103
Осыған байланысты қалыптасатын ментальды лексика адамзаттың (ұлттың)
рухани жан-дүниесін сипаттап, өзге халықтан ерекшелендіретін қасиеттерін
жинақтап көрсетеді.
Біріншіден, когнитивтік зерттеуде
адамға ғана тән жоғары сана, өзіндік
сана, интеллектуалды мінез-құлық тіл арқылы қозғалысқа түскенде танымдық
жақтары іске қосылады.
Екіншіден, тілдің бағалауыштық, реттеуіштік т.б. қызметтері де қосылып,
когнитивтік зерттеудің кешенді және тұтастық сипатын көрсетеді. Сондықтан
әр ұлттың тілдік санасында әлемнің тілдік бейнесін жасауда когнитивтік
талдауларға сүйенудің өзіндік маңызы бар. Себебі әлемнің тілдік бейнесі
қоршаған ортаның тікелей немесе тура бейнесі бола алмайды. Өйткені болмыс
пен тіл арасында адам санасы тұрады.
Қазіргі тіл біліміндегі әлемнің тілдік бейнесі теориясы ұлттық тілдің
шынайы да толық болмысын, біріншіден, тіл мен мәдениет сабақтастығында,
екіншіден, танымдық тұрғыдан тілдік емес
мәнділіктермен байланыста
зерттейді. Бұл жағдай жаңа қолданыстар мәселесін танымдық тұрғыдан
қарастыру кезінде де зерттеушілер назарынан тыс қалмайды. Тілдік санадағы
адам ойының таңбасы, таным жүйесінің құралы ретіндегі тілдің анықтауыштық,
құрауыштық қызметіне әлемнің тілдік бейнесі тұрғысынан мән беру
антропоөзектік парадигмада аса өзекті.
Бізді қоршаған дүниенің адам психикасында, санасында көрініс табуы
қазіргі замандағы когнитивтік лингвистика, психолингвистика ғылымдарында
объективті дүниенің субъективті көрінісі, әлемнің тілдік бейнесі, әлемнің тілдік
моделі т.б. ұғымдармен өзектеліп, белгіленеді. Шындық дүниенің
психикалық
көрінісі адам санасында әлем бейнесінің құрылу үдерісімен құрылымдалып,
бейнелі, түсіндірмелік, эмоционалды, символдық сипатта анықталады. Бізді
қоршаған шындық – біреу, бірақ әлемді тілде айна қатесіз бейнелеу мүмкін емес,
өйткені, оны әркім өзінше қабылдайды және тілде осы таным көрініс табады.
Сондықтан «әлем бейнесінің тілде көрініс табуы қалай жүзеге асады?»
деген сұраққа жауап іздей келе, көрнекті орыс ғалымы Б.А. Серебренников:
«Әдетте, ғылым аталған мәселені қарастыруда бір-бірімен тығыз байланысты
үштік тұтастығын негізге алады: шындық әлем, шындық әлемнің адам
санасындағы көрінісі және оның тіл арқылы берілуі» деп анықтайды [261, б. 87].
Қазіргі кезеңде әлемнің ғылыми бейнесі деп, белгілі бір ғылымдағы негізгі
ережелерді шығаратын байырғы түсініктер мен қағидалар арқылы жасалған әлем
туралы жалпы түсініктер жүйесін айтамыз. Ал халық танымына сай қалыптасқан
ұрпақтан ұрпаққа берілетін әлемнің тілдегі бейнесі өзінің қоғамдық-әлеуметтік,
рухани-мәдени қызметіне сай жаңарып, мәдениаралық коммуникация,
экономикалық т.б. байланыстар арқылы молайып, толығып, өзгеріп отырады.
Себебі тіл тек ойлау, қарым-қатынас құралы ғана емес, тіл бүкіл этностың рухани
және мәдени айнасы ретінде әр ұлттың
өзіндік әлемдік бейнесін
қалыптастырады.
Қазіргі
қоғамдағы
жаңа
қолданыстардың
коммуникативтік-
прагматикалық, рухани-әлеуметтік тиімділігін күшейту үшін тілдегі әлемнің
104
ұлттық бейнесіне қатысты ассоциацияға негізделген жаңа атауларды
антропоөзектік жүйеде, когнитивтік, лингвомәдениеттанымдық тұрғыдан
қарастырудың ғылыми-тәжірибелік қажеттілігі туындайды. Осыған байланысты
қазіргі тіл ғылымында тілдегі әлем бейнесі ұғымы өзектеліп, әлемнің тілдегі
ұлттық бейнесі деген мәселе алға шықты.
Профессор А. Салқынбай сөзжасамды тарихи-мәдени байланыстылық
контексінде, танымдық сипатта бағалайды: «Әлем бейнесінің бүкіл көрінісі мен
қоғамдық сана қалыптастырған ұғымдарды бейнелейтін тіл –
адамзат
танымының феномені. Тіл – тек қарым-қатынас құралы ғана емес, адамзат
дүниетанымын, ойлауды, сананы қалыптастырып, дамытуға қызмет ететін
күрделі құрылыс» [202, б. 3].
Жалпы алғанда, әлемнің тілдік бейнесі дегеніміз, ол – адамның өзін
қоршаған ортадағы құбылыстар, жағдайлар жайлы танымын тіл арқылы көрсету.
Өйткені адам шындықты қалай көріп, қалай қабылдаса,
оның әлем туралы
түсінігі солай қалыптасады. Соның нәтижесінде тілдегі әлем бейнесі – адамзат
санасы мен ойлау қызметі арқылы пайда болған, бір тілде сөйлеуші адамдар үшін
шындық пен ақиқаттың дағдылы, қалыптасқан көрінісі. Халық сана-сезімінің,
көзқарасының өзгеруі тіл арқылы бейнеленген әлем бейнесіне де әсерін тигізеді.
Яғни кеңістік пен уақытқа байланысты қалыптасатын біртұтас ұлттық
дүниетаным әлемнің ұлттық бейнесін құрайды. Ал оның тілдік санада тіл иесі
танымы негізінде тіл арқылы таңбалануы әлемнің тілдік бейнесін құрайды.
Сонымен, қазіргі таңда тіл білімінде адамның ойлау өрісімен және рухани-
әлеуметтік қызметімен байланысты антропоөзектік жүйесін анықтауға қатысты
когнитивті
лингвистика,
антрополингвистика,
лингвомәдениеттану,
психолингвистика сияқты жаңа бағыттар мен мәдениаралық коммуникация,
әлемнің тілдік бейнесі сияқты мәселелер
Достарыңызбен бөлісу: