзатылатын ауылда екі хор диалог түрінде айтатын-ды. Біздің 
заманымызда «жар-жарды» жігіт жағы жасайтын той үстінде жиналған топ 
бір хор болып айтады. 
Сонымен, фольклорлық жанр дегеніміз не? Жанр дегеніміз – оқиғаны, 

жүктеу/скачать 2,12 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: