Қазақ және түрік тілдеріндегі жаңа қолданыстардың лингво-когнитивтік даму жүйесі

100 
Belgegeçer
сөзі – «Түрік тілі қоғамы» тарапынан «faks» сөзінің орнына 
ұсынылған таза түрікше жаңа қолданыс. Бұл жаңа қолданыс бір кездері 
баспасөзде жиі кездесіп жүрді.
Мысалы: 
Genelkurmay Başkanı’na 
belgegeçer 
(faks) yolladım ve ‘Ya bu Albay 
doğru söylüyor, ya da bir açıklama yapın
(«Vatan», 05.10.2012). 
Bu 
üç 
vakadan 
sadece birinci vakaya ait Sağlık Bakanlığı tarafından test sonucu İl Sağlık 
Müdürlüğüne ulaşmış, 
belgegeçer
yoluyla da tarafımıza bildirilmiş” dedi 
(Milliyet, 
10.03.2015). 
Алайда грамматикалық тұрғыдан дұрыс жасалып, номинативтік белгісі 
көпшілікке таныс «belge» (құжат) және «geçmek» (өту, өткізу) екі сөзінен 
жасалғанына қарамастан бара-бара бұл жаңа қолданыс қолданыстан шығып, 
оның орнына ағылшынша «faks»
 
сөзі қайтып келді.
Мысалы: 
O nedenle bana lütfen mail atmayin, 
faks
 çekmeyin, çünkü yanitlama 
olanağim olmayacak
(Milliyet, 07.09.2002). 
Görevli memur, Yargıtay’ı aradığını 
zannederek gelen 
faks
üzerindeki telefon numarasını aradı
(Sabah, 25.03.2015). 
Мұның себебі, «faks» сөзі 
belgegeçer
сөзіне қарағанда қысқа, әрі қолданысқа 
ыңғайлы. Яғни мұнда шешуші фактор тіл экономиясы болды. 
Яғни тіл де таңбаның бір түрі болатындықтан, тіл ғылымында сөз бен 
мағына байланысы шартты деген тұжырым қалыптасқан. Бірақ 
тілдік 
емес 
таңбалардан айырмашылығы: тіл – ажыратушы белгі емес, көбінесе 
бейнелеуіштік, танымдық сипатты уәжі бар таңба. Ол – семантикалық уәжділікті 
құратын бастапқы зат белгілерінің жиынтығы. Демек, уәжділік – лексикалық 
бірліктер арасындағы бастапқы, байланыстырушы және даралаушы белгілердің 
бір сөзбен таңбаланған мазмұндық-мағыналық бірлігі.
Кейінгі зат атауларының бастапқы затпен жалпылауыш семалар (бастапқы 
ұғыммен кейінгі ұғымның бір сөзбен аталуына негіз болған) және қосымша, 
ықтималды, кездейсоқ семалар арқылы байланысуын аталым теориясының 
уәжтану саласы зерттейді. Синонимдік қатар құратын тізбектің сөз әлеуетін 
игеру нәтижесінде оның шеткі аймағындағы сөздерді де қолдану арқылы жаңа 
атаулар жасалады, тіркесімділік қабілеті күшейеді. Мысалы: 
баға, құн, нарық, 
бәс
(негізгі сема: 
баға
). 
Осыған орай интернационалды терминдерді «қазақыландыру» үрдісі – 
жаһандану үдерісіне сай 
қоғам~тіл
сабақтастығынан туындайтын заманауи даму 
көрінісі. Сондықтан бұл үрдістің қалыптасуы ұғым атауларын ұлттық ұғымға 
бірдейлестіру мен ұғым-түсінік атауларын ұлттық ұғымға бірдейлестіру, 
теңдестіруге байланысты.
Мысалы, химик-ғалым С. Ақаев бұл қағида дұрыстығын кез келген ұғым, 
құбылыс, зат атауын сол салаға, не көпшілікке танытып, тұрақтандыратын оның 
уәжділігімен байланыстырады. Сөйтіп, химия, технология саласында қазіргі 
күнде кең қолданысқа шығып бара жатқан 
абсорбция 
сөзінің (терминінің) 
аймақтық тілде сақталған 
оптау
және қолданыстан шыға бастағанымен, түйсікте 
бар 
аптау
сөздерімен байланыстырып, сонымен қатар тілде бар 
обу, обыр, оппа, 
оптау
сөздері және 
алтынмен аптап, аптап ыстық
сияқты тұрақты тіркестер 
мағынасымен сабақтастырып қарайды [183, б. 327]. Сондықтан зерттеуші химия 

101 
саласындағы 
латекс, каучук
сөздерін жаңа түсінік таңбасы ретіндегі терминдер 
деп, 
сүтсағыз
бен 
көксағызды
халықтық танымға сай атаулар деп санайды.
Ұлттық ұғымға бірдейлестіру барысында сөздің ішкі мазмұны, 
семантикалық құрылымы, ұғымдық көлемі жаңа қолданыстың танымдық 
дефинициясына толық сәйкес келмей, жаңа атау тілдік қолданыстан шығып 
қалуы мүмкін. Қазақ және түрік тілдеріндегі бұл үдерістің салыстырылмалы 
көріністерін төмендегі кестеден көреміз (Кесте 4).
Кесте 4 – Жаңа атаулардың қолданыстан шығып қалу себептері 
Қазақ тілі 
Себептер 
Түрік тілі 
санақшы→ демограф, 
қатерлі ісік→ обыр, 
көктемір→ робот, 
күйсандық→ пианино, 
көнімпаздық→ төзімділік т.б. 
уәжділіктің 
әлсіздігі: 
sübey (офицер) → subay, 
yoğun teker (компакт-диск) 
→ CD, 
uğraşman (кәсіпқой) → 
profesyonel,
uçar (хабар) → haber т.б. 
қылтима→ самалдық, 
шаптырма→ субұрқақ, 
аспансерік→ жолсерік, 
масқарапаз→ сайқымазақ т.б. 
халықтың 
қолдамауы: 
bay (мырза)→ efendi, 
bayan (ханым)→ hanım, 
başbayan (первая леди)→ 
fırst lady т.б. 
жанұя→ отбасы, 
ғарышкер→ космонавт, 
құжатжай→ мұрағат, 
мұражай→ музей т.б. 
жасанды 
қолданыс: 
söz güreşi (пікірталас)→ 
tartışma, 
yöndeşlik (саяси партия) → 
siyasi parti, 
uzgöreç (теледидар) → 
televizyon, 
uzyazdırım (телеграф) → 
telgraf т.б. 
ел ордасы→ елорда, 
ел таңбасы→ елтаңба, 
шәкіртке төленетін 
ақы→ шәкіртақы т.б. 
тіл 
экономиясы: 
belgegeçer→ belgeç
→ faks 
(fax)
düdüklü tencere → düdüklü 
(скороварка) т.б. 
зәузатқор→ тектік қор, 
жүрісші→ жолаушы, 
салғыласу→ пікірталас 
аларман→ сатып алушы т.б. 
эстетикалық 
принцип 
(әуезділікке 
мән беру): 
yapım→ prodüksiyon 
(өндіріс), 
incelik→ nüans (нюанс), 
sıla özlemi→ nostalji (аңсау), 
arka plan→ back-ground 
(фон) т.б. 
Жаңа атаулар қалыптасуындағы жарыспалылық (бірнеше сөздің қатар 
қолданылуы) үрдісіне қатысты емлелік тұрақсыздық, тіл нормасына сәйкессіздік 
сияқты мәселелердің тілді пайдаланушылар тарапынан пікірталас туғызып, 
ұсыныстар мен сыни пікірлердің айтылуы – заңды құбылыс.

102 

жүктеу/скачать 2,66 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: